Het Boek. Jaargang 16

[p. 225]

[Nummer 4]

Het Abecedarium als algemeen verbreid leerboekje

III. Het ABC in Midden- en Noord-Europa

In de Duitsche en Scandinavische landen zal het ABC met het Onze Vader en wat daar verder bij behoort zeker ook reeds in de Middeleeuwen in gebruik zijn geweest. In de beschrijvingen die mij nu ten dienste staan vind ik echter geen oudere voorbeelden dan uit de 16e eeuw. En, wat opmerkelijk is, ik vind ook uit dat tijdvak alleen protestantsche ABC-boeken.

In de Zeitschrift für Bücherfreunde (Apr. 1908) beschrijft Paul Hennig een aantal ‘Alte Fibeln’¹⁾. Een handschrift van 1477, door hem als ‘die älteste bekannte deutsche Fibel’ aangeduid, kunnen we ter zijde laten; het heeft met ons Abecedarium geene verwantschap. Ook de ‘erste bekannte gedruckte Fibel’, een Silben buchleyn van Caspar Buckwitz van 1527 is van afwijkenden aard; het geeft wel het ABC en de letterverbindingen, maar verder houtsneeafbeeldingen met de beginletters van de voorgestelde dieren en dingen; van gebeden zegt de beschrijving niets.

Van 1534 worden twee boekjes genoemd, die wel de gebeden geven. Van het eerste, te Marburg verschenen, is de beschrijving heel kort en, naar het schijnt onvolledig. De schrijver is Valentin Ickelsamer, de titel luidt ‘Die rechte weis auffs kürtzist lesen zu lernen, wie das zum ersten erfunden, und auss der rede vermerkt worden ist’. Verder geeft Hennig als inhoud aan: ‘die Zehen Gebot. Der glaube. Der Tauff. Vatervnser. Benedicite. Gratias. Ander Gratias. Magnificat. Benedictus. Nunc dimittis’. Dan een naamlijst en: ‘Folget die Gemeine Zall, mit einer unterrichtung vber die Zyfern’ en dan een leesstuk tot oefening. Verder be-

1) Fibel is een gewoon Duitsch woord voor de elementaire lees-leerboekjes. Waar komt het woord vandaan? De gissing die ik vond, dat het wel een bijvorm van Bibel zal zijn, zij hier als curiositeit vermeld. In de titels van de door Hennig besproken boekjes, vind ik het woord niet.

[p. 226]

schouwingen over de juiste methode om te leeren lezen en een lofrede over het nut van te kunnen lezen. Maar als men meent dat toch het alfabet zelf ook wel zijn plaats in het boekje, en wel vooraan, zal hebben, en dit in de beschrijving duidelijk aangegeven hoopt te vinden, ziet men zich teleurgesteld.

Beter licht Hennig ons in over de ‘Teütsche Kinder Tafel’ in 1534 gedrukt door Jobst Gutknecht te Neurenberg, waarvan hij, naar een herdruk, door Prof. H. Fechner bezorgd, het titelblaadje in afbeelding geeft. Dit boekje bevat na het alfabet de tien geboden, het christelijk geloof, het Onze Vader, iets van den doop, de instelling van het sacrament van het lichaam en het bloed van Christus, Benedicite en een ‘Schlaffsegen’.

[p. 227]

Collijn¹⁾ vermeldt nog een te Neurenberg gedrukt ABC-boekje van 1537, maar zonder eenige nadere aanwijzing, behalve dat daarin het eerst een haan zou zijn afgebeeld - een vast bestanddeel van de ABC-boekjes in de 17e en 18e eeuw, zooals ons nog zal blijken.

Volledigere inlichtingen hebben we over ABC-boekjes, in

1) Onder aan blz. 12 van de hierna te vermelden studie.

[p. 228]

Noordduitschland gedrukt in de tweede helft van de 16e eeuw. De bekende drukker Johan Balhorn te Lübeck komt daarbij op den voorgrond. Isak Collijn gaf voor enkele jaren eene voortreffelijke beschrijving van een nieuwe vondst¹⁾, een door den boekenvriend Gösta Peyron in een antiquariaat te Stockholm ontdekt Latijnsch ABC-boek, door Balhorn gedrukt in 1553. De titel luidt:

Christianae religionis institutio, pro pueris elementariis in Schola Lubecana.
Deze titel staat bovenaan op het eerste van de acht ongepagineerde bladen; er volgt een bijbeltekst Marcus X 14, het alfabet en het woord Jesus in Gothische letter, en het alfabet in Latijnsche kapitalen. Zie de afb. op blz. 227. Op de keerzijde nog een kleiner alfabet, de Vocales, Diphthongi, Consonantes en Syllabae, en dan (regel 15) de tien geboden, gevolgd door de geloofsartikelen, het Onze Vader, enz.

