Het Boek. Jaargang 16

[p. 243]

Een Latijnsche metrische Cato-paraphrase met parodie in een onbekenden Italiaanschen druk van 1539

I. In de middeleeuwen was de Catolectuur in bijna geheel Europa zoo geliefd, dat men den oorspronkelijken Latijnschen text niet alleen telkens en telkens weer vertaalde, commenteerde, excerpeerde, uitbreidde, door vervolgen¹⁾ aanvulde, maar ook verjongde door er nieuwe Latijnsche metrische omwerkingen van te vervaardigen. De meest verbreide Latijnsche metrische omwerking is de Cato novus²⁾ van zekeren Martinus in leoninische hexameters, die, in niet weinig Hss. zelfstandig bewaard, ook als interlineair commentaar tot den eigenlijken Cato³⁾ voorkomt en reeds in de Cato-incunabelen⁴⁾ meermalen is gedrukt geworden. Daarnaast heeft het aan andere pogingen tot metrische paraphraseering niet ontbroken, van welke ieder echter slechts door één handschrift bekend is⁵⁾. Zoo heeft men den Cato rythmicus⁶⁾, waarbij de dichter zich van den strophevorm der vagantenpoezie bediende, dan den zoogenaamden⁷⁾ Cato interpolatus⁸⁾, waarin de beide oor-

1) Over den Facetus en den aard van den daarin verwerkten Latijnschen Catotext schrijf ik elders (Philologus).

2) De text is door E. Zarncke algemeen toegankelijk gemaakt in zijn uitgave in de Ber. Sächs. Ges. d.W., XV (1863), 24 vgg.

3) B.v. in het belangrijke Catohandschrift, Barb. Vat. VIII. 41, dat het onderwerp van mijne Neue Catobruchstücke I (Philologus LXXIV (1918), 317-350) vormt.

4) O.a. in den in vele types voorkomenden incunabel met commentaar van Rob. de Euremodio, o.a. Strassb. 1487 (Hain *4721), dien ik zelf bezit.

5) Over deze literatuursoort wordt gesproken bij Gröber, Grundr. der rom. Phil. II. 1.383, waar echter alleen de Cato novus en de Cato rythmicus ter sprake gebracht worden. Vermoedelijk deswege kent ook W.H. Moll, über den Einfluss der lat. Vagantenpoesie auf die Lyrik Walters v.d. Vogelweide etc., Diss. Amst. 1925 p. 120 geen andere tot dit genre behoorende metrische Catobewerkingen dan deze beide.

6) Uitgegeven door Zarncke t.a.p.p. 49 vgg.

7) De namen Cato novus en Cato rythmicus zijn oorspronkelijk, de beide andere (C. interpolatus en C. leoninus) zijn door Zarncke ter wille van de symmetrie bedacht.

8) Uitg. door Zarncke, t.a.p. XVII (1865), p. 54 vgg. Merkwaardigerwijze wordt in één tak der Hss. van ‘Dat Scaecspel’ ed. van Schaick Avelingh (Leid. 1912) een daarin geciteerd Catovers (I. 4) door den tekst van den Cato interpolatus vervangen (ed. p. LVII en 169).

[p. 244]

spronkelijke hexameters door inschuiving van twee andere tot een tetrastichon worden uitgebreid, verder de zoogenaamde Cato leoninus¹⁾, evenals de Cato novus in leoninische hexameters maar met nauwere aansluiting aan de bewoordingen van het origineel. In 1902 heeft K. Pietsch²⁾ de aandacht gevestigd op een mededeeling in een ouden Catalogus van 1788 omtrent een uit Spanje herkomstige paraphrase, waarbij iedere hexameter van het origineel voorafgegaan wordt door drie viertakters (gelijk die der vagantenpoezie), zoodat ieder distichon tot een octastichon uitdijt; de bewerking der beide eerste disticha, die hij als specimina in den Catalogus aantrof, deelt hij mede. Hieraan kan ik toevoegen, dat de bewerking uit de 15e eeuw dateert op grond van een mij ten dienste staande notitie der Biblioteca Nacional te Madrid, waar zich het handschrift bevindt. Het omwerkingsproces, dat wij door deze vier op zich zelf staande metrische paraphrasen kennen, heeft zeker niet stil gestaan. Nog in 1759 verscheen in Amsterdam van de hand van een anonymus in diens Historia Critica Catoniana een geheel onbekend gebleven nova paraphrasis, aan welker bestaan ik onlangs in dit Tijdschr. herinnerde (1927 p.161), waarbij, gewoonlijk achter ieder der beide oorspronkelijke hexameters, een pentameter wordt ingelascht, zoodat een uit twee elegische disticha gevormd tetrastichon ontstaat.

Al deze paraphrasen - met uitzondering van den Cato rythmicus - hebben nu dit gemeenschappelijk, dat zij alleen van de Disticha zelf een omwerking zijn, niet van wat in de middeleeuwsche overlevering daaraan voorafgaat: de - echte³⁾ - praefatio in proza van den schrijver (cum animadverterem etc.) en de tusschen deze en het eerste boek der Disticha zich bevindende eveneens prozaïsche zgn. breves sententiae. Deze laatste behooren niet tot het oorspronkelijke kader van het werk, het zijn slechts korte spreuken, die als inhoudsopgaven van een aantal Disticha gediend hebben en door een verzamelaar bijeengevoegd en op hun tegenwoordige plaats tusschen praefatio en liber I ingeschoven zijn. In de middeleeuwen zijn ze echter zoo met de voorrede tot

1) Uitg. door Zarncke, t.a.p. XXII (1870), 180-192.

2) In the Univ. of Chicago Decennial Publications VII (1902), 194 vg.

3) Vgl. hetgeen ik hierover onlangs gezegd heb in Phil. Wochenschrift, XLVII (1927). p. 527.

