Het Boek. Jaargang 16

[p. 273]

[Nummer 5]

De Grieksche drukletter door de eeuwen heen

Greek Printing types 1465-1927. Facsimiles from an exhibition of books illustrating the development of greek printing shown in the British Museum 1927. With an historical introduction by Victor Scholderer. London, by order of the Trustees 1927. Sold at the British Museum and by Ben. Quaritch, Humphrey Milford.

De geschiedenis van den Griekschen letterdruk is betrekkelijk eenvoudig, en gemakkelijk te bestudeeren - als men ten minste in de gelegenheid is het noodige materiaal bijeen te brengen.

Maar dit laatste is alleen mogelijk in eene rijk voorziene bibliotheek als het Britsch Museum. En dan is er nog een gids bij noodig. Nu hebben we sinds eenige jaren al een voortreffelijk boek van Proctor over de Grieksche incunabelen, dat de ontwikkeling van de Grieksche drukletter in de 15e eeuw volledig behandelt met eene reeks afbeeldingen; en inderdaad is dat verreweg het belangrijkste gedeelte van de geschiedenis van de Grieksche letter. In dat oudste tijdvak ligt het pionierswerk, het zoeken naar een geschikte en mooie drukletter, en nog voor het eind van de 15e eeuw komt eene afdoende oplossing van de gestelde taak, met de letter van Aldus Manutius. Gelukkig was deze oplossing echter niet. De Aldus-letter die de volgende eeuwen beheerscht, mist geheel dat mooie, monumentale karakter, dat een eisch is voor goed drukwerk.

Het was eene goede gedachte, om den Griekschen druk, niet alleen van den incunabeltijd, maar ook van de volgende eeuwen in eene welgekozen reeks voorbeelden in het Britsch Museum ten toon te stellen, en het boek dat ons de tentoongestelde drukbladen in facsimile te zien geeft is een bij uitstek mooi en leerzaam boek. Dat het ook door goede uitvoering en smaakvol uiterlijk uitmunt, behoeft nauwelijks te worden gezegd.

[p. 274]

Zestig facsimiles worden ons gegeven op 25 bladen, waarvan achttien geheele folio-bladzijden geven; de zeven overige zijn verzamelbladen van kleinere bladzijden of fragmenten.

Het begin van den Griekschen druk is zeer primitief; in een van de oudste gedateerde Mainzer drukken, van Fust en Schöffer, de Paradoxa van Cicero (1465), waren voor de Grieksche citaten Grieksche letters noodig, en de drukkers gaven die zoo goed als het ging, deels met hun gewone drukletter, a (voor α en λ), i en o, deels met vrij onhandig bijgemaakte letters; het resultaat is, dat men den zin ὅτι μόνον τò xαλòν ἀγαϑóν alleen kan lezen als men weet wat er moet staan.

De gelijktijdige drukkers in Italië, Sweynheim en Pannartz te Subiaco gaan op dezelfde wijze te werk als zij citaten bij Lactatius moeten weergeven, en bereiken in der daad al een beter resultaat. Venetiaansche drukkers weten nog iets beters te geven, en de beroemde Nicolaas Jenson die in 1472 een Gellius drukt met citaten van een halve en zelfs van eene geheele bladzijde, levert een Griekschen tekst die door Scholderer met recht een meesterstuk wordt genoemd. Wel heeft hij aanmerkingen: enkele te groote letters als τ en te kleine als θ, enkele niet fraaie letterverbindingen, onvolmaakte accenten en spiritus - maar het geheel is mooi, en is herhaaldelijk nagevolgd, ook weer in den nieuwen tijd, toen het zoeken naar een monumentale Grieksche letter weer een aanvang had genomen. Zie afb. 1.

Intusschen nam de belangstelling voor het Grieksch toe, Grieksche geleerden waren naar het westen gekomen, en de groote drukkers te Venetië gingen over tot het drukken van de werken van Grieksche auteurs. Die uitgeweken Grieken kenden het Grieksche schrift uit de practijk zelve, en hadden dus een nieuwen grondslag voor de drukletter. De accenten, die volstrekt noodig geacht werden, gaven daarbij veel moeite. Zoo zien we in eene grammatica, de Erotemaia van Manuel Chrysoloras, te Vicenza omstr. 1476 gedrukt, een letter, veel slechter dan die van Jenson; de regels zijn gedrukt met groote tusschenruimten waarin de accenten en spiritus vrij onbeholpen een eigen regel vormen. Het facsimile toont dit in een Ave Maria, gedrukt in twee kolommen, Latijn en Grieksch naast elkaar. De gebedstekst in een spraakkunst behoeft ons niet te bevreemden: van ouds behooren Grammatica en gebeden bij elkaar. Zie mijn Abecedarium-studie, blz. 18.