1 verso, regel 15: Haec sunt praecepta domini Dei nostri.

3 verso, regel 3: Hi sunt articuli nostrae Fidei.

4 verso, regel 3: Haec est oratio dominica.

5 recto, r. 9: Mandavit Christus, ut in se baptizemur....

5 verso, r. 3: Haec est institutio sacramenti corporis et sanguinis...

6 recto, r. 6: Summula catechismi, gevolgd door gebeden. Na het morgengebed: ‘Postea alacriter ad tua studia accedendum’, en na het avondgebed: ‘Atque ita tandem secure ac tranquille dormiendum.’

7 verso, r. 12: Oratio pro pueris.

7 verso, r. 22: Philippus Melanthon pueris.

Verder: Canticum Zachariae en Magnificat, en (einde bl. 8) het colophon:

‘Lubecae Ioannes Balhorn excudebat. Anno M.D.LIII.

We kunnen m.i. wel zeker zijn dat deze acht bladen het geheele boek vormden, en dat er geen bladen verloren zijn, zooals Collijn nog mogelijk, hoewel niet waarschijnlijk, acht.

Een Nederduitsch ABC-boek van eenige jaren later beschrijft Ruge in eene uitvoerige studie over de Lübecksche scholen in de tweede helft van de 16e eeuw²⁾. Het boekje is bewaard in de Stads-

1) Den Balhornska ABC-Boken, in Nordisk Tidskrift för bok- och bibliotheksväsen VII, 1920.

2) In Zeitschrift des Vereins f. Lübeckische Geschichte und Alterthumskunde Bd. 8 Heft 2, 1900. Over de schoolboeken blz. 507 en v.

[p. 229]

bibliotheek te Lübeck; het was bij afbraak van een huis in een muur ingemetseld gevonden; een stevige band, houten platten met leeren rug, beschermde het.

Het titelblad heeft een groote sierletter A¹⁾, gevolgd door een alfabet in kleinere letters en het woord Jhesus. Daaronder ‘De Ludt bockstaue aeiouy’ Dan ‘De Stummen bockstaue bcdfghklmnpqrst xz’. En verder:
De Tein Gebade Gades.
De Höuet Artikel vnses Gelouens.
Dat Gebedt effte Vader vnse.
Van dem Sacramente der hilligen Döpe.
Van dem Hochwerdigen Sacramente des Altars.
Dat Benedicite.
Dat Gratias.
Eyn Gebedt vor de Jungen kinder. Daarna: ‘Des Morgens wenn du vpsteist so schaltu dy segen mit dem Hilligen Crütze vnd seggen. Des wolde Godt de Vader +, de Söne +, vnde de hillige Geist +, Amen. Darna knyende edder stande den Gelouen, vnde dat Vader vnse spreken mit dessem nafolgende Bede.’ Twee gebeden volgen, en dan: ‘Vnde denne mit fröwden tho dynem arbeide geghan.’ Dergelijke voorschriften voor 's avonds ‘Vnd denn fluckes vnde frölick geslapen.’ Op de laatste bladzijde ‘De Düdesche vnde Latinische Tall’, de Romeinsche en de gewone cijfers onder elkaar, en tot slot een spreuk, en colophon:
Tidtlick dwanck, arbeit vnd lehr,
Bringet de Kinder tho groter ehr.
Gedrücket tho Lübeck by
Jürgen Richolff
MDLXV

Ruge geeft verder eenige inlichtingen over ABC-boeken in de Hamburger Stadsbibliotheek bewaard, nl. twee dekbladen van 1583, bladen van een Nederduitsch en een Latijnsch boekje van 1609 en een volledige ‘niederdeutsche Hahnenfibel’ van 1616. In 't algemeen toonen al deze boekjes een groote overeenstemming met het Lübecksche. Over dat van 1616 geeft Ruge nog deze bijzonderheden. Op den titel ontbreekt het woord Jhesus; in plaats daarvan wordt nog een groot Latijnsch en een Duitsch alfabet gegeven. Op de keerzijde letterverbindingen: Ba be bi bo bu, Ca ce ci co cu, Bra bre bri bro bru enz. Verder gaat het Onze

1) ‘in Zierschrift’. Is hiermee in der daad een geschreven letter bedoeld? Dit zou in een tijd van geregeld gebruik van houtsneeletters wel heel opmerkelijk zijn.