[p. 245]

een geheel Vergroeid¹⁾, dat men de beide stukken tezamen de pars prosaica noemde, in tegenstelling tot de pars metrica, de eigenlijke Disticha, ja zelfs legde men tusschen beide partes een verband, dat in sommige typen der incunabelen als volgt wordt gedefinieerd: quae dicta sunt a Catone breviter prosaice, ampliore stilo prosequitur eleganter metrice²⁾. Deze pars prosaica wordt in de middeleeuwen ook aangeduid met den naam Parvus Cato, terwijl de pars metrica Magnus Cato³⁾ heet: in de door Benet Burgh (tusschen 1433 en 1440) vervaardigde Engelsche Catoparaphrase⁴⁾ vindt men aan het slot der breves sententiae: explicit liber parvi Cathonis, in den door William Caxton bezorgden druk van dezelfde paraphrase (± 1477), waarvan F. Jenkinson in 1906 bij de University Press te Cambridge een facsimiledruk het licht deed zien, leest men bij het begin: Hic Incipit parvus Catho, bij het slot van het voorgedeelte Hic finis parvi Cathonis, bij het begin der eigenlijke Disticha Hic Incipit magnus Catho (doch aan het slot natuurlijk alleen Explicit Catho)⁵⁾. Ook in vertalingen komen deze betitelingen voor, vgl. her bi-ginneþ luytel Caton en here endet petyt catoun’ in den door M.O. Goldberg uitgegeven oud-engelschen Cato (Leipz. 1883), p. 13 en 15.

2. Het is van dit prozaïsche voorgedeelte, dat ik een geheel onbekende metrische Latijnsche bewerking hier kan meedeelen, die uit de eerste decennia der 16e eeuw dateert. Zij moet als een bewerking van den parvus Cato worden gekarakteriseerd, ondanks het feit, dat de titel een omwerking van den geheelen Cato zou doen verwachten: Prosperi Acrimati.... pareneticum carmen in Catonis Praecepta de moribus. De text wordt gevonden in een Ita-

1) Ook hierdoor, dat men voor de eerste sententie deo supplica het woord itaque heeft ingelascht, dat in de oudere Hss. ontbreekt.

2) Zoo in den bovengenoemden incunabel van Rob. de Euremodio.

3) Den Magnus Cato kan ik zelfs in een bibliotheekcatalogus aanwijzen (nog geen enkel geval bij Manitius, Philologisches aus alten Bibliothekskatalogen, bis 1300, Rh. Mus. XLVII, Ergänz.heft, p. 74 vgg.): nl. in Catal. of the Library of Queens' College (Cambridge) [1472] no. 5: item Magnus Cato (ed. in Cambridge Antiquarian Society, Communications vol. II, 3; 1862).

4) ed. Max Förster, Arch. f.d. St. d.n. Spr. CXV (1905), 298 vgg.; CXVI (1906), p. 25 vgg.

5) Met dezen Magnus Cato is niet identisch Le grand Cathon en françoys met moraliseerende exempelen (uitgave ± 1515, vermeld bij Brunet I 1669), hiervan bestaat ook een Ned. bewerking ‘Den grooten Cathoon’, waarvan een exemplaar van 1519 in het Britsch Museum en van 1535 op de Kon. Bibl. in den Haag is, vgl. mijne vermelding Het Boek IX (1920), 328 en Geerebaert Lijst Ned. Vert. v. Gr. en Lat. schr. 1924 p. 96.

[p. 246]

liaanschen druk van 1539, gedrukt in Città di Castello, het oude Tifernum, waarvan ik zelf het wel unieke exemplaar bezit. De paraphrase - in elegische disticha - kon dus als complement tot de eigenlijke Disticha gebruikt worden, al bestaan deze ook uit twee hexameters. Vandaar dat de bewerker zich beperkt heeft tot de omwerking van het voorgedeelte alleen. Het boekje, dat slechts één vel groot is, 16 ongenummerde pagina's (sign. *Aij-Aiiij), verdient de aandacht zoowel om den druk, als om zijn inhoud en zijn lotgevallen.

Naast de metrische paraphrase bevat het boekje nog een text, die een ander, schaars voorkomend, onderdeel der Cato-literatuur vertegenwoordigt: de parodie. Zarncke, der deutsche Cato 1852 p. 143 vgg. deelt een - vrije - middelhoogduitsche parodie mee, verder bevindt zich in een Hs. in Bern¹⁾ een nog niet uitgegeven parodie in het Fransch uit de 15e eeuw, waarin van de Cato-spreuken juist het tegendeel gedoceerd wordt. Of hier de breves sententiae of de Disticha geparodieerd worden, is nog niet uitgemaakt. De parodie, die wij beneden mededeelen, heeft evenals de paraphrase, den parvus Cato tot grondslag.

3. Het boekje, dat een sterk locaal karakter draagt, - het is niet alleen te Città di Castello gedrukt, maar ook door een bewoner van deze plaats uitgegeven en ook aan een stadgenoot van hem opgedragen - heeft den titel (pag. [1]):

Prosperi | Acrimati Sabini de | Vfedio Pareneticum | Carmen in Cato- | nis Praecepta | de Moribus. | Ad Illust. D. Paulum | Nomentanum; Et eiusdem Iocosa palinodia, | in eisdē²⁾ ad. D. Nicolaum Tifernatū²⁾ | exercitij gratia edita³⁾.
Den colophon vindt men op pag. [15]:
Impressum in Ciuitate Castelli, Per Antonium | Mazochium Cremonensem, et Nicolaum | Guccium Cortonensem Socios. | 1539.

Dit werkje behoort tot de eerste voortbrengselen der drukpers in Città di Castello. G. Fumagalli, Lexicon typographicum Italiae. Dictionnaire géographique d'Italie pour servir à l'histoire de l'im-

1) Over het Hs. Bern 205 saec. XV zie men H. Hagen, Catal. cod. Bernensium 1875 p. 250. Het stuk staat f. 116r en 116v en omvat slechts 73 verzen. Vgl. ook Gröber Grundriss der rom. Ph. II, 1. 1187.

2) Een slordigheid in plaats van eadem, evenals Tifernatum natuurlijk Tifernatem had moeten luiden, gelijk terecht boven de parodie (zie ben. p. 258) staat.

2) Een slordigheid in plaats van eadem, evenals Tifernatum natuurlijk Tifernatem had moeten luiden, gelijk terecht boven de parodie (zie ben. p. 258) staat.

3) Over de beteekenis van deze woorden zie ben. p. 252.

