Het Boek. Jaargang 18

[p. 104]

Varia

Een nieuwe studie over Mariken van Nieumeghen

Onder onze volksboeken is het mirakel van Mariken van Nieumegen, een der bekendste. In het Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen heeft Boekenoogen het al in 1905 in zijn rijke overzicht van de volksboeken behandeld, en een jaar te voren had Leendertz er, behalve text-uitgaaf in de Mnl. Dramatische Poëzie, en studies over het spel, een facsimile-uitgaaf van bezorgd in de reeks, bij Nijhoff verschenen.

Hij had bij zijne bestudeering ook gebruik kunnen maken van een oude Engelsche bewerking, slechts in één exemplaar in eene particuliere Engelsche bibliotheek bewaard, en dus moeielijk te raadplegen. Sedert dien is dit boekje beland in de Huntington-library in Californie, en door de welwillendheid van den heer Bendikson aldaar, heeft mej. Kronenberg ter bestudeering en beschrijving in de Nederlandsche bibliographie, er een fotographische reproductie van ontvangen. Zij kwam daardoor tot bestudeering van den inhoud, en vergelijking van den Engelschen tekst met den Nederlandschen van 1518, en gaf in den Nieuwen Taalgids iets van de resultaten van deze studie. Het is een levendig en prettig stuk, een nadere kennisneming ten zeerste waard.

De Nederlandsche tekst biedt een eigenaardige verbinding van dicht en proza; stukken in levendige dialoog op rijm, afgewisseld door brokken verhaal. De Engelsche tekst daarentegen is een doorloopend prozaverhaal. Leendertz zag in den berijmden dialoog de kern van het stuk, in de prozastukken latere aanvullingen, en in den Engelschen tekst eene vertaling, die er weder een doorloopend geheel van maakte. Mej. Kronenberg komt tot een wezenlijk afwijkend inzicht; de berijmde dialogen alleen vormen geen volledigen tekst; wat daartusschen in proza wordt verteld, behoort er wel degelijk vanouds bij; en de doorloopende Engelsche tekst geeft een veel juister beeld van het oorspronkelijke stuk dan de tot ons gekomen tweeslachtige Nederlandsche. We hebben ons een oorspronkelijk Nederlandsch proza-verhaal te denken, waarvan het Engelsche een vrij trouwe vertaling is; de bewaarde Nederlandsche tekst daarentegen een half gedramatiseerde omwerking. Zij wijst in eene reeks voorbeelden aan, dat werkelijk op verscheiden plaatsen de Engelsche tekst oudere trekken heeft bewaard, en dat de berijmde gedeelten van het Nederlandsche stuk fouten hebben die door vergelijking met den Engelschen tekst hare verklaring vinden; daarnevens partijen die in het oorspronkelijke naieve verhaal niet behooren, maar karakteristieke toevoegsels zijn van den rederijker die van het oude verhaal een tooneelstuk maakte. We zullen er een paar grepen uit doen; den lezer die er meer van wil weten moeten we natuurlijk naar de studie van mej. Kronenberg zelve verwijzen. Van de oorspronkelijke teksten is de Nederlandsche in den facsimile-druk gemakkelijk en prettig ter beschikking, de Engelsche blijft ons voor 't oogenblik nog onthouden, maar de Huntingtonlibrary zelf zegt ook daarvan eene facsimile-uitgaaf toe.

[p. 105]

Hebben we die uitgaaf, dan zullen we ook de houtsneden-reeks kunnen vergelijken. Het titelblad van het Engelsche boekje, in den verkoopcatalogus van Sotheby, Wilkinson & Hodge (Juni 1920) weergegeven, toont ons



de eerste ontmoeting van Mariken met den duivel, geheel zooals het derde prentje in het Nederlandsche volksboek: een ander blokje, maar met volkomen dezelfde voorstelling. Zal vergelijking van de geheele reeks eenige

[p. 106]

aanwijzing geven, welke de oorspronkelijke blokjes zijn, en of deze rechtstreeks gecopieerd zijn in het andere boekje, of wel de beide reeksen copieën van een ouder stel? We moeten deze vragen voorloopig laten rusten.