[p. 230]

Vader vóór de andere teksten, de tien geboden nemen de derde plaats in. Op de laatste bladzijde een haan, en daaronder het colophon:

gedrücket tho Hamborch dorch Hans Mösen. In vorlegginge Hinrick Dosen, 1616.

Ik kan hier de beschrijving laten volgen van een Bremensch ABC-boek van hetzelfde jaar 1616, in hoofdzaak geheel overeenkomend met de beschrevene. Het boekje bestaat uit 16 bladzijden en is waarschijnlijk uit een band voor den dag gekomen. Het is bijna volkomen gaaf bewaard.

De eerste bladzijde is rood en zwart¹⁾; een groote houtsnee-A in rood, het alfabet Gothisch in twee kleuren, een tweede alfabet in Gothische kapitaaltjes zwart, ‘De Luth Boekstaven (rood). aeiou. (zwart). De Stummen Boekstaven. (rood) bcdfghklmnpqrst xyz. (zwart)
Op de keerzijde letterverbindingen Ab eb ib ob ub, maar afwijkend van die in het Hamburgsche boekje. Er langs van boven naar onder: ‘Tydtlick Dwang / Arbeydt vnd Lehr / bringet de Kinder tho groter Ehr.’
Op bl. Aij recto: Dat Gebett edder Vader Vnse / dat vns Christus gelehret hefft. Vnse Vader / de du bist im Hemmel / Gehilliget werde dyn Name. Thokame dyn Ryke / dyn Wille gescheh vp Erden / alse im Hemmel / vnse dagelike Brodt gyff vns Hüden / vnd vorgiff vns vnse Schuld / alse wy vorgeven vnsen Schüldeneren / vnd vöre vns nicht in vorsökinge / sünder erlöse vns van dem bösen / Wente dyn ys dat Ryke / De Krafft / vnd de Herrlicheyt / in Ewicheyt / AMEN.
Op de volgende twee bladzijden (Aij verso en Aiij recto):
De Höuet Artickel vnses Christliken Gelouens.
De Erste Artickel / Van der Scheppinge.
Ick gelöue an Godt den Vader Almechtigen / Schepper Hemmels vnd der Erden.
De Ander Artickel / Van der Erlösinge.
Vnd an Jesum Christum synen einigen gebaren Söne vnsen Heren / de entfangen ys van dem hilligen Geiste / gebaren van der Junckfrouwen Maria / geleeden vnder Pontio Pilato / gecrütziget / gestoruen / vnde begrauen: neddergeuaren tho der Helle / am drüdden Dage wedder vpgestahn van den Doden / vpgeuahren tho Hemmel / sittende

1) De hier bijgaande afbeelding toont de eerste bladzijde met de laatste verkleind; hoogte van den druk in het origineel 13½ cm., breedte 8 cm. Rood en zwart zijn nog te onderscheiden door den lichteren afdruk van de roode letters.

[p. *5]

Bremensch A-B-C-boekje van 1616 - Laatste en eerste bladzijde, verkleind

[p. 231]