[p. 247]

primerie dans ce pays, Florence 1905 p. 86 deelt s.v. Città di Castello (Tiphernum, Tyberinum, Civitas Castelli) over de in den colophon genoemde drukkers en over drie door hen aldaar gedrukte boeken o.a. het volgende mee¹⁾: ‘En 1538 les Priori de Città di Castello invitèrent Antonio Mazzocchi de Crémone et les frères Niccolò et Bartolommeo Gucci de Cortone, imprimeurs errants, qui se trouvaient alors à Florence, à se transporter dans leur ville pour y imprimer leurs Statuti, ce fut le premier livre paru à Città di Castello: Liber Statutorum Civitatis Castelli.... 1538.... in fol..... Ces imprimeurs séjournèrent quelque temps encore à C. di C. et y imprimèrent un petit traité: de obsidione Tifernatum, par Roberto Orsi di Rimini, dans la même année 1538; l'année suivante: Il secondo di Vergilio volto da Hippolito de Medici Cardinale, .... 1538, (à la fin): In C. di C. per Antonio Mazzochi Cremonese et Nicolò de Guccii da Cortona ad istantia di M. Giovan Gallo .... da Castello nel giorno 20 de Luglio 1539. Comme on peut voir, cette édition ne porte plus le nom de Bartolommeo Gucci, et après elle, les deux autres imprimeurs s'en allèrent aussi de C. di C. pour se transporter à Cortone’.

Fumagalli verwijst naar een arti-

1) Ik dank dit excerpt aan Dr. H.M.R. Leopold te Rome, die zich ook overigens zeer voor dit artikel heeft geïnteresseerd.

[p. 248]

kel in een plaatselijk tijdschrift in Cortona nl. Erudizione et belle arti, 1894 (II) p. 225 van F. Ravagli, I fratelli Gucci et l'origine dell' Arte di stampa in Cortona.

Wij hebben nu dus met een vierde door genoemde drukkers gedrukt boekje te doen, dat bibliographisch nog onbekend schijnt te zijn. Ook hierin ontbreekt in den colophon, evenals in den bovengenoemden druk van 1539, de naam van een der gebroeders Gucci. Van een lateren druk van hen in Cortona, in opdracht van den zelfden Nicolaus of, zooals zijn volle naam luidt, Nicolaus de Laurentiis (zie ben.) uit Città di Castello, die de Catobewerkingen van Prosper Acrimatus heeft doen drukken, is beneden sprake.

Dat namelijk Prosper Acrimatus (Prospero Acrimati) zijn metrische paraphrase van en zijn parodie op de praefatio en de breves sententiae van den Cato niet zelf ter perse heeft gelegd, maar de in den titel van het boekje terloops genoemde Nicolaus Tifernas - Niccolò Laurenzi uit Città di Castello - blijkt uit het voorwoord van het boekje, dat op de verso-zijde van het titelblad (p. [2]) te vinden is:

Nicolavs de Lavrentiis Tifernas Agamemnoni Saluiano adolescentulo compatriotae suo. S.P.D.
Praecepta in Catonis de moribus parenetica Carmina per Prosperum Acrimatum Sabinensem de Vfedio, iuuenem peritissimum, amicum nostrum. Et etiam eiusdem, in eisdem¹⁾ iocosa palinodia, nouiter edita, ad me (elapsis temporibus) condonata, ad te (studiose adolescens) ipsorum copiam transmittere curaui, quia suauitas tui acuti ingenij, et bonarum virtutum, facit vt te gratissimum habeam. Nam Virtutes solita est semper natura sequentes Diligere. Atque illos tollere sublimius²⁾. Legito igitur praecepta ipsa³⁾, et memoriae tuae retineas. Sed iocosum carmen exercitij gratia, vna cum Ascanio fratre tuo legere poteris. Vale, et ecce me ad omnia optata tua libentissime paratum.

1) Zie boven p. 246 n. 2.

2) De woorden Virtutes .... sublimius vormen een elegisch distichon, dat de lezers blijkbaar geacht werden te kennen en te herkennen. Niettemin zou ik niet weten, aan welken auteur het ontleend is. Zelfs met behulp van het materiaal van den Thesaurus Linguae Latinae was, gelijk de Directie zoo vriendelijk was mij mee te deelen, de oorsprong niet vast te stellen. Vermoedelijk hebben we met een citaat uit een middeleeuwschen auteur te doen; hierop wijst de hoogst willekeurige verkorting van de tweede syllabe in sublimius.

3) Zinspeling op de praefatio van den Cato: igitur praecepta mea ita legito, ut intellegas.

[p. 249]

Hieruit blijkt, dat wij achtereenvolgens hebben te onderscheiden:

1^o. Prospero Acrimati uit Ufedio bewerkt den zgn. Cato parvus als Carmen par(a)eneticum in Praecepta Catonis de Moribus en draagt dit op aan Paulus (Paolo) Nomentanus (d.i. uit Nomentum, het tegenwoordige Mentana).

2^o. Dezelfde Prospero Acrimati vervaardigt op dezelfde stof een parodie en zendt deze aan Niccolò Laurenzi uit Città di Castello (Tifernum).

3^o. Genoemde Niccolò Laurenzi laat beide bewerkingen in 1539 in Città di Castello drukken en begeleidt ze met een opdrachtsbrief aan den jeugdigen Agamemnone Salviano eveneens uit Città di Castello; in deze brief wordt ook diens broeder Ascanio vermeld.

4. Wie zijn nu al deze personen en in welke verhouding staan zij tot elkaar? Door vriendelijke bemiddeling van de Directie van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome, van Dr. R. van Marle en Conte Vincenzo Ansidei te Perugia staan mij omtrent de in Città di C. thuisbehoorende personen gegevens ten dienste van de hand van den Archivaris te Città di Castello, Avv. Cav. Vittorio Carbucci. Omtrent Prospero Acrimati, over wien niets naders te vinden was, licht ons het slot van zijn paraphrase eenigszins in, diens praefatie wijst den weg omtrent den persoon van Paolo: hij blijkt een vorstenzoon uit de familie Orsini te zijn.