Al heel spoedig komt er iets beters. Een te Milaan gedrukte

[p. 275]

grammatica van Constantinus Lascaris (1476) geeft al een heel goeden Griekschen tekst. En niet veel later (c. 1480) verschijnen de Grieksche auteurs Theocritus en Hesiodus ook te Milaan in een mooien druk. Ook de Florentijnsche editio princeps van Homerus (1488), waarvan de Amsterdamsche bibliotheek een goed exemplaar bezit, neemt haar plaats met eere in. Ik gaf daaruit in den incunabelcatalogus (1919) een afbeelding van den sirenenzang; men

1. Grieksche druk van Nic. Jenson te Venetië: Aulus Gellius 1472.

[p. 276]

ziet er een heel gelijkmatige letter, met uitzondering van een omicron met spiritus en accent die, veel te groot, vreemd afwijkt van de andere letters. Zie afb. 2.

2. Editio princeps van Homerus, Florence 1488.

3. Venetiaansche druk van 1492: Macrobius.

Een heel eigen poging om een monumentale Grieksche letter te geven, is die van Janus Lascaris die geheel in kapitaaltjes drukt. Het heeft geen opgang gemaakt; in een Apollonius Rhodius in 1496 te Florence met deze letter gedrukt is de commentaar om den tekst heen gezet in een letter van geheel tegenovergesteld karakter die er al heel slecht bij past, cursief met tal van verbindingen en krullen in navolging van Aldus. Een andere poging is die van Angelo Poliziano, die staande minuskel-letters geeft, zonder kapitalen, en ook geheel zonder accenten en spiritus. Scholderer vindt in dezen rustig aandoenden druk aanleiding tot eene ver-

[p. 277]

4. Druk van Aldus Manutius. Venetië 1498.

[p. 278]

zuchting over die accenten, die men nu eenmaal noodig achtte, maar die den druk bederven, en ons de vraag opdringen, of ze wel werkelijk noodig zijn.

Nog één druk, onbedorven door den invloed van Aldus, moeten we vermelden. Een Macrobius van 1492 toegeschreven aan Joannes Rubeus te Venetië, geeft, met accenten, een mooi staand lettertje en een rustigen druk, herinnerend aan dien van Jenson. Deze druk is het voorbeeld geworden van de door Scholderer nieuw ontworpen letter. Zie afb. 3.

Intusschen was Aldus reeds bezig met het zoeken naar een nieuwe Grieksche drukletter, waarvoor hij zich een uitsluitend privilegie verzekerde, en waarmee hij voor een paar eeuwen het terrein van den Griekschen druk heeft veroverd. We zullen hier niet aan de hand van de facsimiles en Scholderers studie zijne verschillende drukken en die van zijne navolgers beschrijven. Het eigen karakter en tegelijk de fout van zijn letter is, dat hij niet naar een monumentalen druk streeft, zooals hij wel deed voor den Latijnschen druk, maar het schrift volgt van de Grieksche schrijvers, dat een ware calligrafische kunst was. Dus allereerst geen staand schrift, maar cursief; en dan een onbegrensde rijkdom van sierlijke krullende letterverbindingen. De zetkast werd beladen met honderden typen; het werk van den zetter werd ontzaggelijk verzwaard - en de lezer kreeg in plaats van een rustigen gelijkmatigen druk een tekst nabij komend aan een geschreven tekst. Ons voorbeeld toont een Aristophanes van 1498 met commentaar. Zie afb. 4.

5. Horae. Dirck Maertens van Aalst 1516.

Een zelfstandig ontworpen Griekschen letterdruk vinden we nog in Spanje, gemaakt voor den Complutensischen polyglot-bijbel, naar een oud Grieksch handschrift, daartoe uit Rome overgezonden. We krijgen er een facsimile van in een tekst van Musaeus van omstreeks denzelfden tijd (c. 1510).

In andere landen volgt men, zij het met wijziging, het systeem

[p. 279]

van Aldus; zoo Froben te Bazel en Estienne te Parijs, die ook voor den volgenden tijd den toon aangeven.

