Het Boek. Jaargang 16

[p. 283]

Een korte geschiedenis van de drukkunst

Printing. A short History of the Art. By E. Crous, G. Fumagalli, Ch. Mortet, M. Sabbe, J.P.R. Lyell, H.R. Plomer, L. Nielsen, L.C. Wharton, G.P. Winship, L.C. Wroth. Ed. by R.A. Peddie. London, Grafton en Co. 1927. 390 blzn. 21 sh.

‘Om een algemeen overzicht te krijgen van de ontwikkeling van de drukkunst in Europa en America moest men tot dusver zijn toevlucht nemen tot een groot aantal monografieën in verschillende talen, vaak niet eens gemakkelijk te vinden’. Zoo ongeveer geeft R.A. Peddie in een korte inleiding de overwegingen aan, die er toe leidden, eene korte geschiedenis van de kunst te doen samenstellen door eene reeks van de meest bevoegde mannen in verschillende landen. Zelf een van de beste kenners van het onderwerp, schrijver o.a. van een ‘outline of the history of printing’, heeft hij de taak van redacteur op zich genomen, waarbij de groote moeielijkheid wel moet zijn geweest, te zorgen dat deze geheele geschiedenis den omvang van een matig boekdeel niet overschreed, en toch een betrekkelijk volledig beeld gaf.

Is deze geschiedenis, door zoovele auteurs opgesteld, nu werkelijk een geheel geworden? een gelijkmatige schets van de geheele geschiedenis van de drukkunst? Natuurlijk niet volkomen; iedere auteur behoudt zijn eigen opvattingen, zijn eigen inzicht, zijn eigen stijl; de behandeling is uit den aard der zaak niet heelemaal gelijkmatig. Maar een ernstig streven om de stof objectief te behandelen is niet te miskennen; de geheele schets is gebouwd op feiten, met terzijdelating van onbewezen theorieën en zoo vormt dit nuchtere maar zaakkundige overzicht van den boekdruk in de verschillende landen wel degelijk een geheel.

Over de uitvinding van de drukkunst handelen twee van de auteurs, Crous in de Duitsche, Sabbe in de Nederlandsche afdeeling. Beiden vermelden de Keulsche kroniek en brengen die met

[p. 284]

de Haarlemsche Coster-overlevering in verbinding - m.i. zeer terecht -, maar beiden beperken zich wijselijk tot vermelding van de questies, zonder als bewezen te willen stellen wat niet bewijsbaar is. En zoo zien we zoowel voor Gutenberg als voor Coster hier duidelijk uitgesproken, wat wel bekend is, maar niet altijd ronduit gezegd wordt, dat van beiden de naam op geen enkel drukwerk staat. Crous legt er den nadruk op, dat de drukkunst die zich in de 15e eeuw over Europa verbreidde, in elk geval van Mainz uitging - iets dat zeker niemand zal bestrijden.

Het overzicht van den druk in de Duitsche landen is zeer rijk, bijna al te rijk van inhoud; hier was de voorgeschreven beknoptheid voor den auteur wel heel moeielijk. Voor de eveneens zeer kort samengevatte schets van de drukkunst in Italië geldt natuurlijk hetzelfde: toch is dit hoofdstuk hier en daar vloeiend geschreven, en krijgt men bij lezing, o.a. over Aldus Manutius en Nicolaas Jenson, een helderen indruk van de beteekenis van het werk van die groote drukkers. Dat de schets van den boekdruk in Frankrijk door Mortet degelijk van inhoud en fijn van vorm is, behoeft nauwelijks gezegd te worden.