Prospero Acrimati eindigt nl. zijn metrische paraphrase met deze beide regels:

Paule tui Acrimati serva haec dictata magistri:
Sic eris aeternae posteritatis honor.

Hieruit blijkt, dat Acrimati de leermeester van Paolo was en dat hij hem bij zijn onderwijs de paraphrase in elegische disticha van het prozaische voorwerk der Disticha Catonis heeft gedicteerd. Deze moest Paolo blijkbaar uit zijn hoofd leeren, te zamen met de eigenlijke, uit twee hexameters bestaande, Disticha. Voor een dergelijk dictamen betreffende de Disticha Catonis hebben wij een volkomen parallel in de sinds 1533 herhaaldelijk ter perse gelegde Cato-uitgave¹⁾ van den Franschen paedagoog Mathurien Cordier (1485-1564). Aan het slot van de oorspronkelijke uitgave - niet meer van de grootere editie, die in 1561 verscheen, -

1) Over deze uitgave heb ik onlangs het een en ander gezegd Phil. Wochenschrift, XLVII (1927) p. 529 vg.

[p. 250]

waarin hij de disticha voorzag van een fransche woordverklaring en latijnsche en fransche zinverklaring, staat de colophon: Dictabat parvulis suis Maturinus Corderius Nouioduni: quae est Niuernensium metropolis ad flumen Ligerim. Ja zelfs heeft hij er een drietal disticha ad lectorem bijgedrukt, nu in elegisch metrum, juist zooals wij die bij Prospero Acrimati aantreffen.

De pupil van Acrimati, Paolo, was een jongmensch van hoogen adel, uit het geslacht der Orsini, en wel van den tak Mentana. Dit volgt uit het slotvers der paraphrase der praefatio, dat met het zooeven aangehaalde slotvers der paraphrase van de breves sententiae correspondeert:

Sic eris Vrsigenis gloria summa tuis.

[p. 251]

Maar overigens is de identificatie van dezen Paolo mij niet geheel gelukt. J.W. Imhof, Genealogiae viginti illustrium in Italia familiarum, Amst. 1710 noemt in de Ursinae familiae genealogia onder de Domini et Marchiones de Lamentana p. 314 en p. 334 vgg. een Paulus Ursinus, de zoon van den Cardinaal Latinus Ursinus ‘ex incomperta genitus muliere’, die in 1503 door Caesar Borgia vermoord is, en diens kleinzoon Paulus (secundus) Ursinus die eerst in 1532 werd geboren. Doch voor onzen Paolo is de eene dateering te vroeg en de andere te laat.¹⁾

Immers Niccolò Laurenzi zegt, dat Prosper hem de iocosa palinodia, de schertsende herroeping van dit tot Paolo Orsini gerichte carmen paraeneticum, noviter²⁾ edita, d.i. toen hij haar pas gedicht had, elapsis temporibus, dus lang geleden, ten geschenke had gegeven. Dus moet het ontstaan van het carmen pareneticum zelf minstens eveneens in dien tijd gesteld worden. Niccolò Laurenzi was zeker geen discipel van Acrimati. Tot een leerling richt men geen parodie op zedelessen. Veeleer moet men aannemen, dat Acrimati, toen hij voor Paolo Orsini de Catoparaphrase vervaardigde, tegelijkertijd voor zijn vriend Laurenzi dezelfde stof parodieerde. De paraphrase kan bezwaarlijk bestemd zijn geweest voor den Paulus secundus der genealogie, die toen Laurenzi beide Catobewerkingen liet drukken, pas een knaapje van zeven jaren was, en evenmin voor den ouderen Paulus, wiens vader, de Cardinaal, in 1477, overleed.

Hierbij komt nog de overweging, dat Niccolò Laurenzi en Prospero Acrimati blijkbaar van denzelfden leeftijd waren. Juvenis peritissimus, amicus noster noemt Laurenzi den Catobewerker. Omtrent de persoon en den tijd van Laurenzi ben ik weer door Cav. Carbucci ingelicht, op grond van Nunzi e Mem. Eccles. vol. vol. III, 77. Hij was een geestelijke en het zelfs in 1546 een theologisch werk drukken bij dezelfde bovengenoemde drukkers, toen deze zich weer in Cortona gevestigd hadden: ‘Niccolò Laurenzi Tifernate dottissimo nelle discipline teologiche, ed assai erudito nelle lettere umane, era nel 1546 arcidiacono sotto il Vescovo Mgr. Alessandro Filodori. Nello stesso anno curò la ristampa del Lezionario di San Florido con gl'inni, responsori ed orazioni, ordi-

1) Misschien komt nog eens iets van hem aan het licht, immers Cav. Carbucci schrijft: ‘io ho memoria di aver veduto dei versi latini, non ricordo di chi, diretti ad Paulum Nomentanum’.

2) Vgl. over dit gebruik van noviter, Krebs-Schmalz, Antibarbarus 7e druk II. 169.

[p. 252]

nata dal Filodori. Ne furono stampatori il Mazzocchi e i fratelli Gucci tornati ad esercitare la loro arte in Cortona. Il 26 ottobre 1557 il cardinale Vitelli fece nominare il Laurenzi Protonotario apostolico e Conte Palatino’.

In ieder geval, wie dan ook onze Paolo Orsini was, hij was toch een lid van een zeer aanzienlijke familie¹⁾.

Ook de jeugdige Salviani, ten wier behoeve eindelijk Niccolò Laurenzi de beide Catobewerkingen van Prospero Acrimati - de welgemeende en de schertsende tezamen, zoodat de charge geen kwaad kon stichten - liet drukken, waren van voornamen huize, al zullen zij niet van zoo hoogen adel als de Orsini zijn geweest. Ook omtrent hun familie heeft Cav. Carbucci mij ingelicht. ‘La famiglia Salviani apparteneva alla nobiltà di Città di Castello. Celebratissimo archiatro fu nel secolo XVI Ippolito, autore di una grande opera “Aquatilium animalium historiae....” stampata in Roma nel 1554. Nell' archivio segreto di C. di Castello si conserva una lettera di Agamemnone Salviani diretta da Roma 1 Aprile 1504 ai Priori. Da tale documento si ricava che il Salviani era in quell' epoca deputato oratore in Roma per la comunità’. Deze Agamemnone kan natuurlijk niet met den onzen identiek zijn, misschien was hij zijn vader of zijn grootvader. In ieder geval ziet men ook hier, welk een plaats de Cato in het onderricht van adellijke jongelieden innam.