tho der rechtern Handt Gades desz Almechtigen Vaders / darher he kamen wert, tho richten de Lëuendigen vnd de Doden.
De Drüdde Artickel / van der Hilliginge.
Ick gelöue an den hilligen Geist / eine hillige Christlike Kercke / de gemeine der Hilligen / Vorgëuinge der Sünden / Vpstandinge desz Flësches / vnd ein ewig Lëuendt / Amen.
Weer op twee bladzijden (Aiij verso en Aiiij recto): De Teyn Gebade Gades.
Dat Erste Gebodt. Du schalt nene ander Göde hebben nëven my.
Dat Ander. Du schaldt den Namen desz HEren dynes GAdes nicht vnnütte vöhren.
Dat Drüdde. Du schaldt den Vyrdach hilligen.
Dat Veerde. Du schaldt dynen Vader vnd dyne Moder ehren / dat du lange lëvest vp Erden.
Dat Vöffte. Du schaldt nicht Döden.
Dat Söste. Du schalt nicht Ehebrëken.
Dat Sövende. Du schaldt nicht Stëlen.
Dat Achte. Du schaldt nene valsche Tüchenisse Reden / wedder dynen Negesten.
Dat Neegende. Du schaldt nicht begëren dynes Negesten Husz.
Dat Teynde. Du schaldt nicht begëren dynes Negesten Frouwen / Knecht / Maget / Vehe / edder wat syn is.
Nog zeven bladzijden (4 v^o - 7 v^o) zijn gevuld met gebeden, enz.: Düsse Gebade beschludt GODT also.
Ick de Here dyn Godt / bin ein yueriger Godt / de auer de / so my haten / de Sünde der Väder Heymsocht / an den Kindem / beth inth drüdde vnd veerde Geledt: auerst den / de My leuen / vnd myne Gebade holden / doh Ick wol beth inth dusent Geledt.
Dat benedicite vor dem Dische / Ps. 145.
Aller Ogen wachten vp dy Here / vnd du giffst en ere Spyse tho syner tydt / Du deyst dyne Handt vp / vnd sadigest allent wat dar Lëuet mit Wollgefallen.
Darnah dat Vader vnse / vnd dith nafolgende Gebedt.
Here Godt Hemmelsche Vader / sëgene vns / vnd düsse dyne Gaue / de wy van dyner milden Güdicheyt tho vns nehmen / dörch Jesum Christum vnsen Heren / Amen.
Dat Gratias.
Dancket dem Heren / wente hy ys fründtlick / vnd syne Güdicheyt wahret ewiglick. De allem Flësche Spyse gifft / de dem Vehe syn Voder gifft / den jungen Rauen / de en anropen. He hefft nene lust an der starckheit des Rosses / noch ein wollgefallen an jemandes Benen / de Here hefft ein wollgefallen an den / de en früchten / vnd vp syne Güdicheyt wachten.
Darnah dat Vader vnse / vnd dith nafolgende Gebedt.

[p. 232]

Wy dancken dy Here Godt Vader / dörch Jesum Christum vnsen Heren / vor alle dyne Wolldath / de du Lëvest vnde Regerest / in Ewicheyt / Amen.
Van dem Sacrament der hilligen Döpe
Matthei vnd Marci am lesten.
Gaht hen in de gantzen Werlt / Prëdiget dat Euangelion / vnd lehret alle Völcker / vnd Döpet se in dem Namen des Vaders vnd des Söhns / vnd des hilligen Geystes: Wol dar gelövet vnd gedöfft wert / de wert salig werden. Wol averst nicht gelövet / de wert vördömet werden.
Van dem hilligen Sacrament desz Lyves vnd Blodes Jesu Christi.
Vnse Here Jesus Christus / in der Nacht / do He vörraden wardt / nam he dat Brodt / danckede / vnd brack ydt / vnd gaff ydt synen Jüngern / vnd sprack / Nëmet hen vnd ethet dat ys myn Lyff / dat vor juw gegëven wert / Sölckes doth tho myner Gedechtenisse.
Dessülvigen gelyken nam he ock den Kelck / nah dem Aventmale / danckede / vnd gaff en den / vnd sprack: Nëmet hen / vnd Drincket alle daruth / Düsse Kelck/ is dat Nye Testamente in mynem Blode / dat vor juw vorgaten wert / thor vorgëuinge der Sünden. Sölckes doth so vaken alse gy ydt Drincken / tho Myner Gedechtenisse.
De Morgen Sëgen.
Desz Morgens / wenn du vpsteyst / so schaltu dy Gade befehlen / vnde spreken:
Desz wolde Godt de Vader / de Söne / vnd de hillige Geist / Amen.
Darnah den Gelouen / edder de Teyn Gebade Gades / sampt dem Vader vnse.
Darnah dith kleyne Gebëdeken.
Ick dancke dy myn Hemmelsche Vader / dörch Jesum Christum dynen leuen Söne / dat du my düsse Nacht vor allem schaden / vnd Gefahr behödet heffst / vnd bidde dy / du willest my düssen Dach ock behöden / vor Sünden vnd allem öuel / dat dy alle myn dohnt vnd Lëuendt geualle / wente ick befehle my / Myn Lyff vnd Sële / vnd alles in dyne Hende / dyn hillige Engel sy mit my / Dat de böse Vyendt nene macht auer my vinde / Dartho ock mynen Negesten vor Sünden bewahren / vnd vth aller Noth erreden / Amen.
Vnd darnah mit fröuwden dyn beuahlen Arbeydt angefangen / vnd darby ein Christlick Leedt gesungen.
De Auendt Sëgen.
Des Auendes / wenn du tho Bedde geyst / schaltu dy Gade befehlen / vnde sprëken.
Des wolde Godt / de Vader / De Söne vnd de hillige Geyst.
Darnah den Geloven / vnd dat Vader vnse / Ock darby dith klene Gebeedeken / Edder dergelyken Form.
Ick dancke dy myn Hemmelsche Vader / dörch Jesum Christum dynen leven Söne / vnsen Erlöser / Dat du my düssen Dach ock gne-

