Het Boek. Jaargang 17

[p. 79]

Een blaadje met drie historieliederen

In de verkooping der bibliotheek van J.W. Six van Vromade, bij van Stockum's antiquariaat, kwam in het tweede gedeelte (22-29 Nov. 1926) als nr. 3232 een drukwerkje voor met drie liederen, dat een nader beschrijving waard is. Het is thans in het bezit van den heer A. van Stolk te Rotterdam, die het welwillend eenigen tijd tot mijn beschikking stelde.

Het blad is een gevouwen, doch niet opengesneden, en ook niet afgesneden, half vel kl. 8^o, bevat dus 8 blz.; spiegel 12½ bij 7 cM. Geen pagineering, signatuur A op blz. 1; op blz. 1 tot 7 custoden; blz. 8 onder het 3e lied laatste regel het woord EYNDE. Het drukwerkje blijkt zooals het hier is volledig. Geheel uit duitsche letter gezet, behalve alleen de stemaanwijzing bij het tweede lied; de opschriften uit grooter type, doch geen kapitalen. De strofen der liederen vormen elk een alinea, de verzen staan niet elk op een afzonderlijken regel doch zijn achter elkaar uitgezet, zij beginnen bijna steeds met een kapitaal. Twee houtsneden: blz. 1, boven het eerste lied, voorstelling van een ruiter met baard en knevel op een rijk opgetoomden telganger, een valk zit op zijn linker hand, voor hem uit loopt een hond; blz. 7, boven het derde lied: een zeeschip met twee masten, varend met volle zeilen. Aanwijzingen voor nauwkeurige dateering ontbreken; midden der 17e eeuw(?).

De prentjes passen voor wat men in zulk drukwerk gewoon is merkwaardig goed bij den tekst. De keuze van den ruiter is te danken aan de verzen waarin wordt beschreven hoe Geraert van Velsen uittrekt om zich te wreken:

Hy setten een Valck op sijn handt/
Of hy spanceeren soude rijden.

De keuze van het schip bij het derde lied is zonder meer duidelijk, al lijkt het ook juist geen galei.

Het eerste lied beslaat blz. 1 tot 3 en een klein gedeelte van 4. Het opschrift luidt: Een out Lied/ van Graef || Floris ende van

[p. 80]

Gerart van Velsen. De tekst is die van het bekende lied, te vinden bij C.C. van de Graft ‘Middelnederlandsche historieliederen’ (1904) blz. 50-55; de varianten zijn van weinig beteekenis en komen in hoofdzaak overeen met die welke bij v.d. Graft uit liedboeken zijn aangeteekend, op de meeste punten is er overeenkomst met den tekst van H (= Haerlems Oudt Liedt-Boeck, z.j. midden 17e eeuw?).

Het tweede lied beslaat blz. 4 tot 6 en eindigt met nog 2 regels op blz. 7. Ook dit is een bekend lied en wel dat op de terechtstelling van Egmond en Hoorne, ‘Geuzenliedboek’ ed. Kuiper-Leendertz nr. 31, dl. I, blz. 62-66. Het uitvoerige verhalende opschrift

[p. 81]

Als nu de moetwillichste en die || Fleur van Duc Dalbes Krijghsvolck..... enz. komt overeen met de Geuzenliedboeken, ook de Stem: Waeckt op gy Christenen alle. (Deze wijsaanduiding komt in het Geuzenliedboek alleen bij dit nummer voor; over het lied zelf vgl. ‘Het Boek’ 1926, blz. 70 v.; over een ander lied op dezelfde wijs nog ald. blz. 197; het geuzenlied Kuiper nr. 42 met den aanhef ‘Ontwaeckt ghy Christenen alle’ heeft een anderen strofenbouw en gaat op een andere wijs).

De tekst van dit lied geeft wederom geen bepaald nieuwe lezingen. In de verzen waar varianten van eenige beteekenis in de liedboeken voorkomen, staat hij steeds aan de zijde der reeks van jongere teksten, door Kuiper-Leendertz aangeduid als I.J.L. - DD. Bovendien noteer ik:

