Het Boek. Jaargang 14

[p. 303]

Een merkwaardig groot handschrift uit de Nederlanden

In Januari 1925 vond ik op de Abdij te Averbode een perkamenten fragment van buitengewone afmetingen. Het had in een oud infolio-codex gezeten, om het eerste katern papier aan het voorste, gelukkig geen houten, schutbord vast te maken, en was haast niet gehavend. Bij den eersten aanblik erkende ik er 'n brokstuk in van het leven van S. Trudo (628-693), door diaken Donatus uit Metz omstreeks 785, uit het dietsch, in het Latijn vertaald¹⁾. Men weet dat het oudste hsch. dezer Vita te 's-Gravenhage op het Meermanno-Westrenianum berust, het wordt door de vakkundigen als de Bollandisten en Levison²⁾, tot de IXe eeuw teruggebracht.

Ons fragment, naar mijn bescheiden meening, dateert uit de tweede helft der XIIe eeuw, en bekleedt dus nog 'n plaats onder de oudste hschn. der Vita³⁾. Ongelukkigerwijze bleef het bij mijn eerste vondst, en noch in het Archief, noch op de Bibliotheek, te Averbode, is het mij gelukt een tweede brokstuk te ontdekken⁴⁾.

De tekst levert niet veel belangrijks op, hij sluit aan - streng genoeg - bij den overgeleverden inhoud; maar enkele varianten tegenover het oudste hsch. zijn van belang⁵⁾.

Wellicht zullen deskundigen in het schrift zelf het een en ander

1) In een uitvoerig artikel hoop ik eerlang deze stelling - hoe opzienbarend ze ook klinke - te bewijzen.

2) Vgl. Anal. Boll. t. XXXI p. 45. Over den Prologus zijn de Bollandisten het niet eens met Levison; deze laatste meent dit bijgevoegde stuk tot de Xe eeuw te moeten terugbrengen. Daarover meer in mijn uitvoerige studie. De Codex Hagensis is in alle geval de oudste, wellicht nog uit de eerste helft der IXe eeuw.

3) Volgens de opgave van Levison, Monum. Germ. Scriptor. Rer. Merov. VI, p. 637.

4) Is er vroeger te Averbode toch een dergelijk voorhanden geweest? Want op het achterschutbord van den codex zijn er inktsporen te vinden van 'n ander geschreven fragment. Lettervorm en 't overige gelijken heel sterk op de onze, maar 'n identificeering met 'n anderen passus uit het leven van Trudo is me niet gelukt.

5) We zullen ze meedeelen onderaan den tekst van ons fragment.

[p. 304]

ontdekken dat de kennis onzer Nederlandsche palaeographie ten goede komt¹⁾.

Het kan immers niet betwijfeld worden, dat het in de Nederlanden en wellicht in de Abdij van S. Truiden werd geschreven. Averbode bezit nog andere dokumenten die op dit Sticht betrekking hebben, en beide kloosters hadden bezittingen in Limburg²⁾.

Over het intellectueel verkeer dat er tusschen de zwarte en witte monniken van af ± 1150 zeker bestaan heeft, weet ik niets mee te deelen; hoe dit fragment te Averbode kwam is mij onbekend; maar dat het de moeite loont 'n oogenblik er bij stil te staan, zal iedereen toegeven.

Hoogstwaarschijnlijk behoorde ons fragment tot 'n volledige Vita Trudonis, aangezien er in den tekst geen verkorting noch wijziging voorkomt, tegenover het Haagsche hsch.

Hier volgt de transcriptie van de bewaarde tekstfragmenten.

1) Bezuiniging bracht er mij toe enkel het v^o van het fragment met de karakteristieke hoofdletters te fotografeeren. De kleur ervan is rood, de versiering groen. De hand van het r^o is zonder twijfel dezelfde; de afkortingen eveneens. Ik vestig de aandacht op het gebruik van hoofdletters niet enkel in den naam van Trudo maar ook op het einde van woorden als: militaret, cum, enz. Op het recto staat door 'n XVIe-eeuwsche hand geschreven: Note previlegium van den houdtscat / require in capsaula de previlegiis - 'n bemerking die slaat op den inhoud van het boek, waarin ons fragment eens geplakt werd.

