Het Boek. Jaargang 18

[p. 133]

Rolstempels met afbeeldingen van dieren.

Een zeer geliefde versiering van vijftiende- en zestiende-eeuwsche boekbanden moet zijn geweest die waarin verschillende dieren zijn voorgesteld in medaillons gevormd door slingerende ranken. Eenmaal zijn de ranken geheel weggelaten¹⁾, soms zijn alleen de medaillons overgebleven. In de Nederlanden, speciaal in de Zuidelijke, heeft men met dit motief veel verschillende plaatstempels gemaakt die echter allen bestaan uit twee rijen van dieren naast elkaar. Ook in Duitschland is dit motief voor vlakversiering gebruikt²⁾; tenslotte vinden wij het verwerkt op rolstempels. Hiervan heb ik slechts vijf voorbeelden kunnen vinden:

A. Grootte: 105 × 13 mM.; zes dieren gericht naar rechts, links, rechts, links, links, links.

Deze stempel komt voor op een band in de Athenaeum-bibliotheek te Deventer bevattende:

{ 1 Vol. 8^o.	Speculum spiritalis revdationum factarum sacris virginibus Mechtildis ac Getrudis. Leipzig 1510.
{ 1 Vol. 8^o.	Conradus de Wimpina, Tractatus utiles. [Leipzig], Martin Landsberg, [c. 1495].
{ 1 Vol. 8^o.	Vita divi Ludgeri Mimigardevordensis. Keulen 1515. (Afkomstig van het Heer-Florenshuis te Deventer.)

B. Grootte: 102 × 13 mM.; zes dieren om de beurt naar rechts en links gericht.

Deze stempel versiert den band om een handschrift bevattende een lectionarium en een antiphonarium uit het begin van de vijftiende eeuw³⁾. (Afkomstig van het klooster te Selwerd, thans in de Universiteitsbibliotheek te Groningen.)

1) prosper verheyden, Banden met blinddruk bewaard in het Museum Plantin-Moretus in Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen, jrg. IV, 's-Grav. enz. 1906, blz. 31.

2) Zie o.a. m.j. husung, Bucheinbände aus der Preussischen Staatsbibliothek zu Berlin, Leipzig 1925, Taf. X, XI, en cyril davenport, Cameo book-stamps, London 1911, pl. XVII, XIX.

3) h. brugmans, Catalogus codicum manuscriptorum Universitatis Groninganae Bibliothecae, Gron. 1898, No. 26.

[p. 134]

C. Grootte: 102 × 14 mM.; zes dieren om de beurt naar rechts en links gericht.

Dezen stempel ziet men op de banden om:

1. Auctores historiae ecclesiasticae. Bazel, Froben, 1528. 4^o. (Vermaakt aan de Martinikerk te Groningen in 1531 door Albertus Kanneghieter, vicaris aldaar; thans in de U.-B. te Groningen.)

2.	{ 1 vol. 8^o.	Gabriel Biel, Sermones dominicales de tempore tam hyemales quam estivales. [Hagenau, Heinrich Gran voor Joh. Rynman, 1520].
	{ 1 vol. 8^o.	Gabriel Biel, Sermo.... dominice passionis. [Hagenau, Heinrich Gran voor Joh. Rynman, 1520].
	{ 1 vol. 8^o.	(Thans in de U.-B. te Groningen, reeds in de catalogus van 1669.)

D. Grootte: 129 × 22 mM.; drie vogels afgewisseld door drie gelijke vijfbladige bloemen.

Men vindt dezen stempel op een band in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage¹⁾ bevattende:

{ 1 vol. 8^o.	Des. Erasmus, Parabolae s. Similia, a Gerardo Noviomago emendata. Leuven, Th. Martinus Alost., [1515].
{ 1 vol. 8^o.	Des. Erasmus, Libellus de constructione octo partium orationis. Parijs, Mich. Mercator, z.j.
{ 1 vol. 8^o.	Marcus Antonius Coccius Sabellicus, Exemplorum libri decem. Parijs, Mich. Niger, [1514].

E. Breedte: 20 mM.; drie vogels afgewisseld door een wapenschild.

Deze stempel komt voor op een band bevattende:

Jo. Bessarion, In calumniatorem Platonis etc. Venetië, Aldus, 1503²⁾.

Door wie, waar, en wanneer werden deze rolstempels gebruikt?

Wat de vervaardigers betreft, de laatste band is in Parijs gemaakt, de voorlaatste wellicht ook. Verder heeft mejuffrouw Kronenberg aangetoond dat³⁾ het boek afkomstig van het Heer-Florenshuis te Deventer door de fraters aldaar zal zijn gebonden;

1) Mejuffrouw M.E. Kronenberg was zoo vriendelijk mij hierop te wijzen.

2) e. ph. golddschmidt, Gothic and Renaissance Bookbindings, London etc. 1928, pl. XX.

3) m.e. kronenberg, Catalogus van de incunabelen in de Athenaeum-Bibliotheek te Deventer. Deventer 1917, blz. XVII-XIX.

[p. *21]

A	B	C	D

[p. 135]

over de afkomst van de drie overige banden daarentegen is niets met zekerheid te zeggen. Zoowel het Selwerdsche handschrift als het boek van Kanneghieter zijn wellicht in Groningen, misschien zelfs in het Fraterhuis, gebonden, maar dit moet een veronderstelling blijven. Wel kan men aannemen dat het boek van Kanneghieter in dezelfde werkplaats gebonden moet zijn als het deel dat de werkjes van Biel bevat, want als schutbladen zijn fragmenten van eenzelfde handschrift van de Decretales gebruikt.

Wat den tijd betreft, ik zou dien willen stellen tusschen 1500 en 1530. Zoowel de jaren van de gedrukte boeken als de manier van versieren wijzen hierop. Op de twee Parijsche banden zien wij een lijst van rolstempels om een verticaal gestreept middenvak. Van de vier overige banden zijn de eerste en de laatste verticaal gestreept, op de tweede zijn door middel van rolstempels concentrische rechthoeken gevormd, de derde heeft de vijftiende-eeuwsche indeeling in ruiten. Bij den Deventerschen band zijn telkens twee strepen door een tusschenruimte van de volgende twee strepen gescheiden; het lijkt wel alsof men hier getracht heeft de oudere plaatstempels na te bootsen.

Groningen.

E.R. Kluyver.