12. En daer was....; 14. .... wijf en man; 16. Om de Grave was edel gedaen; 18. .... sterven verstaet; 19. ‘En sprack’ is weggelaten; 24. De Grave sprack....; 28. Daer op boogh hy....; 30.....seer goet; 32. Die Grave dat Edel bloet; 35. Hy heeft....; 36. Die den Grave dat hooft....; 38. .... van den Ordens....; 41. Al op de selve ure; 42. Quam Edel....; 46. .... ter doodt; 51-54. Aen syn voeten wiert hy 't geware Hij heeft het kleet gelicht De Grave sprack met leden Leght ghy ter doodt gewont; 55. ‘my’ ontbreekt; 56. Ick sal u....; 57. ....knechten(!); 60. ‘nu’ ontbreekt; 62. Die Jesuits en Paus....; 63. Van de Antechrist....; 70-72. Heer ick beveel u mijnen Geest En mynen Siel is Offerhande S[p]rack den Grave onbevreest; 81. ....in Godes vreesen; 82. .... twee Vorsten...; 90. .... Schepper goet; 95. ‘niet’ is weggelaten; 116. .... Mentz....; 120. O gy verrader ....; 125. Vangen....; 126. Ontleden....; 127. Ghy sult met Babel komen te schanden.

Het derde lied beslaat blz. 7 en 8. Opschrift: Een Liedeken / van de ses-en- || dertich jonge gesellen / die men op een Galeye || wilde stellen. Op een van de wellicht 16e-eeuwsche plano-bladen, die wij voor eenige jaren hier beschreven, komt hetzelfde lied voor, althans een lied met denzelfden inhoud, want bijna geen versregel is geheel gelijkluidend (vgl. ‘Het Boek’ 1926, blz. 69). Ik stelde mij toen reeds voor op dit eigenaardige, overigens bij mijn weten niet bekende, lied nader terug te komen en daartoe biedt zich thans de gelegenheid aan. Beide teksten volgen hier; op de bovenste helft der bladzijden die van het plano-blad, welke waarschijnlijk verreweg de oudste is, op de onderste helft die van het thans beschreven 8^o blad.

[p. 82]

Een nieu liederen.

1.

Hoort toe ghi io(n)gers¹⁾ cley(n)²⁾ en groot

 

Wat vree(m)ts sal ic u gae(n) vertellen

 

Hoe dat ghecome(n) sijn wter noot

 

Meer dan dertich ghesellen

 

Diemen op die Galleye wilde stellen.³⁾

¹⁾ Wie wil hooren een nieu Liet /
Hoort toe ick sal het || ns²⁾ gaen zingen
Hoe dat sijn gekoomen int verdriet / ||
Wel ses-en dertigh jonge gesellen / ||
Die men op een Galeye soude stellen. ||

1) Er staat iogers.

2) letters die in den oorspronkelijken druk door de gebruikelijke afkortingen zijn aangeduid staan hier tusschen haken.

3) er staat stelles.

1) De cijfers der strofen zijn evenals bij den bovenstaanden tekst door mij toegevoegd. Daar hier niet elk vers met een nieuwen regel begint geven wij door || het eind van den zetregel aan. Merkwaardig is dat de zetter de beide slotverzen in bijna alle strofen wel als verzen elk op een regel heeft geplaatst. Geen van beide redacties heeft een wijsaanduiding. De aanhef van den jongeren vorm komt overeen met dien van vele andere liederen; ook dit feit geeft echter over de wijs geen afdoend uitsluitsel, daar de strofenbouw van deze verschillende liederen niet overeenkomt.

2) lees u of nu?

[p. 83]

2.

Si waren al Vlae(n)d(er) deure wt gesocht

 

Op dat alle quaet soude verflouwen

 

Ghecoort / geboeyt te Brugge gebrocht

 

Alsoomen mocht aenschouwen

 

Denct of huer herte was vol rouwen.

 

 

3.

Binnen dat si te Brugge ware gevae(n)

 

Hebben si desen raet gheschoren

 

Hoe dat si dit lijden souden ontgaen /

 

Maer een dochterken wilt hooren

 

Hadde eenen ruyter wtvercoren.

 

 

4.

Si qua(m) he(m) besoecken spade en(de) vroech

 

Op dat sijn droefheyt soude falen

 

So datse zijn schoen te lappen droech /

 

Seggende ick salt al betalen

 

En ses scharpe¹ vijlen ghinck si halen.

Sy waren gantsch Vlaenderen deur gesocht /
Om dat || alle blijtschap¹⁾ soude falen /
Gekoort / gebonden te breug- || ge gebrocht /
Also men mocht aenschouwen /||
Denckt hoe haer jonge harten waer in rouwen. ||

Als sy nu lagen te Brugge gevaen /
Eenen raet heb-|| ben sy²⁾ dat lijden soude ontgaen /
Door een jonge Dochter || wilt hooren /
Sy hadde een Lantsknecht uytverkoren. ||

Sy ginck hem besoecken spade en vroegh /
Om dat al- || le droefheyt soude falen /
Sijn schoenen die sy te lappen || droegh /
Sy seyde schoon Lief ick sal u betalen: ||
Ses scherpe Vijlen ginck sy halen. ||

1 er staat schape.

