Het Boek. Jaargang 15

Uit Noord- en Zuid-Nederlandsche bibliotheken

Tentoonstelling Friesche Taal en Letterkunde in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden van 15 Juni tot 1 October 1926

De voorlaatste tentoonstelling Friesland in Beeld heeft velen getrokken, die er hun plaatselijke kennis en liefde tot den geboortegrond mee hebben verrijkt. Twee bejaarde bezoekers kwamen heel uit Warns en gaven er een lieven dag voor. Eén stelt nu de eenvoudige memories van zijn dorp te boek. Zoo vloeit er winst uit, in en voor het leven. De bibliotheek heeft er nieuwe vrienden door verworven. De uitleening geeft er blijk van. Een even schoone vrucht is de verzameling van 3000 Friesche prentkaarten, die men ons zond tot aanvulling der kartografische afdeeling. Zelfs de kinderen deden mee.

Niet minder vreugde zal de nieuwe tentoonstelling geven, die haar wederga nog niet heeft gehad en waar Friesland trotsch op kan zijn. Velen hebben ons daarvoor geholpen. De families Waling Dijkstra en Van Loon stonden de waardevolle collectie van wijlen haar vader aan de provincie af. Onze Friesche uitgevers Eisma, Brandenburgh en van der Velde droegen handschriften en teekenwerk bij. Particulieren schonken portretten van Friesche schrijvers.

De zaal inkomende valt terstond het oog op de beeltenis van twee onzer allergrootsten, onze ‘klassieken’: Gijsbert Japiks in gips, naar het Bolswarder marmerstuk en Dr. J.H. Halbertsma, op doek. Zonder hen zou de Friesche letterkunde niet zijn, wat ze is. Meester Gijsbert ziet neer op een vitrine met kostbare middeleeuwsche Friesche rechtshandschriften, wier bezit Amerika en Engeland ons mogen benijden. Daarin ligt ook het oudste Friesche boek met Westerlauwersche rechten, dat omstreeks 1470 ter perse werd gelegd door den Anjumer priester Hidde van Cammingha. Ook rust zijn oog op zes zware folianten, eveneens een schatkamer voor de kennis

[p. 220]

van het oudfriesche recht, het Groot Plakkaat en Charterboek van Friesland (1765-'93), waaraan eens ons gewest een tonne gouds heeft besteed. Hierbij sluit zich onmiddellijk de tafel aan met werken over Friesche taalkunde (lexikografie, grammatika en dialektkunde), waaraan de namen zijn verbonden van E. Wassenbergh, K. von Richthofen, Jhr. M. de Haan Hettema, Rask, J.H. Halbertsma, P. Sipma, H. Sytstra, Van Blom, Van Helten, W. Dijkstra, Feitsma, Postma-de Clerq, Hof-Sytstra, F. Buitenrust Hettema, F. Holthausen en G.A. Nauta. Wie werken wil inzien over de gouspraak van Helgoland of Sylt, van Grouw of Metslawier, van Hindeloopen of Schiermonnikoog, vindt hier zijn gading. Het springt terstond in het oog, dat het buitenland met het leeuwenaandeel in de Friesche filologie gaat strijken. Men verzuime niet op deze tafel in te zien de ‘Bulla ineffabilis van Paus Pius IX, die de uitspraak behelst van de “ûnbismette ûntfinsenisse fen de Hillige Faem” (1854), die door Johan Winkler uit het Latijn in het Friesch is vertaald.

Een zeer aantrekkelijk vak vormt dat For de Bern. Daar vindt men de merkwaardige Friesche Heilingen van de Halbertsma's, en in goud de antieke kinderprenten, waar werkelijk nog de heiligen Gods op staan met een glorieschijn om het hoofd en ook de nieuwere met geestige penteekeningen van P. van der Hem. Door goede geesten zijn onze schrijvers en schrijfsters geleid om het beste aan de kleinen te geven in de memmetael. Daar ziet men hoe Waling Dijkstra's prenteboekjes ontstonden naar opgegeven oude prenten, maar ook met eigen werk, want knap teekenen kon de Holwerder voorman.

Daar ligt het Memmeboekje van Frederike Rutgers uit Hallum en haar andere vrome versjes, die de Clercq opnieuw uitgaf (1924); daar is kinderlectuur van de meesters Wielsma en van Warners; daar zijn het aardige kindertooneelstuk De Moaije Sliepster van J. Hof en de sprookjes van Feitsma, Nynke van Hichtum, J. Ratsma en de vertaalde van Selma Lagerlöf door Sj. de Zee. Het doet weldadig aan, dat zoovele Friesche teekenaars als Ids Wiermsa, de Bottema's, de Jong, Dijkstra, Elzinga, v.d. Sloot, Planting en Caspers hun kunst in dienst hebben gesteld van de Friesche letteren. Heel deze tentoonstelling legt er getuigenis van af. En ook de kinderwereld heeft daarvan geprofiteerd.