Over Sabbe's schets van den druk in de Nederlanden mogen we wel iets uitvoeriger zijn, op gevaar af van den indruk te wekken dat we hier meer aanmerkingen hebben, wat zeker niet in onze bedoeling ligt. Dat de geschiedenis van den boekdruk in deze gewesten eigen moeilijkheden biedt, toont al dadelijk de titel ‘Holland and Belgium’. Hier wordt de scheiding van de 19e eeuw aangenomen voor de behandeling van eene geschiedenis, die vooral voor de 15e en 16e eeuw van belang is. En daar kunnen we toch werkelijk die scheiding niet gebruiken. De tekst begint dan ook met de vermelding van het feit dat ‘de Nederlanden’ een belangrijke plaats innemen in de geschiedenis van den druk in den oudsten tijd. En de auteur wijst er bij op de oude, deels gedateerde houtsneden van Nederlandschen oorsprong, en op de blokboeken, waarvan er verscheidene onmiskenbaar Nederlandsch zijn, en hij brengt deze - m.i. weer met alle recht - in verband met de primitieve Nederlandsche drukken, de Costeriana, en deze zet hij ook al weer met waarschijnlijkheid in den oudsten tijd van den eigenlijken boekdruk. Hij volgt dus niet de vroeger en later wel voorgeslagen opvatting, dat ze eerst van omstreeks 1570 zouden zijn - in strijd met het bericht van de Keulsche kroniek. Integendeel laat hij den primitieven druk spoedig

[p. 285]

na 1440 ophouden, en neemt tusschen de Costerianen en de producten van den nieuwen boekdruk die omstreeks 1470 te Utrecht beginnen, een tusschenruimte aan. Zou niet eer die reeks primitieve drukken, waaronder tientallen Donaten, op een bedrijf van verscheidene tientallen van jaren wijzen, van 1440 tot zelfs ver na 1470?

Bij het overzicht van de Nederlandsche drukkerijen van de 15e eeuw en het aantal door deze vervaardigde boeken is weer, zeer ten nadeele van een juist inzicht in den werkelijken gang der zaak, ‘Holland’ van ‘België’ gescheiden, zoodat het Brabantsche 's Hertogenbosch tot Holland, de Brabantsche steden Antwerpen, Leuven en Brussel tot België gerekend worden. Hier had toch de auteur zich wel bij Holtrop en Campbell kunnen aansluiten, die, veel juister, de Nederlanden als geheel behandelen. Dezelfde fout maakt trouwens Fumagalli in de opsomming waarmee hij zijn behandeling van den boekdruk in Italië aanvangt.

In 't algemeen is de schets van den boekdruk in de 15e en het begin van de 16e eeuw levendig en goed, en naarmate Antwerpen meer op den voorgrond komt, komt er een prettige gang in. Plantin wordt ons geschetst met den noodigen nadruk en met betrekkelijke uitvoerigheid, zonder dat de auteur, die hier voor een zeer moeielijke taak stond, hem ook maar iets meer plaatsruimte wijdt dan hem in dit bestek met recht toekwam.

Als hij daarna overgaat tot den grooten tijd van Holland, is hij minder sterk. Maar wie zou hiervan een verwijt maken? Wat hebben wij, Hollandsche bibliografen, zelf voor dat tijdvak gedaan? Zeker veel te weinig. Elzevier is beschreven door een Zuid-Nederlandsch bibliograaf, Willems, en door vreemdelingen, over de Blaeu's vindt men verspreide gegevens, maar geen volledig overzicht, over de andere drukkers nog iets minder, totdat eerst voor den nieuwen tijd de bronnen ruimer vloeien. Neen, zooals trouwens elders ook geschied is, de oudste periode en de nieuwste tijd hebben de aandacht gehad; wat daartusschen ligt, te weinig. Maar terwijl in andere landen die tusschentijd vaak van minder belang is, is dat voor ons juist de groote tijd!