2) Wat mij er aan twijfelen doet of het hsch. uit S. Truiden afstamt, is het volgende. Ons fragment is wel niet ouder dan 1130-70; maar Theodericus die in 1099 abt te St. Truiden werd, had vóór dit jaar de Oude Latijnsche Vita van Donatus omgewerkt tot een stylistisch heel nieuwe. Zou men dan ± 50 jaar later de oude nog hebben afgeschreven te S. Truiden? en dit nog wel in 'n codex waar zooveel zorg aan besteed werd, en die, gelijk we zullen zien, van zeer groote afmetingen was? Een oogenblik heb ik er aan gedacht, of ons brokstuk niet tehuis hoorde in Codex S. Andomari n^o. 715, vol. 11, saec. XIIi, waarover Levison gewaagt (loc. cit.). Uit dien Code xis het leven van S. Trudo dat er - teste indice - instond, verdwenen. Maar dit is wel onmogelijk daar Levison zegt dat dit Trudo-leven zich bevond op fol. 46-50. Dan kan die Vita enkel 'n korte samenvatting geweest zijn van de Vita Donati, om slechts 5 folio's te beslaan.

Fragm. recto 1e kolom

ribus. uicini habitatores³⁾ concursu non modico uelocius⁴⁾ affuerunt eamque diligentius⁵⁾ quid sibi acciderit ut his eos clamoribus congregaret interrogaverunt. [A]t⁶⁾ illa cum fletu magnoque gemitu⁷⁾ ob

3) Cod. Hag.: hab.. loci illius....

4) velociter.

5) dil.... interrogaverunt quid....

6) Ast....

7) et g. m.

[p. 305]

iniuriam beato Trudoni a se illatam¹⁾ confessa est sibi contigisse²⁾ cecitatis penam³⁾. [A]ccersitus ergo⁴⁾ sanctus puer affuit celeriter⁵⁾. Rogaueruntque⁶⁾ eum suppliciter qui conuenerant universi⁷⁾ ut facinus quod in se muiier perpetrauerat animo indulgeret dementi⁸⁾ et pro delictis illius supplicaret domino uniuersorum inspectatori⁹⁾. Qui statim motus misericordie uisceribus¹⁰⁾ in terram prostratus cum lacrimis dominum¹¹⁾ pro illa est deprecatus. Statimque exaudiuit eum dominus et ecce mulieri amissum celerius reddidit uisum. Nolu.....

1) in inu.... beati Trudonis conf....

2) contingere.

3) cecitatem.

4) Acc.. autem....

5) cel.... ad....

6) rogaverunt.

7) Supp. univ....

8) Clementer ind....

9) illius immortali funderet preces.

10) Ast ille misericordia motus.

11) cum lacrimis pronus in terra omnipotendem d....

Fragm. recto 2e kolom

cum illis ut mos est regiis pueris uenandi exerceret ritum. Ille uero mentis intencionem unanimiter in celestis patrie defigens amorem¹²⁾, illorum suggestioni minime accommodauit aurem,¹³⁾ seque cum illis ad tale studium professus est¹⁴⁾ non iturum. Cum ergo¹⁵⁾ hoc sepius ageretur. et beati pueri mentem nullis secularium uanitatum sordibus humana suggestio contaminare posset¹⁶⁾, ceperunt prefati iuuenes eum despicere¹⁷⁾ et quasi degenerem estimare. Beatus uero Trudo uelud lenis iacob habitabat in tabernaculis, pietatisque obsequia parentibus sollerti cura et magna sollicitudine adhibebat, seseque cotidie inter laicales habitus et secularis....

12) Cod. Hag.: vero cum mentis intentionem unanimiter in coelestis patriaeamore roboraret.

13) sugg. animum minime subdidit et cum....

14) se n.i. pr. e.

15) igitur.

16) contaminare potuisset.

17) d. e.

Fragm. verso 1e kolom

cultum. Erat autem unicum atque singulare sancti uiri desiderium, omnique¹⁸⁾ tempore uite sue hoc postulabat a domino ut sacras litteras

18) Cod. Hag.: omni t.

[p. 306]

disceret¹⁾, quatinus sub sancte conuersationis habitu postmodum soli domino militaret.
Igitur lapsis secundum mortalium eui supputacionem celeriter annis, dignatus est pius dominus respicere deuotionem serui sui, et frequentium gemituum et lacrimarum clementer misertus est. Quadam nocte dum sanctus uir post consuetum uigiliarum orationumque laborem paululum somni propter insertam humano generi naturam corpori concessisset, apparuit ei uir formosissimus mireque pul....

1) discere.

