Het Boek. Jaargang 18

[p. 101]

Een volledig bewaard protestantsch A B C op perkament

Een aardige nieuwe vondst op het gebied van de oude op perkament gedrukte ABC-boekjes komt ons verrassen. Wanneer eens de aandacht gevestigd is op iets, waarvan het bestaan letterlijk was vergeten, dan blijkt het gaandeweg dat er nog wel wat van bewaard is gebleven. Zoo leeren we geleidelijk de geschiedenis en de ontwikkeling kennen van het eerste leerboekje van de Christenwereld door de eeuwen heen. Het bevat in zijn kortsten vorm het ABC, het Onze Vader en andere gebeden, en de geloofsbelijdenis. Oorspronkelijk was het geheel een Latijnsch boekje; immers Latijn was toen in het Christelijke Europa de algemeene taal, de drager van kennis en wetenschap van de eerste beginselen af. Het boekje was in de middeleeuwen natuurlijk geschreven, en wel op perkament, het gewone schrijfmateriaal. We kennen geen zoo'n Latijnsch boekje in handschrift; het eenige handschriftboekje van dezen aard, dat bekend is, is Engelsch. Een afbeelding er van gaven we naar den Engelschen vorscher Tuer in een vorigen jaargang van Het Boek (1927 blz. 192). Sedert zijn zulke boekjes teruggevonden in houtsneedruk (zie Het Boek 1928 blz. 220); we kenden er al een in den primitieven Hollandschen letterdruk (het Costeriaansche Abecedarium); er zijn er in lateren incunabeldruk, in Nederlandschen 16e-eeuwschen druk (alles met Latijnschen tekst); en ik had het al teruggevonden in latere gedaante, vertaald en gereformeerd (zie Het Boek 1923: Perkamenten leerboekjes).

Uit een veertigtal kleine stukjes perkament, uit oude banden voorden dag gekomen, bouwde ik dit Nederlandsche protestantsche ABC-boekje, dat tot dien tijd geheel onbekend was, door een zorgvuldig legkaartwerk op. Elf verschillende drukken leerde ik er van kennen, in tijd sterk uiteenloopend (16-18e eeuw), in wezen onveranderd. Uit de fragmenten, alle onvolledig, kon ik den geheelen inhoud, op een enkel woord na, met zekerheid

[p. 102]

samenstellen; immers tusschen de verschillende drukken was geen verschil in redactie, alleen kleine spelling-afwijkingen.

Nu is er een volledig bewaard exemplaar voor den dag gekomen, weer uit het archief van Bergh, waaraan we ook het Benedicite, in den voorgaanden jaargang (1928 blz. 71 en v.) te danken hebben. De beide blaadjes dienden als rug aan een rekening van 1626. De heer Mr. A.P. van Schilfgaarde, archivaris van het huis Bergh, verplichtte mij ook nu door toezending van de twee merkwaardige perkamentblaadjes, zoodat ik ze hier in afbeelding kan geven. Wie dat mocht willen, zou de prent kunnen uitknippen en het boekje reconstrueeren.

Ik laat hier den inhoud volgen; men kan dien vergelijken met den vroeger uit de verschillende fragmentjes opgebouwden.

A A a b c d e f g h i j k l m n o p q r ↊ s s t v u w x y z & ꝰ Est.

Onse Vader die inde Hemelē is. Geheylicht werde uwē name / u rijcke toecome / uwen wille gheschiede / op der // Aerdē als indē Hemel. Geeft ons huyden onse daghelijcx B↊oot. Ende vergeeft ons onse schulden / als wy vergheven onsen Schuldenaren. Ende en leyt ons niet in versoeckinge / maer verlost ons van den qua- // den. Want u is dat Rijcke / die cracht / ende die heerlicheyt inder eewichʒ Amē.

Ick gheloove in Godt dē Vader almachtich / Schepper des Hemels ē der Aerden. Ende in Iesum Christum sijnen eenigen sone // onsen Heere. Die ontfanghen is van den heyligen Geest / geboren uyt de maget Maria / geleden onder Pontio Pilato / gecruyst / gestorven ende begraven / neder ghedaelt ter hellen / Ten derden daghe weder op ge- // staen van den dooden / Opgevaren ten Hemel / sidt nu ter rechterhant Godes des Almachtighen Vaders / van waer hy comen sal te oo↊deelen die levendigē ende die dooden.

Ick geloove inden Heyligē Geest / Ick // gheloove een Heylige algemeyne Ch↊istelijcke kercke / Gemeynschap der Heylighen / vergevinghe der sonden / opstandinghe des vleessches / Ende een eewich leven / Amen.

O Heere Godt Hemelsche Vader / wy // dijne arme kinderen bidden v / dat ghy ons de ghenade verleenen wilt / dat wy in rechten gheloove / goede tucht ende leere / dagelijcx moghen toenemen / ons ende onsen Ouderen ende Overicheydt desen dach o- // ver voor allen sonden / schaden ē ongeluck / genadelick be-

[p. *16]

A.B.C. van 1627. Voorzijde, blz. 8 en 1; op het andere halve blaadje blz. 4 en 5

[p. *17]

A.B.C. van 1627. Keerzijde, blz. 2 en 7, resp. 6 en 3

[p. 103]

schutten ende bewaren. Doo↊ onfen Heere Iesum Ch↊istum / die leeft / van nu tot inder eeuwicheyt. // AMEN.

☞ Ghed↊uckt tot Vtrecht by Herman van Bo↊culo 1627.

Rood gedrukt zijn enkele letters van het ABC, de aanvangsletter O van het Onse Vader, en het Amen aan het slot. Het colophon is met heel kleine letter gedrukt. De indeeling der bladzijden heb ik in den tekst aangegeven; bij vergelijking met de vroeger gegeven beschrijving (1923 blz. 157) van de toen bekende fragment-boekjes zal men zien, dat niet slechts de inhoud, maar ook de indeeling hier geheel dezelfde is:

blz. 1: Abc, rood en zwart gedrukt. Daaronder, doorloopend tot blz. 3: Onse Vader. Blz. 3-6: Ick gheloove. Blz. 6 onderaan tot einde blz. 8: gebed. Daaronder plaats, drukker en jaar. Van het jaartal zijn drie cijfers volkomen duidelijk, het vierde lees ik, met den heer van Schilfgaarde, als een 7.

De afbeelding doet zien, dat van het derde blaadje een hoek is afgescheurd; het tekstverlies is echter zoo gering dat hoogstens over de preciese spelling van een enkel woord (gheloove of geloove) twijfel kan zijn.

Wat de teksten betreft, geeft ons boekje, afgezien van volstrekt onbeduidende spellingverschillen, slechts een paar afwijkingen: ‘Onse Vader die in de Hemelen is’ voor: ‘die daer zijt in de Hemelen’ (blz. 1); ‘huyden’ voor ‘heden’ (blz. 2); ‘en leyt ons niet’ voor: ‘leydt ons niet’; ‘dat Rijcke / die cracht’ met weglating van ‘ende’ (blz. 3); ‘eenigen soone’ voor ‘eenigen gebooren zoone’; en op blz. 5 hebben we de woorden ‘sidt nu’, die ik in de vroegere fragmentjes niet vond.

Wezenlijk nieuws leeren we ten slotte uit deze vondst niet, al is het aardig, dat we nu naast verschillende Hollandsche steden ook Utrecht als drukplaats hebben. Hoofdzaak is dat we nu een goed bewaard boekje hebben met volledig bewaarden inhoud, drukkersnaam en dateering.

C.P. Burger Jr.