Wat komt nu bij Sabbe terecht van den protestantschen bijbeldruk in den eersten tijd, den druk te Emden, te Delft, te Dordrecht? Al heel weinig! Wat van onzen eersten grooten Amsterdamschen uitgever Cornelis Claesz, den voorlooper van de Blaeus en de Jansoniussen? Hij wordt als een drukker van geringe be-

[p. 286]

teekenis genoemd na deze grooteren! Maar het is onze schuld; de Amsterdamsche Boekdrukkers beschrijven zijne uitgaven tot 1600, maar geven geen overzicht van zijne beteekenis! Inderdaad geeft Sabbe al heel prettig en helder weer wat de bestaande studies bieden. En dat, als al de medewerkers, in zeer kort bestek. Wat ik tevergeefs zoek, is een zij het dan korte vermelding van de Oostersche drukken in Amsterdam, den Armenischen, en vooral den Hebreeuwschen druk.

Trouwens de Hebreeuwsche druk komt er in de geheele ‘korte geschiedenis’ niet gunstig af. Tevergeefs zoek ik iets over de Hebreeuwsche incunabelen in Italië gedrukt; over die in Portugal vind ik enkele regels, in het in 't algemeen zoo rijke overzicht door Lyell gegeven. De Hebreeuwsche druk in Constantinopel alleen krijgt eene wezenlijke behandeling van enkele bladzijden.

Plomer behandelt vrij uitvoerig den oudsten druk in Engeland, in een prettige schets van de werkzaamheid van Caxton en zijn tijdgenooten en opvolgers, en brengt den lezer verder tot het einde van de 18e eeuw. Hij geeft daarna enkele bladzijden over den druk in Schotland en Ierland.

Met Lauritz Nielsen zien we den druk zich uitbreiden in het Noorden, naar Denemarken, Zweden, IJsland, Finland, Noorwegen en Groenland. Deze laatste uitbreiding vond eerst plaats tegen het einde van de 18e eeuw, nadat vroeger wel Groenlandsch was gedrukt in Kopenhagen. Als curiositeit vind ik vermeld een ABC in blokdruk van 1719, in een afgelegen Finsche parochie vervaardigd, toen door de Russische verovering aan den druk in de hoofdsteden een einde was gemaakt. Jammer dat het eenige exemplaar dat men van dit boekje kende, weer verloren is.

Buitengewoon moeielijk was zeker de taak van L.C. Wharton, die op zich nam, den druk in de landen van Oost-Europa te schetsen. Hier was vóór hem geen samenvattend werk verricht. Dit hoofdstuk is dan ook het eenige, waarbij geen bronnenwerken worden aangegeven; het zouden alleen verspreide studies en vermeldingen van afzonderlijke feiten hebben kunnen zijn, en waarschijnlijk heeft de auteur bijna al zijne gegevens ontleend aan de boeken zelve, die hij als beheerder der Slavische afdeelingen van de bibliotheek van het Britsch Museum in groot aantal onder zijne zorg heeft. Vaak kan hij niet anders dan op zich zelf staande feiten vermelden, en toch is voor den belangstellenden lezer dat

[p. 287]

hoofdstuk met zoo weinig samenhang, door de feiten zelve wezenlijk boeiend. Op een enkel onderwerp hopen we spoedig terug te komen.

De verdere hoofdstukken handelen over andere werelddeelen. Van den druk in Mexico sinds omstr. 1540 en dien in de andere Spaansch-Americaansche landen geeft de heer Winship van de Harvard university library een heldere schets; hij had in het monumentale werk van Medina een grondslag, zooals we er voor geen ander werelddeel een hebben. De druk in Noord-America is natuurlijk van veel later begin; het oudste jaartal dat de heer Lawrence C. Wroth geeft, is 1638, voor Massachusetts. In Canada begint de druk eerst ver in de 18e eeuw. Azië en Australie worden in een korte Appendix behandeld; onvoldoende wat den druk in Oost-Azië betreft, die immers eeuwen ouder is dan die in Europa.

Het geheele boek, hier veel te kort behandeld, is buitengewoon rijk van inhoud; het register van drukkers en plaatsen neemt 30 kolommen in compressen druk in, en elk hoofdstuk brengt een eigen bibliografie. Ieder die over de geschiedenis van den boekdruk iets heeft na te slaan, vindt hier een leiddraad en een hulpmiddel van onschatbare waarde.

C.P. Burger Jr.