[p. 233]

dichlick behödet heffst / Vnd bidde dy / Du willest my vorgëven alle myne Sünde / wor ick vnrecht gedahn hebbe / Vnd mynes Negesten ock vorschonen / vnd alle de / so gesündiget hebben / mit Gnaden bekehren / vnd my mit den andern düsse Nacht / gnedichlick behöden / Wente ick bevehle my / myn Lyff vnd Sële / Vnd alles in dyne Hende / Dyn hillige Engel sy mit my / Dat de böse Vyendt nehne macht aver my vinde. Amen.
Vnd darnah frölick ingeschlapen.
De voorlaatste bladzijde wordt ingenomen door eene tabel van de Romeinsche cijfers met de gewone cijfers.
De Düdesche vnd Latinische Ziffer.
Daaronder het colophon:
Tho Bremen Gedrücket by Johan Wessel.

Op de laatste bladzijde, rood en zwart gedrukt, een fraaie houtsneehaan, op een zeshoekig plankje staande. Daaronder het jaartal: Im Jahr /1616.

Vergelijken we de beschrijvingen van Collijn en Ruge met dit boekje, dan zien we in deze geheele reeks ABC-boekjes, van 1553 af, eene groote overeenkomst. Terecht noemt Ruge het Lübecksche boekje van 1565 ‘das Urbild der älteren protestantischen Fibeln’. Maar wanneer hij meent, dat die verbinding van het ABC en de beginselen van de christelijke leer specifiek protestantsch is, heeft hij het mis; immers we maakten reeds kennis met geheel dezelfde verbinding in de katholieke boekjes in andere landen. Of hij gelijk heeft met zijne scherpe afkeuring van deze verbinding, die volgens hem ‘weder dem Lese- noch dem Religionsunterrichte zum Vortheil gereichte’? Ik heb hier een zeer sterken twijfel. Waarom moeten we onzen voorouders van voor drie, vier eeuwen onze hedendaagsche inzichten in paedagogische dingen opdringen? Zij redden zich naar hun methode, die misschien even goede resultaten gaf als die van onzen tijd.

De reeks boekjes toont eene enkele opmerkenswaardige nieuwigheid: den haan. Wie mag daarvan de vinder zijn? En wanneer is deze een vast bestanddeel van het ABC-boekje geworden? Van een haneboekje van 1537 kon ik hiervoor op gezag van Collijn melding maken, maar zonder eenige nadere toelichting.

[p. 234]

Onder de drukkers en uitgevers van de ABC-boekjes komt de Lübecksche drukker Johan Balhorn op den voorgrond, en juist aan hem wordt, niet de eerste vinding van den haan in het boekje, maar eene averechtsche verbetering ervan toegedicht. Over de spreekwoordelijke dwaze verbeterzucht van Balhorn handelde ik reeds voor eenige jaren, naar aanleiding van zijne uitgaven van de oude zeekaartboekjes¹⁾. Ik sloot mij toen bij Arthur Kopp aan, die dat heele praatje van Balhorns verbeterzucht voor ongegrond, voor eene vinding van veel lateren tijd verklaarde. Balhorn zou bij den haan twee veranderingen hebben aangebracht; hij zou hem zonder sporen hebben afgebeeld, en hij zou bij den haan een ei, of wel een mand met eieren hebben geplaatst. Wie het komische epos van K.A. Kortum, de Jobsiade, van omstr. 1780, kent, weet dat juist die veranderingen in het ABC-boek daar als het werk van den candidaat Jobs worden geschilderd; het zijn deze wijzigingen, die de boeren tegen hem in opstand brengen, en hem als schoolmeester onmogelijk maken. Kopp nam aan, dat eerst later deze komische hervormingen van Jobs op den naam van Balhorn waren overgebracht. Collijn brengt nu hiertegen in, dat even goed Kortum aan eene oude overlevering betreffende Balhorn deze trekken zou kunnen hebben ontleend. Intusschen trekt hij toch uit het feit, dat de door hem beschreven Institutio van Balhorn geene nieuwigheden en in 't geheel geen haan vertoont, de conclusie dat die eigenaardige reputatie van Balhorn wel inderdaad elken zakelijken grondslag schijnt te missen.