Ons Nederlandsche volksboekje begint met een prologhe in proza, verhalende hoe Mariken, ‘een schoon ionge maecht’ het huis regeert van haar oom heer Ghijsbrecht ‘een devoet priester’ die buiten woont, drie mijlen van Nieumeghen, en hoe hij zijn nichtje naar de stad zendt om noodige inkoopen op de markt te doen. In een levendig geschetst tooneel op rijm wordt dit uitgewerkt. De oom drukt haar op het hart dat zij, als het wat laat wordt, liever den nacht in de stad moet blijven bij hare moeye. Hij zegt haar vaarwel en vervalt dan in ernstig gepeins over het gevaarlijke van dien eenzamen tocht.

Ick duchte haer oft mi sal wat comen toe
Ick wilde dat icse thuys hadde ghehouwen
Tes dwaesheit ionghe meyskens of vrouwen
Alleene te laten gaen achter lande
Want die boeuerie der werelt is menigerhande

Het volgende tooneel schetst eerst in weinige prozaregels de moeye als een hartstochtelijke partijgangster van Hertog Adolf die zijn vader gevangen had gezet. In dicht spreekt daarop Mariken over hare gedane inkoopen en komt bij haar moeye met het verzoek

dat ghi mi te nacht een bedde decket ghelieuet v

Haar moeye ontvangt haar met schandelijke woorden

Ke nichte ghi hebtet al wel gheproeft
Want touwent woont so menich frisch gheselleken

Mariken

Twy segdi dat moeye?

Die moeye

Ey dobbel velleken
Al en dooch die waerheyt niet gheseyt
Ghy hebt menighen rey ghereyt
Daer die pijper geen vijf groote en wan.

Over de beteekenis van ‘dobbel velleken’ verschillen de verklaarders van meening. Beteekent ‘dobbel’ hier: dubbelhartig, valsch? Of is het eenvoudig eene versterking van het scheldwoord ‘velleken’? De Engelsche tekst geeft hier: ‘Than sayde hyr Aunte: a dobell tonge it wyll nat tell the trowth, but I knowe well that ye have daunsed many a daunse where there was no mynstrell’. Hier is de beteekenis duidelijk; een ‘dubbele tong’ moet wel de oorspronkelijke Nederlandsche tekst zijn, waarvan de rederijker ter wille van het rijm maakte ‘dobbel velleken’.

Door de booze woorden van haar moeye verjaagd, verlaat Mariken de stad en uit haar wanhoop in een lange berijmde alleenspraak, die aldus eindigt:

Ic ben nv als die nieghers nae en vraghe
Nv gae ic sitten onder dese haghe
Mi seluen beuelende inden handen
Van gode of alle die helsche vianden

Hetzelfde wordt daarna in proza vertelt: ‘Hoe Mariken van haerder moeyen schiet ende wt Nieumeghen ghinck....’ en dan vervolgt het vers weer met bijna eene geheele bladzijde jammerklachten. De Engelsche tekst geeft dit weer in een eenvoudig prozaverhaal, terecht door mej. Kr. ‘heel wat beter van compositie’ geacht.

[p. 107]

⁌ Howe Mary departed fro hyr Aunte.
As Mary had these answeres of hyr Aunte she departed fro hyr with a heuy harte out of the towne of Nemmegen in the Euenyng, and at the laste she wene so longe tyll she cam to a thycke hegge where that she satt hyr downe wepynge and gyuynge hyr selfe vnto the dyuell and sayd: woo be to the, my aunte, this may I thanke the for; nowe care I nat whether that I kyll my selfe or whether that I goo to drowne me and I care nat whether the dyuell or god come to me and helpe me, I kare nat whether of them two it be.’

Van deze stemming maakt dan de duivel gebruik om haar zijn hulp en dienst aan te bieden. Onder zijn verlokkingsmiddelen behoort de toezegging dat hij haar alles zal leeren.

The dyuyll answered to hyr: I am a master of many scyances, for that I take on me to do, I brynge it vnto a ende, and if that ye wyll be my paramoure, I shall teche to you all the forsayde scyances, so that there is no woman in the worlde shall pass you.

De rederijker-dichter heeft dit uitgewerkt, met opsomming van al de zeven vrije kunsten:

Die duvel

Wildi v liefde te mi werts vesten
Ick sal v consten leeren sonder ghelijcke
Die seuen vrie consten rethorijcke musijcke
Logica gramatica ende geometrie
Aristmatica ende alkenie
Dwelc al consten sijn seer curable
Noyt vrouwe en leefde op eerde so able
Als ik v maken sal.