Laurenzi, die blijkbaar de biechtvader der beide Salviani was, liet de parodie voor hen drukken, exercitii gratia, in tegenstelling natuurlijk tot het carmen paraeneticum, welks wijze lessen zij in hun geheugen hadden te prenten. Zoo worden de vage bewoordingen van het titelblad exercitii gratia edita door de voorrede verduidelijkt en toegelicht.

5. Hier volgt de paraphrase, door cursiveering zijn de aan den eigenlijken Cato ontleende textwoorden gekenmerkt. Voor ieder der breves sententiae, wier volgorde in de handschriften en dientengevolge ook in de uitgaven zeer verschillend is, heb ik het nr. geplaatst, dat ze in de editie van Baehrens bezitten, en ze verder gelaten in den verwilderden, soms zelfs van de vulgata afwijkenden vorm, waarin Acrimatus ze meedeelt en behandelt. Van een van de 56 sententies der vulgaattraditie, de allerlaatste,

1) Gaarne had ik geraadpleegd Litta, Famiglie celebri italiane vol. VIII (1819), dat op de Kon. Bibl. in den Haag is, maar niet wordt uitgeleend.

[p. 253]

libenter amorem ferto, bestaat de paraphrase niet, evenmin de parodie: blijkbaar gebruikte Acrimatus een editie, waarin deze sententie toevallig uitgevallen of opzettelijk weggelaten was, gelijk dat ook het geval is in de editie van Scriverius, 1635¹⁾. Soms heeft Acr. eenige sententies gecombineerd, omdat zij wegens den inhoud bij elkaar pasten, soms louter, omdat ze toevallig op elkander volgden. De 5e spreuk foro pare is nog eens bij 32 te pas gebracht. De interpunctie is vaak willekeurig, en door mij naar behoefte veranderd.

Cum animadverterem quam plurimos, etc.
Nostra recens agitur corruptis moribus aetas,

Et teritur raro semita recta pede.

Corrigere errantes statui per deuia, prauos

In rectam reuocent vt bona iussa uiam.

Percipe moralis sacra dogmata Paule Catonis,

Sis ut adorandus tertius orbe Cato.²⁾

Vt decus et famam serues per secula claram,

Virtutes animi corporis adde bonis.

Iustitia, eloquio, te moribus instrue sanctis,

Sic eris Vrsigenis gloria summa tuis.

Obserua supplex iussum hoc venerabile, primum,

Sit tuus in Christum cultus, et omnis amor.

(2) Parentes ama.
Et multa pietate tuos venerare parentes,

Quorum praeceptis officiosus eris.

(3) Cognatos cole.
Cognatosque tuos patria bonitate colendos,

Dilige, sit carus sanguinis ordo tui.

Pag. [4] (4) Datum serua.
Mandatumque⁴⁾ tuae fidei sacer accipe custos,

Depositum domino postmodo redde suo.

1) Over deze editie en haar geschiedenis heb ik geschreven in het Tijdschr. v. Boeken Bibl.wezen, IX (1911), 21-30 en onlangs in Het Boek, XV (1926) 321-338.

2) Zinspeling op Juvenalis Sat. II. 40, zie Het Boek XV. 1925 p. 336.

4) Er staat: mendatumque.

[p. 254]

 

(5) Pare foro¹⁾.

 

Conueniasque foro, et causae grauis, atque togatus,

 

Vt summos fasces dignus honore geras.

 

(6) Cum bonis ambula.

 

Et sancta probitate viros sectare²⁾ verendos,

 

Exemplisque bonis instituendus eas.

 

(7) Ne accesseris³⁾ ad concilium, donec uoceris.

 

Tu neque Conciliis alienis improbus, instans,

 

Intereris, nisi te res aliena uocet.

 

(18) Raro conuiuare.

 

Vt tua res patitur celebres conuiuia, parce,

 

Ne prosternat opes prodiga mensa tuas.

 

(16, 17) Da mutuum; cui des videto.

 

Promeritisque tui tribuas bona mutua census,

 

At bene quis dederis sit tibi nota fides.

 

(8) Mundus esto.

 

Munditias habitu seruet tua forma virilis,

 

Foemineum fucum, mollitiemque fuge.

 

(9) Saluta libenter.

 

Saepe salutato socios, et comis, amicos,

 

Vt fidos facias, conciliesque tibi.

 

(19) Quod satis est dormi.

 

Quod satis est dormi⁴⁾, fugias foeda ocia fulcri,

 

Segnities animum ne premat aegra tuum.

 

(20) Ama Coniugem.

 

Vxorem thalami sociam, rerumque tuarum,

 

Dilige, deuinxit si tibi castus hymen.

 

(10) Cede locum maiori.

 

Cedito maiori, quem sors, siue inclyta virtus,

 

Ad summas vires, extuleritue gradus.

 

Pag. [5] (21) Iusiurandum serua.

 

Serua, ni scelus est? siquid iuraueris unquam,

 

Per stygios latices fallere crede nephas.

 

(11) Magistrum⁵⁾ metue.

 

Non secus ac patrem sanctum reuerere magistrum,

 

Qui sophia, et uitam construit arte tuam.

 

(22) Te uino tempera.

 

Abstemius fueris, vel mixtum flumine Bacchum

 

Ebibe, ne stimulans ignis in igne furat.

1) Herhaald bij spreuk 32.

2) Er staat: sectari.

3) Er staat: accaesseris.

4) Van de prozaïsche sententie is metrisch gebruik gemaakt.

5) Er mag hier wel herinnerd worden, dat de oudste textvorm luidt: magistratum metue.

[p. 255]

 

(12) Verecundiam serua.

 

Teque verecundum seruet puerilis honestas,

 

Ne maculet flammis te Cytheraea suis.

 

(23) Pugna pro patria.

 

Pro patria pugnes, et protege publica iura,

 

Te canat ut patriae ciuica turba patrem.

 

(13) Custodi rem tuam.

