Het Boek. Jaargang 17

[p. 215]

Varia

De Nederlandsche vertalingen van de werken van Sebastiaan Franck

De heer Bruno Becker, de Russische geleerde, die reeds verscheidene jaren in ons midden woont, en zich met de Nederlandsche letteren en de geestelijke stroomingen hier te lande in de 16e en 17e eeuw zoo vertrouwd heeft weten te maken als weinige Nederlanders, heeft een verdienstelijk werk gedaan door in een kort opstel in het Ned. Archief voor kerkgeschiedenis de titels bijeen te brengen van de Nederlandsche vertalingen der werken van Sebastian Franck, met vermelding van de bibliotheken waar exemplaren er van aanwezig zijn.

Niet alleen voor het geestesleven, maar ook voor de geschiedenis van den boekdruk en den boekhandel is dit onderwerp van heel bijzonder belang. Bij de bewerking van de Amsterdamsche Boekdrukkers kwam ik er herhaaldelijk mede in aanraking. En bij het streven om zooveel mogelijk de oude Amsterdamsche uitgaven in de Universiteits-Bibliotheek bijeen te brengen, zag ik mij genoopt, herhaaldelijk op die boeken van Franck beslag te leggen, ook al droegen ze niet den naam van een Amsterdamschen uitgever. Immers de druk deed telkens weer het vermoeden rijzen, dat misschien van deze boeken veel meer te Amsterdam is gedrukt, dan hetgeen zich als Amsterdamsch werk aanmeldt. Als resultaat bezit nu de Amsterdamsche bibliotheek er een rijke collectie van.

De bestudeering van het leven en de uitgaven van Caspar Janszoon Coolhaes in Amst. Boekdr. 4e deel - bracht mij midden in den heftigen strijd, tegen het einde van de 16e eeuw door Marnix ontketend. In 1595 verscheen zijne ‘Ondersoeckinge ende grondelijcke wederlegginge der Geestdrijvische Leere aengaende het geschrevene woirt Godes’, waarin hij met ongewone heftigheid een nieuwe ketterij bestrijdt ‘die alle dandere in overdaet van boosheyt ende godtloosheyt verre te boven gaet’. De schrijvers die hij zoo fel aanvalt zijn de ‘geest-dryveren’, de auteur van de duytsche Theologie, en verder vooral Johannes Taulerus, David Jorisz en Sebastiaen Franck. Zijn geschrift is aan de Generale Staten opgedragen, waarvoor hij bij Resolutie van 5 Dec. 1595 met rijnwijn is vereerd (zie Res. VIII, p. 669); het is ongetwijfeld veel gelezen, en is na enkele jaren herdrukt (1601). Coolhaes beantwoordde het door de uitgaaf van de Apologia van Franck, waaruit de wezenlijke vroomheid van dezen ten onrechte verketterden schrijver duidelijker moest blijken dan uit elke andere bestrijding.

De hoofdwerken van Franck waren evenals die van Taulerus en David Jorisz reeds eerder in Nederlandsche vertaling verschenen; juist de sterke verbreiding van deze boeken gaf natuurlijk Marnix aanleiding tot zijn aanval. En ongetwijfeld heeft deze aanval zelf er opnieuw in ruimen kring de aandacht op gevestigd, en herdrukken en nieuwe vertalingen doen ontstaan. In elk geval is het duidelijk dat deze boeken tot de meest gewilde lectuur in de Nederlanden behoorden.

Wanneer is de uitgaaf van de werken van Franck in Nederlandsche vertaling begonnen? Dit is een moeilijk te beantwoorden vraag. Nijhoff en

[p. 216]

Kronenberg beschrijven onder no. 948 een uitgaaf van de Paradoxa, een octavo boekje van 400 bladen, zonder naam, plaats of jaar, en dateeren het op c. 1540. Het beschreven exemplaar was in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Ik had het geluk, er ook een voor Amsterdam te verwerven, de heer Becker vond het boekje bovendien te Gent en te Berlijn. Het is keurig gedrukt met de algemeen gebruikte Gothische letter, met zeer weinig ornament, en zou wel van omstreeks 1540 kunnen zijn, maar ik had toch van de eerste kennismaking af den indruk, dat het wel jonger, misschien uit den Emdenschen tijd, misschien van nog later tijd kan zijn.

Als tweede jaartal vind ik in een nootje op mijn eigen gezag 1549 aangegeven: ‘Dr. C.P. Burger.... beweert dat reeds in 1549 te Bolsward een Hollandsche vertaling van de Chronica verschenen is; waar een ex. van deze uitgave aanwezig is, wordt niet vermeld’. Ik moet hiertegen met nadruk opkomen; ik heb het werk van Moes, de Amsterdamsche boekdrukkers, voortgezet, en moet mij daardoor vaak laten welgevallen dat mijn mooiste vondsten op naam van mijn voorganger worden vermeld, maar omgekeerd ook voor de fouten van den voorganger verantwoordelijk te worden gemaakt, dat moet ik afwijzen. De behandeling van de uitgaven van Cornelis Claesz in het tweede deel is nog geheel van de hand van Moes; en waaraan hij de foutieve vermelding van een Bolswardsche uitgaaf van 1549 heeft ontleend (blz. 110), weet ik niet. Nasporing zou louter tijdverspilling zijn; te Bolsward zijn in de 16e eeuw geen boeken uitgegeven; Becker's veronderstelling dat 1549 een fout is voor 1649 is meer dan waarschijnlijk. De oudste uitgaven met jaartallen zijn van 1558 (Chronica), 1560 (Gulden Arcke), 1562 (Wereltboeck), 1563 (Chronica) - den Emdenschen tijd. Zijn deze jaartallen juist, en zijn dit alles, zooals men, niet zonder reden, aanneemt, Emdensche drukken? Ik heb die boeken in meerdere exemplaren, soms met kleine verschillen, nu eens met, dan weer zonder jaartal, lang bijeen gehouden en vaak bekeken. Ik stelde mij voor, eens door gezette bestudeering van de gebruikte drukletter, en van de initialen en ornamenten, en door vergelijking met de Emdensche en Amsterdamsche bijbels, liedboeken en testamenten, tot een inzicht te komen in den juisten gang van den druk te Emden en daarna te Amsterdam en elders. Er deden zich zoovele moeilijkheden op, dat ik niet tot een resultaat heb kunnen komen. Maar het vermoeden dat veel beweerde en gewaande Emdensche drukken in der daad Hollandsche drukken van later tijd zijn, werd toch telkens door kleine eigenaardigheden in den druk levendig gehouden.