6. Plutarchus. Dirk Maertensz van Aalst 1521.

In de Nederlanden ging men denzelfden weg. We geven hier uit de Art Typographique twee specimina (afb. 5 en 6) van den bekenden Leuvenschen drukker Dirck Maertens van Aalst (1516 en 1521); en van Rutgerus Rescius (1530) uit de grammatica van Clenardus het blaadje dat verklaring geeft van een aantal van die eigenaardige letterverbindingen. Zie afb. 7. Hier ziet men heel duidelijk, hoe wonderlijk, hoe lastig, en hoe onnoodig dat ingewikkelde schrift is. Van Plantijns pyloglotbijbel (1571) geeft

[p. 280]

Scholderer een facsimile. Een andere merkwaardige afbeelding bij hem vertoont een half blaadje uit een ‘specimen-book’ (1695), naar Nederlandsch voorbeeld, door dr. John Fell gegeven aan de Universiteit van Oxford. Het toont weer de combinatie van alfabet en Pater noster, voor de geheele christenwereld iets heel gewoons.

Eerst tegen het einde van de 18e eeuw komt er eenige reactie, vooral tegen die vele letterverbindingen. Beroemd zijn de drukken van Bodoni te Parma. Door het wegvallen van de verbindingen is het lezen gemakkelijker, maar de cursieve letter is leelijk. Een Anacreon van 1791 in kapitaaltjes en zonder accenten geeft eene afwijking, die echter alleen het karakter van eene curiositeit heeft.

7. Uit: Clenardus, Instituten. Lovanii 1530.

Vernieuwing beproefden in de 18e eeuw ook Engelsche geleerden en drukkers; we zien facsimiles van R. Bentley (1741), van Foulis te Glasgow (1756), van de Clarendon Press te Oxford (1763), van R. Porson en de Cambridge University press 1826)

[p. 281]

e.a. En zoo komen we tot den ons allen bekenden Teubner-druk van het midden der 19e eeuw, en dien van Didot. Dat alles is door het verdwijnen van de letterverbindingen leesbaar, maar men houdt vast aan een cursieven druk - en fraai is het niet.

Eerst tegen het eind van de 19e eeuw komt weer een ernstig zoeken naar iets beters. Ook Teubner gaf in eene reeks uitgaven een staande letter; het boek dat we hier bespreken geeft een facsimile van Pindarus van 1908; hier volgen eenige regels uit een Hesiodus van 1874, waar de staande letter wordt afgewisseld door een paar verzen in den gewonen loopenden druk, die er al heel slecht mee harmonieeren. Zie afb. 8.

8. Uit: Hesiodus. Ed. Teubn. 1874.

Het facsimile-boek geeft nog andere voorbeelden van nieuwen staanden letterdruk, Engelsche en Fransche, en twee mooie monumentale bladen, van een Oxfordschen Homerus gedrukt in het Otter-type van Robert Proctor, van 1909, en van een Homerus van de Bremer Presse te München van 1923.

Eindelijk krijgen we als eindresultaat van al dat studeeren, ordenen en zoeken, de ‘New Hellenic type’ door Scholderer ontworpen; in opdracht van de Hellenic Society, en uitgevoerd door de Lanston Monotype Corporation Ltd.

Op de historische facsimile-reeks volgen twee fraai gedrukte folio-bladen, het eene met de lijkrede van Pericles bij Thucydides, in twee kolommen gedrukt met ‘12-point New Hellenic type’, de letter die voor druk in gewoon octavo-formaat geschikt is; het andere met een veel grooter type (18-point) gedrukt, het afscheid van Hector en Andromache uit de Ilias.

Een klein blaadje dat ruim verspreid is - ‘A new Greek type’ - geeft met een kort inleidend woord twee bladzijden in den klei-

[p. 282]

nen druk, een prozatekst en een Homerusfragment. Zie afb. 9.

Dit alles maakt een voortreffelijken indruk. Of het opgang zal maken? Of men er aan zal kunnen wennen? Wie zal dat na korte bestudeering durven zeggen? Gewoonte doet zoo heel veel.

In elk geval is hier een heel eerbiedwaardig werk gedaan, en is de historische studie in de reeks afbeeldingen en den eenvoudigen begeleidenden tekst van zoo uitnemend kundige hand een werk van blijvende waarde, welkom aan allen die in de studie van het Grieksch en aan allen die in de geschiedenis van schrift en druk belang stellen.

9. New Hellenic type, 1927.

C.P. Burger Jr.