 

Custodi res ipse tuas, neque parta profundas,

 

Disiectis opibus ne velut Hyrus¹⁾ eas.

 

(14) Diligentiam adhibe.

 

Omnia nec stolide spernas ceu friuola, sed sit

 

Omnibus in rebus sedula cura tibi.

 

(24) Nil temere credideris.

 

Haud unquam temere²⁾ narrantibus omnia credas,

 

Ne videare rudis, credulus, atque levis.

 

(40) Tu te consule.

 

Consule te, et pendas trutina rationis amica,

 

Quae facis, ac vires noueris ipse tuas.

 

(15) Familiam cura.

 

Respiciat uigilem te cura domestica, prolem,

 

Impensis modicis, consilioque rege.

 

(25) Meretrices fuge.

 

Dedecus vt veneris vites fuge Thayda, verbis,

 

Blandula quae laqueos in tua damna parat.

 

Pag. [6] (26, 27) Lege libros; Memento quae legeris.

 

Egregii tituli studiosus perlege libros,

 

Et retine memori pectore lecta tuo.

 

(38, 28). Disce litteras; Erudi liberos.

 

Secteris sophiae studium laudabile, natos

 

Artibus ingenuis erudiasque tuos.

 

(29) Blandus esto.

 

Haud fastosus³⁾ eris, nec inani gloria fuco

 

Te uehat, at semper blandus, et aequus eris.

 

(39) Benefacito bonis.

 

Divitiisque tuis foueas benefacta bonosque

 

Dilige, et officiis promereare tuis.

 

(30) Noli ab re irasci.

 

Non nisi de causa te fervidus excitet ardor,

 

Ire pone tamen frena modumque tuae.

1) Bedoeld wordt Irus (Hom. Od. 18, 6 vgg.), type in de lat. poezie, vgl. Ovid. Tr. 3. 7.42: Irus et est subito, qui modo Croesus erat.

2) Acrimati wist natuurlijk niet, dat temere een korte ultima heeft.

3) Woord der zilveren latiniteit (Mart. 10.13.7), zooals nog enkele andere welke Acr. gebruikt. Er staat: fasstosus.

[p. 256]

 

(31) Nemine¹⁾ irriseris.

 

Neu miserum delude procax, quem supprimit imis

 

Impia sors, humilem tu miserare pius.

 

(41) Maledicus ne esto.

 

Iurgia nec iacias, neu carptor liuidus esto,

 

Respice sed pondus quod tua terga premunt.

 

(42) Estimationem²⁾ retine.

 

Et grauitatis onus retine sectator honesti,

 

Criminis in foueam ne tua fama cadat.

 

(32, 5) Iudicio adesto; Pare foro³⁾.

 

Iudicio, praeerisque foro, benefidus amicos

 

Iure patrocinii saepe tuere tuos.

 

(43) Aequum iudica.

 

Arbiter electus⁴⁾ sententia iudicet aequum,

 

Ne tua depereat nobilis aere fides.

 

(33) Ad praetorium stato.

 

Assistas iusti solio praetoris, et aulae,

 

Vt discas legis iustitiaeque modum.

 

Pag. [7] (44) Nil mentire.

 

Veridicus fueris, nec sis aretalogus aut cres⁵⁾,

 

Socraticus sermo defluat ore tuo.

 

(34) Consultus esto.

 

Et consultus eris, sapias et pectore pleno,

 

Nec quicquam temere⁶⁾ dixeris, aut facies⁷⁾.

 

(45) Iracundiam tempera.

 

Et ratio, et uirtus tua diram temperet iram,

 

Ne ruat in praeceps corpus, et vmbra tua.

 

(35) Vtere virtute.

 

Romulidas ueteres sequere, et sine fraude, dolisque

 

Virtutis pateant nomina celsa⁸⁾ tuae.

 

(36, 37) Lude trocho; Aleas fuge.

 

Lude trocho, nucibus, licet hoc puerilibus annis,

 

Sueta sit in damnis alea nulla tuis.

 

(47) Minorem te ne contempseris.

 

Nec nimis elatus fastu contempne minores,

 

Fortunae varias noueris esse uices.

1) Drukfout voor Neminem (gelijk in de parodie terecht staat).

2) Drukfout niet voor Aestimationem, maar voor Existimationem, in de parodie staat: Extimationem.

3) Zie boven p. 253.

4) Eigenaardig voorbeeld van den nominativus absolutus.

5) Bedoeld wordt Cres: Cretenser.

6) Zie bov. p. 255 n. 2.

7) Bedoeld wordt wel: facias.

8) Er staat: coelsa.

[p. 257]

 

(48) Nil arbitrio virium feceris.

 

Viribus aut opibus fretus uelut ipse tyrannus

 

Fortunis cumules¹⁾ non aliena tuis.

 

(49) Patere legem, quam tu ipse tuleris.

 

Moribus, exemplo numa sis, iustusque licurgus,

 

Et serua sociis condita iura tuis.

 

(50) Accepti²⁾ beneficii memor esto.

 

Officii meritique boni memor esto, uicissim

 

Maiori cumulo reddere dona decet.

 

(51) Pauca in conuiuio loquere.

 

Nec fueris conuiua loquax post pocula, torrens

 

Isaeus factus ne videare mero.

 

(52, 53) Noli miserum irridere; Minime iudica.

 

Nec derisor eris, mordax, nimiumque severus,

 

Iudicium uitiet nulla libido tuum.

 

Pag [8] (54) Alienum concupiscere noli.

 

Per scelus haud quicquam cupias, alienaue raptes,

 

Esto pii et sacri iustitiaeque tenax.

 

(55) Illud stude agere quod bonum est.

 

Quae bona sunt facias semper, finemque notabis,

 

Et facias aliis quae tibi facta velis³⁾.

 

Paule tui Acrimati serua haec dictata magistri:

 

Sic eris aeternae posteritatis honor.

 

Finis.