Dit is wel heel karakteristiek; dat de eenvoudige prozatekst dichter bij het oorspronkelijke staat, lijkt wel zeker.

Twee dingen moet echter Mariken van haar kant beloven. Zij moet haar naam veranderen, waarvan zij dan ten slotte ten minste de eerste letter mag behouden, zoodat zij Emmeken heet, en zij moet zich niet meer ‘segenen’, d.i. het teeken des kruises maken.

Mariken

Wat sal ick belouen?

Die duuel

Dat ghi v nemmermeer seghenen en sult
Wat dat v toe compt oft pijnt te deerne
Ghi en moecht v niet seghenen

Mariken

Dat beloue ick v gheerne
Aent segghen en leyt mi niet veel an

Terecht hebben de uitgevers in den laatsten regel segghen in seghenen veranderd, zooals de zin eischt. Maar merkwaardig is, dat de Engelsche vertaler het woord seghenen in 't geheel niet heeft verstaan, en het versoek aldus heeft weergegeven:

Then sayde he to mary, my swete loue, if that we two shulde goe to gyther ye muste chaunge youre name, and also what so euer ye here or se ye muste say no thynge or elles we two muste nedes departe.

De tooneelen tusschen den braven oom en de kwade moeye en den zelfmoord van deze laatste, wanneer ze verneemt dat Hertog Arnout uit de gevangenis bevrijd is, zullen we hier voorbijgaan. Bij het aangehaalde opstel van Boekenoogen in het Tijdschrift v. boek- en bibliotheekwezen zijn twee bladzijden uit dit gedeelte van het volksboek afgebeeld; men ziet er de merkwaardige houtsnee van de moey die zich doodsteekt, terwijl twee duivels haar ziel wegdragen.

[p. 108]

Emmeken is met Moenen, den duivel, eerst naar 's-Hertogenbosch, daarna naar Antwerpen getrokken; hij zegt tot haar:

Nv zijn wi tantwerpen na v begheeren
Nv willen wi triumpheren ende costelijc teeren
Gaen wi inden boom om een pintken romenye

Emmeken

Inden boom segdi?

Moenen

Ja troost daer suldi sien
Alle die quistgoeykens die hem qualijc regieren,..

Emmeken

Daer verhuech ic mi inne als ick sulc leuen scouwe
Gheen dinck en es mi bequamere

Moenen

Wi moeten daer noch drincken op die gulden camere..

Die ‘gulden camere’ stelt den lezer voor een raadsel, dat de verklaarders niet bevredigend hebben kunnen oplossen. De Engelsche tekst brengt nu de betere lezing, die zeker de oorspronkelijke is.

than sayd Satan to Emmekyn: nowe be we come to Anwarpe, nowe let vs goo to the gylden tre on the market place and there wyll we reuell and playe and spare for no coste and for a pot of Romneye, .... Than sayde Emmekyn: good Satan, let vs goo thyder and see that pastyme, for that is the thynge that I reioyce moste in and loue beste to see. Than sayde Satan to Emmeken with a good wyll; than departed they to the gylden tre and when that they were come....

Hier blijkt duidelijk dat ‘den boom’ eigenlijk ‘den gulden boom’ heet, en dat ‘den gulden camere’ willekeurig ter wille van het rijm gezet is voor ‘den gulden boom’.

De verdere verhalen over het verblijf in Antwerpen zullen we overslaan. Emmeken verlangt eindelijk naar Nijmegen terug te gaan, en Moenen moet haar haren zin geven. Zij komen er aan op den ‘ommeganckdach’ en zien er een ‘waghenspel’ een hoogst merkwaardige voorstelling van Gods barmhartigheid, waardoor Emmeken zoo wordt aangegrepen, dat ze den duivel van zich afwijst. Deze voert haar de lucht in om haar te pletter te doen vallen, maar door mirakel komt ze ongedeerd neer. Haar vrome oom die door zijn gebeden hare redding heeft verkregen, vindt haar. En hoe onvergeeflijk haar bedrijf ook mag zijn, hij zal alles doen om nog vergeving voor haar te vinden. Het lijkt wel een heel wanhopig pogen:

Na desen es heer ghijsbrecht met zijnder nichte gegaen tot alle den gheleersten priester vander stat van Nimmegen maer gheen priester hoe hoge gheleert hoe expert hoe heilich oft hoe deuoet alsi tstuc verstonden en dorsten hem gheensins onderwinden haer te absolueren oft eenige penitencie te setten van haren sonden die seer anxtelijck ende onmenschelijc waren waer om dat si alle bedruct waren’.