Collijn wijdt bij de behandeling van het onderwerp geene aandacht aan de beide curieuse haneprentjes die Hennig in de door hem en ook hiervóór aangehaalde studie (op blz. 9) geeft. Daar zien we vooreerst (Abb. 15) een haan in rood gedrukt, met sporen, maar zonder ei, daarboven in zwarten druk: ‘Verbessert durch Joh. Ballhorn’, en er onder, rood gedrukt, het versje:

Auf! Auf! ihr Kinder zieht euch an.
Die Glock ist sechs, euch weckt der Hahn.

Volgens het onderschrift is dit haneprentje de ‘Schlussseite der Fibel Joh. Ballhorns (gest. 1597)’; en in den tekst deelt Hennig het volgende mee:

1) Tijdschrift v. boek- en bibliotheekwezen 1909, blz. 8, 9.

[p. 235]

Als Kuriosität drucken wir als Abb. 15 das letzte Blatt aus einer späteren Auflage der von dem bekannten Joh. Ballhorn ‘verbesserten’ d.h. durch Vermehrung der Doppellaute verschlimmbesserten Fibel hier ab, die dem Manne zu seiner sonderbaren Berümtheit verholfen hat. Das Buch enthält in Rotdruck den oft als Fibelbild wiederkehrenden Hahn, dessen Bedeutung der hier darunter abgedruckte Vers erklären soll.

Hennig neemt dus, in afwijking van Kopp, wiens studie hij, naar het schijnt, niet kent, de juistheid van de Ballhornreputatie aan. Zijn bewijsstuk is echter geheel waardeloos; het prentje is kennelijk, evenals de letterdruk, van zeer veel lateren tijd. Zelfs de spelling van den naam met dubbele l, zooals de latere

[p. 236]

sage dien kent, in afwijking van den juisten 16e-eeuwschen vorm, toont dit. Het zou aardig zijn, als we van dit prentje eene dateering hadden, maar hier laat Hennig ons met de vage aanduiding ‘aus einer späteren Auflage’ in den steek.

Een veel ouder karakter vertoont de haan van afb. 16, met hetzelfde versje er onder. De haanteekening komt geheel overeen met onzen Bremenschen haan van 1616; hij zou er een rechtstreeksche copie van kunnen zijn. Alleen is het zeshoekige voetstuk gehalveerd, en verrijkt met een mandje met eieren en een klein haantje. Deze toevoegingen herinneren aan die van den candidaat Jobs.

[p. 237]

Ook hier zou dateering van belang kunnen zijn, maar de tekst is weer vrij vaag:

Eine andere Hahnenfibel, wahrscheinlich aus dem letzten Drittel des XVI. Jahrhunderts stammend, ohne Autor- und Jahrzahlangabe gibt die Abbildung des Hahnes am Schluss des Buches zweifarbig, nicht allzu exakt gedruckt, wieder (Abb. 16). Sie umfasst wie die Ballhorns nur 16 Seiten ohne Titelblatt. Diese oder eine gleichlautende ist es, die der eifrige Ballhorn, im übrigen gänzlich unverändert, nur mit Anwendung kleinerer Typen zu seiner ‘Verbesserung’ benutzt hat.

Was dit boekje, dat Hennig schijnt gekend te hebben, werkelijk een zestiende-eeuwsche druk, dan zou eene nauwkeurigere en volledige beschrijving van belang zijn. Zonder eenig nader betoog, schijnt het mij onaannemelijk dat het zoo oud zou zijn, en geheel onbewezen dat het door Ballhorn (alweer met dubbele l) voor zijne ‘verbetering’ zou zijn gebruikt. Hoe de schrijver zich dat voorstelt, is ver van duidelijk.

Met zekerheid blijkt slechts, afgezien van de vermelding van een Zuid-Duitsch haneboek van 1537, dat de haan, aanvankelijk zonder ei of mandje, in de 17e eeuw zijn plaats in het ABC-boek heeft; bij Balhorn en de gelijktijdige uitgevers vonden we hem niet. Zijn wellicht die ‘verbeterde’ Balhorn-boekjes uitgaven van veel lateren tijd, waaraan de wezenlijke Balhorn geene schuld kan hebben gehad?

Bij deze onvolledige bespreking van de ABC-boekjes in Duitschland zullen we het hier laten. Wellicht zal het onderwerp nog wel eens van Duitsche zijde in een samenhangend en chronologisch geordend overzicht worden behandeld.

