Het Boek. Jaargang 13

Uit Noord- en Zuid-Nederlandsche bibliotheken

Het verloren gewaande Frensweegsche handschrift voor de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek aangekocht

Dr. A. Hulshof, de bibliothecaris van de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Utrecht schrijft aan de N. Rott. Courant:

Dezer dagen ben ik er in geslaagd een kostbare aanwinst voor de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek te verwerven.

Het is een handschrift, dat in of kort na 1483 is geschreven en dat een belangrijke bron vormt voor de geschiedenis der moderne devotie. Het bevat de levensbeschrijvingen van Geert Groote en zijn eerste volgelingen, en voorts de oudste geschiedenis van het klooster te Windesheim, van een aantal fraterhuizen en kloosters uit het Oosten van ons land, die in de godsdienstige beweging van de moderne devoten eene belangrijke plaats hebben ingenomen. Het is afkomstig uit het klooster Frenswegen bij Nordhorn, was omstreeks 1825 in het bezit van Ds. W.F. Visch, predikant te Wilsum, die een gedeelte ervan heeft gecopieerd ten behoeve van Professor H.J. Royaards te Utrecht.

Sindsdien was deze codex, die bij de vakmannen bekend is als het Frensweegsche handschrift, zoek. Onze kerkgeschiedschrijvers der 19e eeuw, Moll, Delprat, Acquoy, van Slee en anderen hebben er tevergeefs naar gezocht. In 1908 heeft Dr. Schoengen een klein stuk naar een eveneens door Ds. Visch gemaakt afschrift uitgegeven in zijn lijvige publicatie over het Fraterhuis te Zwolle. ‘Mijn zoeken naar het origineel’, zegt hij in zijne Inleiding, ‘bij particulieren en in publieke bibliotheken, vooral in Duitschland, bleef vruchteloos.’ De Duitsche geleerde, Dr. Ernst Barnikol, thans privaat-docent te Bonn, die in zijn in 1917 verschenen ‘Studien zur Geschichte der Brüder vom gemeinsamen Leben’ uitvoerig over dit handschrift spreekt en de waarde ervan hoog aanslaat, slaakt de verzuchting: ‘Diese wertvolle Handschrift ist nun heute verschwunden. - Wie dem auchsein mag, ob Lindeborn die “Frenswegener Handschrift” gekannt und benutzt hat oder nicht; wo ist sie selbst? Wir wissen es bisher nicht; sie ist nicht mehr im ehemaligen Kloster Frenswegen, auch nicht in der Strassburger Universitätsbibliothek, wohin im Jahre 1878 die Handschriften und Bücher des Klosters, die noch erhalten und vorhanden waren, durch Schenkung gekommen sind.’

In dezelfde richting als dr. Barnikol heb ik zelf vroeger ook gezocht en reeds in 1909 een uitvoerige beschrijving gevraagd van de Frensweegsche handschriften, die zich te Straatsburg bevinden.

De verzameling, die de Graaf van Bentheim aan de Universiteitsbibliotheek te Straatsburg heeft geschonken, is echter slechts een treurig overschot van de eens zoo rijke kloosterbibliotheek. Want na de opheffing van het klooster in 1809 is de boekerij schandelijk verwaarloosd. Teekenend is o.a. het volgende, dat de vroegere Utrechtsche archivaris, mr. Muller, mij verteld heeft: toen de hoogleeraar Moll in 1857 er een bezoek bracht om gegevens te verzamelen voor zijn beroemd standaardwerk ‘Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, werd hij rondgeleid door den in het klooster wonenden houtvester, die, terwijl professor Moll in een der

[p. 319]

boeken verdiept was, een blad uit een handschrift scheurde om er zijn pijp mee aan te steken.

‘De boekerij’, zegt professor Moll zelf in zijn genoemd werk, ‘was aan vocht en ongedierte prijsgegeven.’

Het spreekt vanzelf, dat in dien tijd van verwaarloozing vele handschriften zijn verdwenen. De bovengenoemde codex schijnt echter reeds in 1838 niet meer aanwezig geweest te zijn. In dat jaar heeft dr. Ludwig Tross een auctiecatalogus vervaardigd voor den Graaf van Bentheim, die de geheele bibliotheek te gelde wilde maken. Afschriften van dien auctiecatalogus berusten in de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage en in de Bibliotheek van de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Ons handschrift wordt er echter niet in vermeld.