Zij trekken daarop, nog herhaaldelijk door den duivel belaagd, naar Keulen tot den bisschop, maar deze weet evenmin raad, en daarop reizen ze naar Rome om te gaan biechten bij den Paus.

Dit alles wordt uitvoerig in proza verteld, en we moeten met mejuffrouw Kronenberg erkennen, dat het verhaal hier heel wat minder compleet en daardoor minder treffend zou zijn, als men dit prozaverhaal als een later toevoegsel ter zijde schoof. De Engelsche tekst heeft het verhaal ook, zelfs nog iets uitvoeriger, en het loopt door en geeft ook de biecht zelve, het gesprek tusschen Emmeken en den Paus, dat in het Hollandsche boekje weer in een dichterlijken vorm is gebracht.

[p. 109]

 

O stadthouder van gode

 

Ja god op deerde somen ons ghewaecht

 

Gheen sondigher dan mi deerde en draecht

 

Eewich ghesloten duchtic wtter hemelscher balie

 

Die paus

 

Waer om dat kint?

 

Emmeken

 

Ic ben sduuels amie

 

Ende gheweest hebbe bat dan seuen iaren

 

Met hem gewandelt ghegaen gheuaren

 

Daert ons beliefde zijt dit bedrijf vroet

 

Met hem ghedaen so man ende wijf doet

 

Maghic mi dan niet wel ontstellen?

 

Die paus

 

Wat dinge kint met den viant vander hellen?

 

Emmeken

 

Ja vader lofsaem

 

Die paus

 

Ende wistet ghi wel als hi bi v quam

 

Dat die viant was?

 

Emmeken

 

Och ia ick dat doet mi claghen

 

Die paus

 

Hoe condi ghi v metten viant ontdraghen

 

Als ghi wist dat hijt was?....

Na ernstig beraden legt de paus haar de penitentie op, drie ijzeren ringen om hals en armen vastgesmeed te dragen:

Tot datse versleten sijn of datse van selfs afvallen
Dan werden haer sonden vergheuen met dallen
Niet eer en salsi los ende quijt sijn

Dit laatste schijnt onmogelijk, ten zij er een wonder mocht geschieden. Emmeken reist terug met de ringen aan en gaat in het klooster der bekeerder sonderssen te Maastricht. Ze leefde daar

so heylichlijck ende dede so strangen penitencie dat haer die ontfermhertige Christus al haer sonden verghaf sinen inghel tot haer seindende daer si lach ende sliep die welcke haer die ringhen af dede. Waer af emmeken zeer blide was segghende: Langhe nachten enz. zie facs. blz. 110.

Mej. Kronenberg geeft ons hiernaast den Engelschen prozatekst:

and she thought in hyr slepe, howe that she was in hell, and howe that there cam a Aungell and browght hyr into heuen, and that there were a great many Doues cam to hyr, and with theyr wynges smote of hyr yron Rynges, and when that she had had that vysyon, than awaked she and sawe the rynges lye before hyr and were vndone, wherof Emmekyn was ryght glad and fell vpon hyr knees and thanked god, that he had showed vnto hyr, pore synner, that great maracle and had mercy on hyr and after said: O, all ye people, take a ensample of me,..

Hier moeten we wel zonder voorbehoud met mej. Kr. het sobere, gevoelige proza verre verkiezen ‘boven de verwaterde soep van de rijmelarij’. En zoo krijgen we sterk den indruk, dat die Engelsche tekst wezenlijk naar een ouderen Nederlandschen moet zijn gemaakt, die nog niet die eigenaar-

[p. 110]

dige afwisseling had van verhalend proza, en dramatisch dicht. Ik zou niet zoover willen gaan als mej. Kr. die misschien wat te weinig gevoelt voor de toch vaak wel aardige berijmde partijen. Maar met den wensch dat het oude oorspronkelijke Nederlandsche verhaal weer eens ontdekt mocht worden, kunnen we van harte instemmen. Jammer dat die kans wel heel gering is.

C.P.B. Jr.