Als protest tegen het “Frisia non Cantat” staat daar het vak “It sjongende Fryslân” met zijn tallooze Lieteboeken, strijdsangen en sangboekjes. Het is aandoenlijk, dat de stoere Holwerder zulke naïeve liedjes wist te maken, die te vinden zijn in zijn Doaitse mei de Noardsce Balke (1848), De Boeresjonger (1857), Mink mei 't orgel (1860) en Rom om 't hert (1889). Ik heb mij onlangs nog hooren vertellen, dat Waling Dijkstra zoo gaarne en goed zong, en dat het een feest was bij de familie Hepkema en van Loon als hij in den avondschemer zich in den huiselijken kring liet hooren. 't Is geen wonder, dat zijn zangen gemeengoed van het Friesche volk zijn geworden. En dan wil ik niet vergeten de Frieske Sankjes van Tiede Dijkstra (1842) met dat mooie versje van Harmen Sytstra:

Ho komt it Regine
Dat ik dy sa min,
Nin rêst mear kin fine
Sont dat ik dy kin?

Natuurlijk liggen hier uitgestald de groote Lieteboeken van van Loon (1876) en van P.J. Troelstra (1886), de Lietsjes van G. Elgersma, de Sinneblommen van T.E. Halbertsma, de Koorsamling van J.P. Wiersma en de Mobilisaesjesangkjes fen Sj. de Zee. En weer stemt het vreugdevol, dat componisten als Jhr. Mr. J.F. Humalda van Eysinga, J. Paardekoper, L. Dokkum en Jac. Hoogslag hun muzikale gaven aan het Friesche lied hebben gewijd.

Het breede middenvak wordt ingenomen door een zeer rijke verzameling Friesche Skriftekennise. Het begint met een volledig stel Friesche pe-

[p. 221]

riodieken van alle Jaargangen over een tijdperk van honderd jaar, te beginnen bij het Friesck Jierboekje (1829), tot De Holder (1926). Ik tel 22 titels. Wat een stapel vormen al die Iduna's, Swanneblommen, Forjit mij nêt, Bijekoer, Heitelân, Yn us eigen Tael, Sljucht en Rjucht (30 jiergongen), Nije Mienskip, ensfh.

Dan volgt het Middelfriesch Starter's Sotteklucht, zeldzame 17e eeuwsche almanakken, die als door een wonder uit den stroom van het verleden zijn gered, Gijsbert Japiks Rymlerij in de zeldzame Haringhouckeditie (1686), eens het eigendom van Constantijn Huygens, de uitgaven van de Althuijsens, van der Ploeg en Eelke Meinderts. Hier is ook in handschrift het Friesche werk van Dirk Lenige, den Makkumer koopman, dat nog op uitgave wacht.

De portretten die uit deze periode de aandacht trekken, zijn van den Bolswarder meester, Gabbema zijn “greate stalcke”. Prof. Wassenbergh en Jhr. I. Aebinga van Humalda de groote Gijsbertkenners.

Voor velen, die de Halbertsma's vereeren, is hier veel zeldzaams. Daartoe behooren vooral de eerste uitgaven van de Lapekoer.

Hoe nietig was de eerste editie van 1822. Hoe geestig is in de 2e uitgave het vignet, voorstellende een “lapekoer” (1829). Hoe merkwaardig is het exemplaar der 3e editie (1834), “Oan Hanne” staat er voorin. Dat is Joost's vrouw. Er is een brief in gehecht van Dr. Eeltje Oan Joost. Er staat boven: In Friesche Simmerdey, dat is het latere vers Geale Sljipke, en dan verzoekt hij zijn broer het te laten opnemen in een tijdschrift, opdat de menschen zien dat er nog ander Friesch is dan van G. Japiks. Welk een heerlijk baanbrekerswerk hebben deze mannen toch gedaan in een periode, toen het doode tij daar was en alles zweeg. Daar ligt vóór U het uitgestrooide zaad, dat opkwam: De Rottelsangen, de Weachbriefkes, de Widzesang, de Skutterssangkjes, en het Friesch Spjealdeboek for de fammen fen Tjalling, in tweeërlei vorm. En naast hen staat niet minder groot Ds. Rinse Posthumus van Waaksens met zijn Shakspeare vertalingen.

Met eerbied zien we naar de beeltenis van de oprichters van het Frysk Selskip in 1844: Tiede Dijkstra, Harmen Sytstra en J. van Loon en hun tijdgenooten, de het Friesch verhieven tot correspondentietaal en betrekkingen aanknoopten met de Noordfriesche stambroeders. Het Friesch stijgt weer tot de hoogten van Gijsbert als kultureele voertaal in de Reginesangen van Sytstra. Het Harmen Sytstraboek der Jongfriezen (1918) en de Blomlezing en Peaskeblommen (1906) zijn een waardige erkenning geweest van zijn werk.