In een overeenkomstig geval meende ik gerust in dezen zin te mogen beslissen. Het betrof het werk van Johannes Taulerus, Van een volcomen Evangelischen leven, waarvan een uitgaaf verscheen ‘t' Amstelredam, by Barent Adriaensz.... 1588, terwijl een andere te lezen geeft ‘Tot Franckfort, by Peter van Dueren, 1565. Druk en versiering van beide boeken wijzen, echter stellig op denzelfden tijd en dezelfde drukkerij. (Amst. Boekdr. III 284, 287).

Zou niet de Amsterdamsche uitgever over dat boek van 1588 zoo lastig gevallen kunnen zijn, dat hij voor een herdruk liever dien Peter van Dueren uitvond? De Frankfortsche Bibliothecaris schreef mij destijds dat hij van Peter van Dueren geen spoor kon vinden? Zie Amst. Boekdr. III 316.

En zou het niet met de werken van Sebastiaen Franck evenzoo kunnen zijn gegaan? David Jorisz heb ik in deze onderzoeking niet betrokken; ook van hem zijn zeker vele uitgaven om dezelfde redenen onjuist gedateerd, maar de druk is verschillend; wat ik er van zag, wijst m.i. niet op Amsterdam.

Op de Emdensche, of quasi-Emdensche, uitgaven volgt met een tamelijk grooten sprong een groep Leidsch-Delftsche drukken van 1583, en dan een groep uitgaven van Cornelis Claesz te Amsterdam te zamen met de Haagsche en Delftsche ambtgenooten met wie hij zoovele groote werken gezamenlijk uitgaf. Men vergelijke dezen gang van zaken met den geheel overeenkomstigen bij de uitgaaf van de Hollandsche Divisiekroniek en andere veel gelezen groote uitgaven van dezen tijd. De bijbeluitgever Laurens Ja-

[p. 217]

cobsz die aan die andere uitgaven ook deelnam, ontbreekt bij Franck - heel natuurlijk, want hij was ouderling en Franck was meermalen door de strenge calvinisten veroordeeld.

Becker vond in het geheel, van zeventien groote en kleine geschriften van Franck Nederlandsche vertalingen. Zijn overzicht is een grondslag voor verder onderzoek, èn voor hem zelven, van wien we in de eerste plaats nog goede onderzoekingen over den invloed van Franck mogen verwachten, èn voor anderen.

We willen hopen, dat de onderzoekers ook de hier aangeduide bibliographische en typographische vragen niet uit het oog zullen verliezen. Zij mogen dit niet doen, daar immers eene juiste dateering van de uitgaven ook voor een goed inzicht in de historische beteekenis van deze boeken en den invloed die er van is uitgegaan, volstrekt noodig is.

C.P. Burger Jr.

Het aanstaande Internationale Congres van bibliothecarissen te Rome

Het internationale comité tot voorbereiding van het bibliothecarissencongres heeft overlegd over het vast te stellen programma, en besloten de besprekingen te beperken tot bepaalde vooraf aan te wijzen onderwerpen. De Association des bibliothecaires français heeft nu eene lijst opgemaakt van onderwerpen, waarover een of meer harer leden het woord wenschen te voeren en zij richt tot ons het verzoek, deze lijst te publiceeren, opdat anderen die over deze onderwerpen iets in het midden wenschen te brengen, zich daarover vooruit met hun Fransche collega's mogen verstaan. (Adres: Place du Panthéon, Paris 5e). We laten dit lijstje hier onvertaald volgen:

Questions a mettre a l'ordre du jour pour le congres de Rome

Bibliographie des publications officielles (surtout pour les pays sur lesquels les Etats occidentaux sont généralement mal renseignés).

Bibliographies internationales (dans le genre de l'Annuaire international historique).

Les diverses disciplines à répertorier, littérature, sciences physiques, etc.

Bibliographies courantes (mêmes remarques que pour les bibliographies de publ. off.).

Code international pour les bibliographes. Unification des titres abrégés pour les Revues.

Unification de transcription pour les langues rares.

Unification du classement des anonymes.

Offices de renseignements.

Renseignements de bibliothèque à bibliothèque, de pays à un autre pour les achats de livres.

Echanges internationaux.

Echanges universitaires.

Prêts à l'étranger. Codification des rapports internationaux et unification des législations.