6. Bij de hier volgende parodie heb ik de in den druk voor iederen hexameter geplaatste brevis sententia weggelaten en door het nummer er van vervangen, niet alleen om ruimte te sparen, maar ook omdat de inlassching van deze spreuken hier blijkbaar niet van Acrimatus zelf afkomstig is. Immers op één plaats heeft zelfs een vergissing plaats gevonden. Het hier beneden als parodie van brev. sent. 44 (nil mentire) meegedeelde distichon is inderdaad voorzien van brev. sent. 43 (aequum iudica); de uitgever Laurenzi nl. schijnt niet bemerkt te hebben, dat Acrimatus aequum iudica opgenomen had in de bewerking van 32 (effuge iudicium rectum), dat in de paraphrase vergezeld ging van een herhaalde reproductie van br. sent. 5. Met de toewijzing van nil mentire kwam hij, de volgorde der paraphrase volgend, in het gedrang en liet haar weg. Bij de parodie heeft de auteur zich niet geheel en al aan de door

1) Er staat: cumulis.

2) Hier zelfs: accoepti.

3) Hierbij sluit zich in den druk direkt het volgende slotdistichon aan.

[p. 258]

hem bij de paraphrase toegepaste vereeniging van spreuken gehouden; nu zijn enkele toen gecombineerde br. sent. weer gesplitst, eenige disticha daarentegen vertegenwoordigen twee eerst afzonderlijk gehouden spreuken. Zooals boven reeds gezegd is, ontbreekt spreuk 56 ook hier.

Moribus insignes homines tot continet orbis,

Quot modo Phaenices itala terra creat.

Tot vitia, et fraudes, video scelerataque facta,

Quot mare fluctiuago littore quassat aquas.

Vltrix, proh superi periit Censura Quiritum,

Proh dolor, hoc aeuo dedecet esse bonum.

Quod Cato descripsit, scribam contrarius, ut iam

Nullus honos tangat, gloria nulla viros.

Aeneam canat illa pium tuba sacra Maronis,

Non esset calamis Ilias apta meis.

Pharsalicas turmas Lucanus, Iasona Flaccus²⁾,

Fraternas acies Statius ipse canat.

Nescio quid scribam, bona nam sunt omnia scripta,

Scribantur calamo deteriora meo.

Prospereos³⁾ numeros puerilis perlegat aetas,

Si cupiet mores nobilitare suos.

Tysiphone, Stygii manes, Rex, torva cratei⁴⁾,

Pandite semotum uos scelus omne mihi,

Inficiant hominum scelerum contagia mentes,

Qualis Echydnaeo manat ab ore cruor.

Sint dolor, et gemitus, furor exitialis in orbe,

Tenaria quot quot valle subesse solent.

Iam meus opposito nullo sufflamine currus

Currat; ut a recto deuiet omnis homo.

(1) Imprimis sit nulla fides, reuerentia nulla

Numinibus priscis tartareisque Deis.

2) Natuurlijk wordt Valerius Flaccus bedoeld.

3) Zinspeling op den voornaam van Acrimatus.

4) Vgl. Od. XII. 124, en in de lat. poezie, waaruit Acr. den naam kent, b.v. Ov. Met. 13. 749.

[p. 259]

 

(2) Inde patrem matremque tuam tu tolle ueneno,

 

Vt fias dominus qui modo seruus eras.

 

(3) Cognatosque tuos odio secteris iniquo,

 

Dilige sic omnes ut colit agna lupum.

 

(4) Accipe blandus opes tibi quas committet amicus,

 

Si repetet, ferias, depositumque¹⁾ nega.

 

(5) Siue foro fueris, noli parere citatus,

 

Sperne sacras leges, iustitiamque grauem.

 

(6) Nobilium procerum fugias comercia semper,

 

Et tibi ne noceant, saepe sequare malos.

 

(7) Si uideas aliquos secreto multa loquentes,

 

Accedas²⁾, in te ne mala uerba ferant.

 

(18) Saepe parare decet sociis conuiuia lauta,

 

Exemploque tibi Sardanapalus³⁾ erit.

 

(16, 17) Mutua non ulli dederis nec respice quemquam,

 

Quicquid habes, teneas, nec dabis ulla iovi.

 

(8) Sic fueris vitiis, et crimine purus ab omni,

 

Obrutus in ceno porcus ut esse solet.

 

Pag. [11] (9) Gorgoneis oculis fueris, nullumque saluta,

 

Dixit discipulis Chrystus et ista suis.⁴⁾

 

(19) Quod nimis est dormi, tibi sic doctrina parantur

 

Diuitiae, laudes, sic quoque sanus eris.

 

(20) Si tibi sit coniunx⁵⁾, sis mechus zelotipusque,

 

Foedera fas credas frangere sancta thori.

 

(10) Maiori nec cede⁶⁾ locum, senibusque nec unquam

 

Assurgas, sperni ni cupias pueris.

 

(21) Quod iuras scelus esse puta seruare, paludis

 

Infernae latices nec temerare time.

 

(11) Discipulus si sis, nunquam uenerare magistrum,

 

Dedecus et furor est dogmata docta sequi.

 

(22) Massica uina bibas, liquida nec dilue lympha,

 

Sic te sublimem bacchus in astra feret.

 

(12) Esse verecundum, seu mitem, despice, frontem

 

Esse decus credas perfricuisse tuam.

 

(23) Pro patria pugnare caue, fuge publica damna,

 

Sis patriae custos ut Catilina suae.

1) Dipositumque.

2) Er staat: Accaedas.

3) Laurenzi heeft den eigennaam niet begrepen; er staat: sardana palus!

4) De bij deze spreuk behoorende randnotitie - de eenige in het geheele werk - noemt de bijbelplaats, waarop gezinspeeld wordt: zij staat Lucas 10: 4.

5) Vgl. Dist. IV. 47 cum coniunx sibi sit.

6) Caede, eveneens in de brev. sent.

[p. 260]

 

(13, 14) Inque tuis rebus tibi sit prudentia nulla,

 

Permittas nemesi¹⁾ res superisque tuas.

 

(24) Omnia credideris temere²⁾, temerarius omnia

 

Effice, sis semper credulus, atque leuis.

 

Pag. [12] (40) Festina semper; Non te, nec consule quemquam.

 

Anxia sollicitis cura nocere solet.

 

(15) Sit tibi cura domus nunquam, sic instrue natos³⁾,

 

Hic fur, hic alius leno et adulter erit.