Een sterken indruk krijgt men hier van Waling Dijkstra's reuzenarbeid. Het zijn geen prachtuitgaven van zijn Silveren Rinkelbel (1856) en zijn Fryske Thyl Ulespegel (i860) en noch minder die van Haitskemoai's klachten, en van zijn tooneelstukken Omke Wiberen en Oebele Glûper, maar die meer dan honderd onaanzienlijke boekjes werden gelezen en keer op keer herdrukt, en de stukken werden gespeeld en sloegen in.

Daar ligt zijn forsch handschrift van Haitskemoai op 'e Tentoonstelling fen 1877. Daar ligt een rijmbrief van hem aan zijn vriend T.G. v.d. Meulen wiens vele geschriften hier liggen uitgespreid. Daar hangen zijn Skoeralmanakken. Ook ontbreekt niet een briefkaart van den Noordfrieschen dichter Klaus Groth. Waarlijk, deze “bodder” heeft het eeregesteente vóór de Beurs verdiend.

Ik zal niet wagen een opsomming te geven van de gansche Friesche tooneelliteratuur. Weet men wel, dat er zoo'n 700 stukken zijn gedrukt? Van Tj. Velstra tel ik er 15, van D.H. Zijlstra 16, van B.S. Hylkema 7, van IJ. Schuitmaker 25, van R.W. Canne 9, en dan komen nog de propagandastukken voor staatspensioen van I. Kaastra-Bakker, enz.

In de jaren 1880-'90 werden in de Friesche letterkunde nieuwe geluiden gehoord. Het begon met de bundel: It Jonge Fryslân fen P.J. Troelstra en O.H. Sytstra (1881), het plantte zich voort in de geharnaste brochures Fij Lutzen en Hark ris, Piter; het tijdschrift For Hûs en Hiem werd orgaan der jongeren, het Friesch Volksblad van Stellingwerf ging meespreken,

[p. 222]

Hepkema's krant sterkte het Friesch, kortom de groote internationale golven sloeg over ons gewest heen. Friesland stond open voor het wereldverkeer. De weerslag daarvan ligt in het werk der jongeren. Het eng-provinciale is verdwenen in de Tjerk Ages van Wagenaar, de Rispinge van Piter Jelles (1909), de Klankboarne van J. Hof (1906).

De uitgaven doen niet meer onder voor die van Holland. En dit geldt met name van het werk der jongste periode. Met welgevallen nemen we ter hand de keurwerken van Kalma, de gedichten van Dr. O. Postma, het sterke prozawerk van Simke Kloosterman, de bundel poëzij van Fedde Schürer. En tusschen al die portretten en handschriften der jongeren steekt uit de scherpe kop van den bejaarden Troelstra, wiens laatste gedicht Lêste Blink, geschreven aan het meer van Genève, op de achterzijde van een Tweede Kamerverslag, de tentoonstelling verrijkt.

De afdeeling Bijbelfriesch besluit het geheel. De verbinding van onze taal met het Hoogste is gelukkig niet uitgebleven. Wat de Kalvinisten Gijsbert Japiks en Althuijsen begonnen, zette Ds. Huismans voort, toen hij in 1908 den stoot gaf tot oprichting van het Christlik Selskip. Als vrucht liggen daar zijn toespraken, mijn preeken, en fragmenten bijbelvertaling’ na wat reeds geleverd was door Halbertsma, Colmjon, Feitsma, Postmade Clercq. Hier is ook het Friesche psalmboek van A. Wybenga (1923).

Ik heb veel genoemd. Veel meer moest ik om de ruimte verzwijgen. Ten slotte gaat het om de zaak zelf. Deze tentoonstelling draagt een opvoedend karakter. Zij wil er toe meewerken, dat het Friesche volk meer respekt krijgt voor eigen aard en wezen. In de diepten der volksziel liggen nog sluimerende krachten verscholen, die, als ze tot ontwaking komen, een rijke openbaring van volksleven te aanschouwen zullen geven.

Bij den aanblik van den letterkundigen en taalkundigen arbeid, die de Friesche filologie schenkt, gevoelen wij eenerzijds onzen rijkdom, anderzijds onze armoede. Dit is arm, dit is vernederend, dit is een schande, dat de Nederlandsche hoogeschool op dit moment alles doodzwijgt wat een volksstam met een rijk, grootsch verleden heeft gedacht, gedicht, gedroomd, geschreven. Dr. F. Buitenrust Hettema de eenige privaat-docent ontviel ons. Nergens is er gelegenheid aan onze universiteiten tot opleiding in Friesche filologie. Het kwam onlangs voor, dat ik twee jonge mannen, één in Los Angeles (Kalifornië) en één te Kiel, die beide een Nederlandsche universiteit wenschten te bezoeken voor Friesche taalstudie moest verwijzen naar Oxford en Liverpool. Engeland begrijpt de waarde van het Friesch beter dan Nederland.

Dat ook door het werk, dat aan deze expositie is ten koste gelegd, oogen mogen opengaan voor dezen jammerlijken toestand, is mijn hartgrondige wensch.

G.A. Wumkes.