De veronderstelling lag dus voor de hand, dat het in bezit was gebleven van de familie Visch. Toen ik dan ook in den zomer van 1923 er achter kwam, dat een nazaat van Ds. Visch een handschrift uit Frenswegen bezat, rees onmiddellijk bij mij het vermoeden, dat dit het verloren schaap moest zijn. Inderdaad kwam dat bij nader onderzoek uit. De bezitter vroeg echter een zeer hoog bedrag. Toch heb ik mij niet door de groote som laten afschrikken en heb mijn prooi niet meer losgelaten. Want ik maakte mij ernstig ongerust, dat het handschrift, zooals zoo vele oude kostbaarheden, in Amerika zou worden verkocht. Dan zou het natuurlijk voor de onderzoekers hier te lande verloren zijn. Die vrees was niet ongegrond, omdat er zoowel in Engeland als in Amerika een stijgende belangstelling bestaat voor onze 15e en 16e eeuwsche kerkgeschiedenis.

Na langdurige onderhandelingen, na veel loven en bieden, na herhaald persoonlijk bezoek heb ik eindelijk dezer dagen het handschrift weten te bemachtigen. Het is mij een reden tot groote voldoening, dat ik de Utrechtsche handschriften verzameling, welke van zoo groote beteekenis is voor onze middeleeuwsche kerkgeschiedenis, met dit kostbare handschrift heb kunnen verrijken.

Ieder ingewijde weet, dat het schrale bibliotheekbudget een dergelijke onvoorziene uitgaaf niet toelaat. Gelukkig echter had het Oud-Studentenfonds het benoodigde bedrag voor dit doel tot mijne beschikking gesteld. Juist in deze tijden van sterke bezuiniging leert men eerst ten volle beseffen, welk een zegenrijke instelling voor de Utrechtsche Universiteit de Vereeniging tot instandhouding van het Oud-Studentenfonds is. Mochten allen, die de Utrechtsche Alma Mater een warm hart toe dragen, haar krachtig steunen. Gaarne maak ik de woorden van den kortgeleden afgetreden Rector-Magnificus tot de mijne: ‘In stand te houden is dit fonds natuurlijk alleen, wanneer het leden en begunstigers telt. Ik durf u maar zachtkens te zeggen dat u dit fonds bij testamentaire beschikking kunt gedenken; maar hardop wil ik u zeggen dat allen die aan de Utrechtsche Universiteit studeeren of studeerden door een lidmaatschap van hun dank aan wat de Universiteit hun schenkt en schonk, kunnen getuigen. Zonder twijfel zal voor allen, die in Utrecht hunne studies volbrachten de dag waarop hun de lidmaatschapsquitantie wordt aangeboden een reuniedag zijn, een dag waarop zij zich één voelen met hunne Universiteit, een dag van vreugde dus. Weinig quitanties zullen dit kunnen bereiken. Ik ben ervan overtuigd, dat mijn opwekking om deze vreugde te smaken velen van u in 't hart zal treffen en in de beurs doen tasten!’

Protest tegen ‘dominees-invasie’

In ‘Bergopwaarts’ schrijft de heer A. Brom Jr. een gepeperd stukje tegen de benoeming van predikanten in bibliotheek-functies:

‘Het komt n.l. in den laatsten tijd herhaaldelijk voor, dat de belangrijke plaatsen in het bibliotheekvak, en dat zijn er weinige! worden ingenomen niet door menschen uit het vak zelf, hoewel daaraan geen gebrek zou zijn,

[p. 320]

maar door dominees, die te lang op eene plaats blijven, of het niet kunnen vinden in of met hunne gemeente, geen lust meer in het werk hebben, of om welke reden dan ook. Aan Openbare Leeszalen, grootere provinciale bibliotheken, ja zelfs, het laatste feit betreft de benoeming van een predikant die zich emeritus liet verklaren, aan eene Handelshoogeschool.

Het schijnt dat er bij de besturen dezer instellingen niet gevraagd wordt naar bevoegdheid, routine of praktijk, want dan zou men geschikte, bevoegde en geroutineerde candidaten niet eens behoeven te zoeken, maar stellig vinden in de kringen van het vak zelf.

Deze exodus van den kansel naar de bibliotheek is voor de bibliotheekmenschen, die naar behoorlijke plaatsen uitzien, allesbehalve prettig. Wat doen deze dominees dan toch op de plaatsen, welke ons rechtmatig toekomen? Wat zouden de dominees wel zeggen, als hun plaats eens door onbevoegden werd ingenomen? Wat zouden zij, wat zouden hunne organen te keer gaan indien een van ons ging preeken, catechiseeren, desnoods doopen en huwelijken inzegenen!....’

Stelt de schrijver hier de klacht niet wat te scherp? Moet een mensch altijd zijn heele leven blijven bij het eens gekozen beroep? Dan zou omgekeerd iemand die zich ééns aan bibliotheekwerk heeft gewijd, zijn geheele leven daarbij moeten blijven. Mocht hij meer roeping gevoelen voor onderwijs of journalistiek, en zich daarvoor bekwamen, dan zou men hem, bij het dingen naar eene plaats, ook kunnen toevoegen: Wat doet gij op plaatsen die ons rechtmatig toekomen? enz.

B.