1) er staat blijtsijap.

2) hier zijn twee verzen verward geraakt, vgl. de overeenkomstige plaats boven.

[p. 84]

5.

Si seyde schoelapper om u gewin

 

Lapt mi dees schoen sonder vermincken

 

En naeyter dese ses vylen in

 

Wilt schamel quicken gedincken

 

Daer sijn twee realen te verdrincken.

 

 

6.

Die lapper dede dat meyskens bevel

 

Ter bistandicheyt al van huer care¹⁾

 

En hi leyde des²⁾ vijlen effen en wel

 

In elcke schoen dri te gare

 

Om dat niemant en soude zijn geware.

 

 

7.

Dit vrouken was inde sake verblijt /

 

En ginck weder tot haer lief verheven

 

Sy seyde schoon lief als ghi vint tijt

 

Salveert hier me u leven

 

Ick hope dat eens pas sal gheven.

Schoenlapper seyde sy om u gewin /
Lapt my dese ses || Vijlen daer in /
Wilt schamele Gilde gedincken / ||
Houdt daer sijn 3. Realen om te verdrincken. ||

De schoen-lapper dede dat meyskens bevel /
Ter eere || van haer Liefste kaere /
Hy naeyde de schoenen effen en || wel /
Dry en dry te gare¹⁾/ ||
Om dat 't niet en soude werden geware. ||

Als nu de Schoenen waren genaeyt /
Sy brochtse haer || Lief verheven /
Sy sey schoon lief daer sijnder u schoen / ||
Salveert daer mede u leven / ||
Ick hoop het sal noch eens pas geven. ||

1) d.w.z. om aan haar liefste bijstand te verleenen.

2) lees de ses.

1) d.w.z. hij naaide de vijlen drie bij drie in de schoenen, vgl. boven.

[p. 85]

8.

Ter sluys was een scip bereyt.

 

Al om naer zeelant te varen

 

Daer sijn si al tsamen op gheleyt

 

Nemende tghetijde ware

 

Speelden een quaet feyt te gaere.

 

 

9.

Si ware(n) gebonde(n) met boye(n) seer stijf

 

Si constense nauwelijcx verdraghen

 

Men leytse daer onder hoort dit bedrijf

 

Si mochtent wel beclaghen

 

Want si sonne noch mane en saghen

 

 

10.

Die Capteyn sprack cloeck en fijn

 

Gae wi knechten tis tijt en vre

 

Laet ons gaen reysen op dit termijn

 

Om loopen en hebben si gheen cuere

 

Want hier en is gheen achterduere.

Te Sluys lagh een Coopvaerder bereyt /
Om na Lis-|| sebon te varen /
daer worden sy allegaer op geleyt: ||
Dry en dry te gare /
Om na Lissabon te varen¹⁾. ||

Als sy nu quamen ter halver See /
de Capiteyn sprack²⁾ || fijn Gasten sonder treuren /
Nu eet en drinckt koel is den || Wijn /
Van loopen hebben sy geen keure: ||
Want het Schip en heeft geen achterdeure ||

1) deze strofe is, behalve de verandering van Zeeland door Lissabon, blijkbaar defect geraakt en wel zeer simplistisch aangevuld. Strofe 9 met de typische oude wending dat de gevangenen zon noch maan zagen is geheel weggevallen.

2) rijm en rythme zijn hier onregelmatig; de oudere redactie heeft ook een afwijking van het rijmschema en lijkt ook niet geheel in orde. De zin schijnt in beide gevallen te zijn dat de kapitein onbezorgd is en toelaat dat de bemanning zich niet verder om de gevangenen bekommert.

[p. 86]

11.

Binnen dat si wech waere(n) ha(n)s puylo gesprac

 

Geselle(n) laet o(n)s n(iet) meer duchte(n)

 

Met die(n) hi ee(n) mes wt sijn cousen track

 

Waer vore(n) wille(n) wi suchten

 

Desen dans wille(n) wi wel ontvluchten.

 

 

12.

Die coorden hi haestich in stucken sneet

 

Recht op sprongen si al tsamen

 

De dienaers gewere stont daer bereet

 

Twelck si in huer handen namen

 

En duerstake(n)se die neerwaerts quame(n).¹⁾

 

 

13.

Si hebbe(n) ghedaen een groote moort

 

Si en ontsagen questie noch appeelen²⁾

 

De dienaers smete(n) si doot in tgancboort

 

En Capiteyns gelt gingen si deelen

 

Sijn keten / ringhen / en iuweelen.