 

(25) Te quoque blandiloquis comitem meretricibus offer,

 

Sic fueris diues, sic venerandus eris.

 

(26) Perlege signatas Zoroastis⁴⁾ carmine chartas,

 

Scinde bonos libros, ure poema sacrum.

 

(27) Immemor esto boni, memori sed percipe sensu

 

Pessima, consociis sic celebrandus eris.

 

(38) Discere litterulas furor est, sapientia summa est,

 

Quaerere nunc Cresi⁵⁾ diuitiasque Midae.

 

(28) Si tibi sunt nati, doceas hunc esse latronem,

 

Hunc doceas mulier quo sit amanda modo.

 

(29) Blandiloquus nunquam fueris: sed lumine toruo,

 

Terrificus, sociis sic metuendus eris.

 

(39) Haud poterit nocuisse bonus tibi, prodigus ergo,

 

Et merito largus fac bene saepe malis.

 

(30) Iratus minima causa: praecordia sudent

 

Felle, malam mentem concitet ira tuam.

 

(31) Et derisor eris, detractor, et improbus, audax,

 

Infestus terris sis stygiisque deis.

 

Pag. [13] (41) Carpe bonos dictis, cunctis maledicito, iustus

 

Prodeat et sermo nullus ab ore tuo.

 

(42) Inter plebeias tua sint comercia gentes,

 

Haud ullum retine tu grauitatis onus.

 

(32, [43])⁶⁾ Effuge iudicium rectum, quoque iudicis aulam,

 

Per fas atque nefas tu scelus omne proba.

 

(33)⁷⁾ Sit mora nulla tibi timida praetoris in aula,

 

Effugiasque locos, lex vbi iusque uigent.

1) Er staat een onbegrijpelijk - ook metrisch onbruikbaar - woord asemesi, dat Laurenzi blijkbaar niet ontcijferen kon. Misschien schreef Acr.: nemesi, hetgeen ik aarzelend in den text geplaatst heb.

2) Zie boven p. 255 n. 2.

3) Cf. dist. I. 28.

4) Sic.

5) D. i.: Croesi, verder staat er deuitiasque.

6) Er staat alleen ‘Iudicio adesto’ boven, ofschoon de parodie ook op aequum iudica (43) betrekking heeft, zie bov. p. 257.

7) Parodie op het overgeslagene nil mentire (44), en niet op aequum iudica (43), waarvan het de parodie heet te zijn, zie vorige noot en boven p. 257.

[p. 261]

 

(44) Te uolo mendacem mendacia dicere semper,

 

Sis falsus iudex, futilis atque loquax.

 

(34) Nec consultus eris, properabis in omnia bacchans

 

Perspicias sapiens nec facienda caue.

 

(45) Haud iram reprimas unquam tumidumque furorem,

 

Corde sub archano, prome quod intus habes.

 

(35) Aude aliquid Gyaris¹⁾ et dignum carcere, uirtus

 

Absit, nam fraudes secula nostra uolunt.

 

(36, [37])²⁾ Lude trocho, celerique pila nucibusque, fritillo,³⁾

 

Euacuet loculos alea iacta tuos.

 

(47, 48) Importunus eris, semper contempne minores,

 

Et uis⁴⁾ arbitrio perfice multa tue.

 

(52) Irride miserum pedibus quem deprimis imis,

 

Inuida sors, nullum tu miserare bonum.

 

Pag. [14] (49) Conde graues leges aliis stygiisque timendas,

 

Tu tanquam princeps quaelibet efficias.

 

(50) Et tibi siquis homo benefecerit⁵⁾: immemor esto,

 

Teque vices illi reddere posse nega.

 

(51) Et conuiua frequens fueris, parasitus, edaxque,

 

Ad mensam multas dixeris hystorias.

 

(53) In vitium alterius sis mordacissimus, inde,

 

Tu mala siqua facis, post tua terga feras.

 

(54) Tu tibi diuitias aliorum ascribe tyrannus,

 

Cum sociis Caesar tu velut alter eris.

 

(55) Denique si qua facis, facias male, turpia semper,

 

Talia qui seruat praeda Charontis erit.

 

Finis.

Op pag. [15] volgt nog een dialogus inter mentem et manum, die zonder twijfel eveneens van Acrimati afkomstig is; den text vindt men in de reproductie van de laatste pagina van het boekje boven p. 250. De mens, die de schrijvende hand verzen dicteert, en de manus, die slechts schrijven wil wat gewin aanbrengt, houden een dialoog, die den stijl van Acrimati verraadt, en waaraan de dichter zelf een conclusie toevoegt, die door haar ironie op den auteur de iocosa palinodia wijst: mentem vincit avara manus.

1) Gyara een der Cycladen, verbanningsoord in den keizertijd.

2) In het opschrift staat alleen br. sent. 37.

3) Ook dit woord fritillus (beker, waarin de dobbelsteenen geschud worden) heeft Acrimati uit Martialis.

4) Acr. gebruikt hier vis als gen. sing., vgl. de hier geparodieerde brev. sent. 48: nil arbitrio virium feceris.

5) Benefaecerit.

[p. 262]

Daarna volgt de eveneens aldaar gereproduceerde en p. 246 meegedeelde colophon. De laatste pag. [16] is blanco.

7. Wij hebben gezien voor welken doorluchtigen jongen man Acrimati zijn Cato-paraphrase schreef, en voor welke adellijke jongelieden Laurenzi de gedrukte paraphrase vermeerderd met de parodie bestemde. Er rest ons nog mee te deelen door de handen van welke voorname lieden het eenig bewaarde exemplaar van den te Città di Castello gedrukten Cato gegaan is, waaruit wij de bovenstaande teksten konden mededeelen. Op het titelblad prijkt de inscriptie: Hunc libellum Marcus Fuggerus¹⁾ Hieronymo Fuggero Saena Patavium dono misit, in memoriam sui, vir fratris amantissi[mus].

Amsterdam

M. Boas

1) Over dezen Marcus Fugger (1529-1597) zie Allg. D. Biogr. VIII. 183.

3) Zie over dit itaque boven p. 245 n. 1.

1) Niets anders dan de 1e p.s. praes. ind.