Het ABC in de Scandinavische landen

Wat er van ABC-boekjes in de Scandinavische landen bekend is, wordt door Collijn in zijne studie over het ABC-boek van Balhorn in eenige nootjes kort aangegeven. Ik geef er hier een overzicht van; in de verwachting dat we misschien ook hiervan nog wel eens een uitvoerigere beschrijving zullen krijgen.

De oudste bewaarde ABC-boekjes van de noordelijke landen zijn volgens de mededeeling van Collijn de Finsche. Hij noemt twee uitgaven ‘Agricola's bekende ABC-kiria (def.) gedrukt te Stockholm omstreeks 1540’, en een in 1629 bij Ignatius Meurer

[p. 238]

te Stockholm gedrukt Finsch ABC-boek. De inhoud van dit laatste komt vrijwel overeen met dien van de Zweedsche boekjes van eenige jaren later.

De oudste bewaarde Zweedsche ABC-boeken zijn beschreven door Klemming in een opstel dat ik niet onder de oogen heb gehad¹⁾. Het zijn runen-ABC-boeken, uitgegeven door Johannes Bureus met koninklijk privilegie; de Koninklijke Bibliotheek te Stockholm bezit er volgens Collijn de volgende uitgaven van:

Runa ABC Boken, Stockholm 1611, Upsala 1624 (eigen correctuurexemplaar van Bureus).
Svenska ABC Boken medh runor, Stockh. 1612, Ups. 1624.
Prima juventutis christianae institutio literaria lingua et characteribus latinis et gothicis, Stockh. 1612.

De inhoud van deze boekjes bestaat hoofdzakelijk uit het alfabet in Latijnschen druk en runenschrift; de vijf hoofdstukken van de catechese, d.w.z. de geboden, geloofsartikelen, onze vader, doop- en avondmaalsteksten, ook met de transcriptie in runen; en gebeden voor middagmaal, morgen en avond.

Een sterke overeenkomst met de Lübecksche boekjes vertoonen de ABC-boekjes gedrukt door Johannes Rudbeckius te Västerås. Een verkoopcatalogus van die drukkerij, van 1641, vermeldt als eerste uitgaven een Latijnsch en een Zweedsch ABC van 1621. Het oudste bewaarde boekje is van 1637; over den inhoud vernemen we het volgende:

Acht klein-octavo bladen; op bladz. 1 vijf verschillende alfabetten, en de vocales, diphtongi en consonantes. Op bladz. 2 tot 10: Oratio dominica. Symbolum apostolorum. Decem praecepta. Benedictio mensae etc. De sacramento baptismi. De sacramento altaris. Op blz. 11-14: Forma commendandi sese deo et mane et vesperi. Canticum Mariae virginis. Op de voorlaatste bladzijde: Numerus, het tabelletje van de Romeinsche en Arabische cijfers. Op de laatste bladzijde de haan, met sporen en zonder ei. Daaronder het colophon:
Arosiae Secunda vice / Typis Consistorij, An. 1637²⁾.

Verder vermeldt Collijn nog de volgende uitgaven:

1) Klemming, Ur en samlares anteckningar, 1883-1886, blz. 105 en v.

2) Eerste en laatste bladzijde afgebeeld in: Allm. sv. boktr.-fören.-ns Meddelanden 1906, blz. 40.

[p. 239]

Göteborg, Amund Grefwe 1664, in het Latijn. Een defect ex. in de Kon. Bibl.
Stockholm, Johann Billingsley 1692, in het Zweedsch. Een compleet ex. in de boekerij van Dr. O. Smith te Karlshamn.

Voorts bezit de Koninklijke Bibliotheek een ongedateerd exemplaar op perkament gedrukt, met titelblad in rood en zwart. Dit brengt het Zweedsche ABC wel zeer nabij de Hollandsche perkamentboekjes die ik vroeger heb beschreven. Jammer dat we er geene afbeelding en preciese beschrijving van hebben ter vergelijking. Gedateerd is het niet, maar het is gebonden in een band van 1693.

Het oudste bewaarde Deensche ABC-boek is van 1731, te Kopenhagen gedrukt. Het is beschreven door Clausen in Bogvennen¹⁾, en komt in hoofdzaak met de Lübecksche boekjes overeen. Op de laatste bladzijde weer de haan, zonder ‘verbeteringen’.