Fragm. verso 2e kolom

Omnis enim qui petit accipit et qui querit inuenit et pulsanti aperietur. Addidit quoque iam dictus formosus uir loqui ad eum: Surge inquit²⁾ uade ad beatum Remaclum tungrensis urbis pontificem. Ipse enim est haut longe ninc in uilla que nuncupatur septemburias. Illi namque ostendit dominus omnia que te oportet facere docebitque te uias tuas. Tu uero fac omnia quecumque dixerit tibi. Dominus autem tecum erit et custodiet te in omnibus uiis tuis. Surrexit itaque beatus Trudo ualde diluculo. Perterritus enim erat illa maxima uisione, uolensque³⁾ uelocius sciscitari euentum rei, assumpsit⁴⁾ secum in comitatum⁵⁾ duos pueros et⁶⁾

De werkelijke afmetingen van het fragment zijn de volgende: hoogte: 0.21 m × breedte: 0.295 m. De linker marge is weggesneden, indien we ze zoo breed rekenen als de rechter, dan was het fragment nog 0,058 m. breeder, dus ± 0.35 m. Vermoedelijk was dit wel het geval, maar zelfs indien we vooropzetten, dat de linker marge bv. enkel 0,035 breed was, zal ons fragment minstens 0,32 m. breedte hebben gehad. Ik weet niet of daarvan - de liturgische boeken uitgezonderd, één voorbeeld in de Nederlanden bekend is.

2) Cod. Hag.: et v.

3) voluit.

4) Et assumens.

5) comitatu.

6) ad.
Opmerkenswaardig dat er op het r^o zooveel, en op het v^o haast geen varianten voorkomen. Men merkt duidelijk dat onze codex, als van jongeren tijd, den ouderen heeft verbeterd.
Het onderzoek naar de betrekkingen van deze varianten met de overige door Levison opgenomen ten overstaan der enkele capita die hij uit de Vita Trudonis publiceerde, ligt buiten het bestek dezer studie.

[p. 307]

De aflijning, die op het fragment nog duidelijk zichtbaar is, laat niet toe te veronderstellen, dat ons folio-blad feitelijk diende geplooid te worden, en dat dus de codex maar de halve breedte had; dit is uitgesloten, èn door den toestand van het perkament, èn door de aflijning zelve die rechts ± 0.06 overlaat, en linksch dan slechts 0,01 zou bedragen, èn door het schrift; want op het verso komt er 'n hoofdletter C voor die dan tot in de vouw van het blad zou neergeschreven zijn.

Dus onze codex was ± 0,33 m. breed, ten minste.

Vermoedelijk was hij zeker 0.42 m. hoog. Dit is reeds heel waarschijnlijk uit het feit, dat de breedte ± 0,33 bedroeg, en wordt ook nog aan de hand gedaan door de 0.08 m. hooge marge die onderaan bewaard bleef. Veel smaller zal de bovenmarge wel niet geweest zijn, want in deze onze veronderstelling had het hsch. dus twee kolommen schrift, en mat de letterspiegel van elk kolom h. 0,26 × br. 0,11. wat passende getallen zijn; hoogte meer dan tweemaal zooveel als de breedte.

Indien deze berekeningen op 'n andere wijze tot zekerheid worden, dan meen ik dat onze Trudo-codex wel het record slaat op dit gebied, en dat hij als 'n unicum dient te worden aangeschreven, waarvan het verlies dubbel valt te betreuren.

Dit wetenschappelijk bewijs omtrent de afmetingen volgt hier.

Bij de studie van den tekst hebben we vastgesteld, dat niettegenstaande alle varianten, onze Vita geen glossen maar ook geen verkortingen oplevert; de Donatus-tekst is dus vrijwel, wat uitvoerigheid betreft, dezelfde gebleven, als die van het oudste hsch.

Berekenen we nu bij middel van 'n gedrukte Donatus-tekst de ruimte die ons fragment inneemt, en vergelijken we dit resultaat bij den tekst die wegviel tusschen ons folio r^o beneden, en ons folio v^o in 't midden, dan kunnen we mathematisch uitrekenen hoe hoog ons fragment moet geweest zijn, en met welken tekst ongeveer ons fol. r^o boven aanvangen moest.

Als basis neem ik den gedrukten tekst in de AA. SS. B.t. V, p. 26-28.

Ons fragment r^o beslaat van de woorden: -ribus tot secularis, in den druk juist 34 volle regels. De tekst van kol. links nagenoeg 10 regels van -ribus tot visum, die van kol. rechts met cum tot secularis ± 9 regels, wat volkomen klopt met kol. links, vermits

[p. 308]

deze 'n regel meer tekst heeft overgeleverd. Indien er nu tusschen het woord: Nolu en het woord cum in den gedrukten tekst eveneens ± 10 regels voorhanden zijn, die in ons fragment zijn weggevallen, dan is het bewijs reeds geleverd dat elke kolom schrift die nu ± 0,13 m. hoog is, feitelijk 0,26 bedroeg. Maar dit weggesneden tekststuk bedraagt zelfs 15 regels, waardoor het reeds uitgemaakt is, dat, bij mogelijke verkorting, de kolom minstens 0,26 m. lang was. Maar ons vermoeden, dat het hsch. naar boven geen zoo breede marge open liet, wordt hierdoor ook reeds bevestigd.