Hans pijl die hief op een Liet /
Hy sang met luyde klucht- || te /
Een lanck mes hy uyt sijn kousen¹⁾ trock /
Och Gas- || ten waerom willen wy suchten / ||
Dese dans sullen wij wel ontvluchten. ||

Al waren de Boeyen van stale fijn /
De Vijlen²⁾ kun- || nent al door kerven /
Verraders³⁾ geweer stont daer be- || reyt;
't Welck sy in handen namen: ||
Sy staken al doot die daer quamen. ||

Sy stakent al doot kleyn en groot /
Behalven de Stuur- || man verheven /
Die Kapiteyn wierpen soo over boort /||
Sijn gelt en goet gingen sy deelen / ||
Goude Ketenen ende Juweelen. ||

1) zij vonden dus daar de wapens der bemanning en doodden ieder die beneden kwam.

2) zij bemoeiden zich om geen rechtsgeding of beroep.

1) er staat kuosen.

2) in deze redactie komt het nut van de vijlen beter tot zijn recht dan in de oudere, waar hij de koorden met zijn mes stuksnijdt en de vijlen pas in strofe 14 nog eens worden genoemd.

3) de oudere redactie geeft hier een natuurlijker voorstelling.

[p. 87]

14.

De boyen waren daer af subijt

 

Die vylen constent al deurkerven /

 

Si seyden stierman twert u proffijt

 

Stelt ons te lande om vruecht v(er)werven

 

Of bereedt u oock soo ghi wilt sterven

 

 

15.

Die stierma(n) eylaes was seere beroert

 

Hi ontsach hem van tleven te scheyden

 

Hy heeftse terstont aen strange gevoert

 

Somen nu mach verbreyden

 

God den Heere wilse wel geleyden.

 

 

16.

Die dit de maken zijn herte minioot

 

Was wel benaut soe ghi moecht hooren

 

Hij was in dit perijckel seer groot

 

Van ypre is hi gheboren

 

Wt den lande te trecken heeft hi voren.

Sy seyden tot den Stuerman om sijn gewin /
Wilt gy || u jonge leven verwerven /
Soo set ons aen Lant in kor- || ten termijn /
Of bereyt u soo ghy wilt sterven / ||
Want daer en is geen genade te verwerven. ||

Den Steurman was in de sake belaen / ||
Om sijn jonge leven te behouden /
Hy heeftse seer haest || aen strande gevoert /
Te Vlaenderen aen der Heyden / ||
God die Heere wil haer geleyden. ||

EYNDE

[p. 88]

Afgezien ervan dat de oudere vorm 2 strofen meer telt, één in het midden en één aan het slot, loopt de geschiedenis in beide redacties geheel parallel. Indien er een werkelijke gebeurtenis aan het verhaal ten grondslag mocht liggen, is deze toch waarschijnlijk niet meer dan de ontvluchting van een aantal gevangenen of de overrompeling van een schip door een onbetrouwbare bemanning. Het liefje, dat bij een gevangene werktuigen voor zijn bevrijding weet binnen te smokkelen, is zeker een meer voorkomend motief in zulke histories; haar toespraak tot den schoenlapper en het drinkgeld zijn echte oude volksliedwendingen. De in beide redacties met eenig verschil voorkomende naam van den belhamel, Hans Puylo of Hans Pijl, heeft mij tot nog toe niet op een spoor kunnen brengen. Dit neemt niet weg dat ons lied, vooral in de oudere redactie, de toehoorders zal hebben geboeid als een actueel stukje, dat in den geuzentijd scheen te spelen. Het wordt daar in het opschrift ook als een ‘nieuw’ lied aangeduid. De zanger, die zich voorstelt als een van de gevangenen, afkomstig uit IJperen, maar van zins het land te verlaten, waar hij in zulk perikel was geraakt, moest wel de sympathie van alle opstandiggezinden aan zijn zijde hebben; en het schip dat van Sluys naar Zeeland vertrekt blijft geheel binnen het bereik van de Nederlandsche belangstelling. In de jongere redactie is veel daarvan verloren gegaan: te Sluys ligt een koopvaarder gereed om naar Lissabon te vertrekken; het zijn vlaamsche jongens, die in Vlaanderen weer aan land worden gezet. Voor vaderlandsche gevoelens lijkt in Noord-Nederland geen gelegenheid meer te bestaan; het geheel is een buitenlandsche boevenhistorie, wild en moorddadig als andere. En voor de Zuid-Nederlanders der 17e eeuw zal dit blad met het lied van graaf Floris en van de onthoofding van Egmond en Hoorne wel niet bestemd zijn geweest.

F. Kossmann.