Nog een zeer merkwaardig boekje blijft ons ter beschrijving over, nl. het oudste Lapsche ABC-boekje, te Stockholm gedrukt in 1619. K.B. Wiklund die reeds vroeger studie gemaakt had van de oudste Lapsche literatuur, vond door aanwijzing van een bevriend bibliothecaris in 1921 een boekje terug, dat hij te voren wel had vermeld gevonden, maar aan welks bestaan hij toch was blijven twijfelen. Het bevond zich in de Bremensche bibliotheek, en werd hem ter bestudeering toegezonden naar Upsala. De vondst gaf hem aanleiding in het Nordisk Tidskrift för Bok- och Bibliotekswasen (1922 blz. 1-28) eene samenvattende studie te geven over de oudste Lapsche boeken; ook gaf hij van het geheele boekje een facsimile-uitgaaf, met nog een uitvoerig naschrift over het onderwijs aan de Zweedsche Lappen in dat oudste tijdvak²⁾. We kunnen hier volstaan met naar beide studies te verwijzen, en ons beperken tot de beschrijving van het boekje zelf. Het is het werk van ‘Nicolaus Andreae, Pastor Pithensis’ een van de eerste predikanten, die zich met de verkondiging van het Evangelie aan de Lappen belastte, de eerste die zich werkelijk de Lapsche taal in zoover eigen maakte, dat hij den kerkdienst in het Lapsch kon

1) J. Clausen, Bidrag til ABC-litteraturens Historie i Danmark, in Bogvennen 1896, blz. 17-28.

2) ABC-bok på Lapska. Stockholm 1619, med en efterskrift om de svenska Lapparnas skolundervisning i äldsta tid, af Prof. K.B. Wiklund, Stockholm 1922. (Facs.-upplagor af äldre Svenska tryck, under red. af Dr. Is. Collijn V.).

[p. 240]

verrichten, en met de gemeente in haar eigen taal kon verkeeren. Het boekje draagt het jaartal 1619, en is saamgebonden met een zangboekje - ‘En liten Sängebook’ - van hetzelfde jaar. Beide boekjes behooren bij elkaar. Van het zangboekje waren echter meer exemplaren bekend; het draagt den naam van den drukker Ignatius Meurer te Stockholm, bij wien stellig ook het ABC-boekje gedrukt is.

Het ABC-Book komt in samenstelling geheel met de reeds besproken boekjes overeen, het heeft echter een eigen titelblad in boekdruk-omlijsting - zie de afb. - en op de keerzijde een houtsnee: Jezus aan het kruis, met monogram AF. Verder is de inhoud als volgt:

[p. 241]

Blz. 3: het alfabet met groote houtsnee-initiaal,¹⁾ gevolgd door bijzondere teekens voor de klinkers en nog twee kleinere alfabetten.
Blz. 4: Oratio Dominica. Ackia mijen iucht lie almen sis / ....
Blz. 5: Symbolum apostolicum. Mon iacke Jubmelen ....

Blz. 7: Decem praecepta. Mon lie tdu Herra ....
Blz. 9: De baptismo. Wadze ulkos kaikie Werild /....
Blz. 11: De coena Domini. Mijen Herra Jesus Christus tan ij sis/....

1) Zie de afbeelding. Het blaadje komt zoo sterk overeen met dat van het Bremensche boekje van 1616, dat men het vermoeden niet kan afwijzen, dat dit als voorbeeld kan hebben gediend. In de samenstelling van het boekje, met name in de volgorde der stukken is er echter verschil tusschen de beide boekjes.

[p. 242]

Blz. 13: Benedictio mensae ....
Blz. 14: Ther effter läses Fadher wår Ackia mijen / etc. Sedan läses thenne Böön. Siugnat mij Herra Iubmel / ....
Daaronder: Gratiarum actio. En daarna: (blz. 15) Sedan läses Fadher wår. Och then effterföliande Böön. Mi kijte tdone rackas almen ackia / ....
De gebeden eindigen op bladz. 16. Er onder een sluitstukje.

Drie talen dus: Latijn voor de opschriften, Zweedsch voor de tusschengevoegde mededeelingen, Lapsch voor den tekst. Over het Lapsch van den pastor vernemen we van Wiklund, dat het een heel onvoldoende kennis van de taal verraadt. Toch is het met de volgende Lapsche uitgaven nog veel slechter gesteld. Er zijn daaronder nog uitgaven van het ABC-boek van 1632, 1638 en 1640; de beide laatste in Zweedsch en Lapsch. De inhoud is altijd weer dezelfde.

C.P. Burger Jr.