Keeren we nu tot het verso. De eerste kolom links met haar 0,13 m. schriftveld beslaat in den druk weer 9,5 regels wat door het blanke na militaret wordt uitgelegd. De kolom rechts met de woorden: Omnis-pueros beslaat 9 regels druk, wat door het kleiner aantal verkortingen voldoende wordt gewettigd.

Het blijkt dus nog eens te meer, vermits de fragment-tekst in zijn overgeleverde gedeelten, en in zijn weggesneden stukken, den authentischen Donatus-tekst niet heeft aangelengd, dat onze berekening ons tot 'n wetenschappelijk resultaat moet leiden.

Tusschen de woorden nu: mireque pul en de woorden: Omnis enim, is er 'n tekstbrok verdwenen, die gedrukt meer dan 14 regels beslaat; deze vaststelling, die zoo juist overeenstemt met die van het r^o, sluit allen twijfel uit. Elke kolom schrift heeft in de lengte méér dan 0,26 m. bedragen. Vermits 0,12 m. ons 10 regels druk leveren, vragen 15 regels druk ons ± 0,20 m., en kan dus de kolom, indien de marge boven zoo breed was als onder ± 0,33 m. hebben bedragen. Dan zou ons hsch. niet een folio geweest zijn van 0,42 maar van 0,49 m. hoogte. Tegenover 0,33 breed is dit volstrekt niets buitengewoons.

Maar zelfs bij de vooropzetting dat de boven-marge geen 0,08 m. bedroeg als de onderste, is het moeilijk of niet aan te nemen, dat men van deze 0,08 enkel 0,025 zou hebben overgelaten, dus ± 6 1/2 zou hebben ingenomen, om den tekst van 5 regels druk erop te plaatsen. Dan zou onze codex 'n buitengewone en zeer onaesthetische aflijning en oppervlakte hebben gehad. Onder 0,08 m. dus, bedroeg, m.i. de boven-marge mintsens 0,05 m., en moeten we daarom het schriftveld in de hoogte met ten minste 0,035 m. vergrooten. Onze origineele codex had dus bij 'n breed-

[p. 309]

te van ten minste¹⁾ 0,33 m., 'n hoogte van ten minste 0,45 m.²⁾.

Voorwaar 'n reus onder de niet liturgische boeken der XIIe eeuw³⁾.

Antwerpen, 12/5/'25.

D. A. Stracke S.J.

Lid v.h. Ruusbroec Genootschap.

1) Ik zeg uitdrukkelijk: ten minste; immers de verhouding van 0,336 × 0,45 h. is Wel normaal, maar a) het kan zijn dat de linksche marge zoo groot was als de rechtsche, dan hebben we voor de breedte: 11 × 2 + 6 × 2 + 1,5 = 36,5 breedte en b) de boven-marge kan ook 0,08 wezen, dus 13 × 2 + 8 × 2 + 6,5 = 48,5 hoogte; h. 48,5 × br. 36,5 is weer 'n normale vlakte, in proportie van 4: 3. M.i. zijn deze laatste afmetingen de waarschijnlijkste.

2) Er is b.v. op de Bibliotheek te Brussel haast geen Nederlandsche Codex, Latijn of in de moedertaal geschreven, onder de niet liturgische boeken, die den onzen evenaart. Ik vond onder nr. 3062 (v.d. Gheyn V) 'n Flavius Josephus te Stahdaus geschreven in de XIe eeuw die 0,48 m. × 0,32 m. meet. Vgl. nr. 3083 'n fransche reus uit de XVe eeuw van 0,52 × 0,37.

3) Het blijkt dus ook uit deze berekening dat fol. r^o aanvangen moet ongeveer met de woorden: ad modum ecclesiae.... die in gedrukten tekst 15 regels hooger zijn overgeleverd. Verder: een foliozijde bedraagt ± 50 regels druk; van de eigenlijke Vita zijn er van af: ad modum ecclesiae slechts 30 regels meer over, ons fragment is dus mogelijkerwijze het tweede blad van den Codex geweest, waarop het initium der Vita dan slechts 3/5 van het schrift veld in beslag nam op folio 1, r^o. De overige plaats werd ingenomen door 'n miniatuur? 'n anderen tekst? of, wat waarschijnlijker is, door den Proloog van de Vita. Deze Prologus telt 62 regels druk; ons fragment blijft dus waarschijnlijk het tweede folio van den Codex. Het eerste werd ingenomen (het eerste r^o geheel, het v^o 2/5) door den Proloog, die op fol. 1^o r^o wat lager begon dan op het v^o. Dit was gewoon, ter wille van het opschrift, de wellicht groote, zeer groote, aanvangsletter met versieringen. Zoo legt men uit, dat de Proloog met 62 regels een fiolioblad t^o en 1/5 van het verso beslaat, en slechts 62 regels schrift levert in plaats van 70.