Het Boek. Jaargang 18

[p. 161]

De Introduction pour les enfants

Een boekje met bovenstaanden titel vindt men beschreven bij Nijhoff-Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 onder no. 1177. Uit de zeer korte beschrijving herkent men een eerste leerboekje, nauw verwant aan de boekjes, hier als Abecedaria of ABC-boekjes beschreven; immers op acht blaadjes geeft het eerst het ABC, daarna eenvoudige lessen over godsdienst. Nu zendt de heer Nijhoff mij eene Introduction in een lateren staat van ontwikkeling; het is een boekje van 64 bladen geworden. Den titel ziet de lezer hier afgebeeld: een Antwerpsche druk, in de

[p. 162]

Fransche taal, in die mooie gothische letter die in onze Nederlandsche postincunabelen voor Franschen druk dient; een druk van Antoine des Goys, dien ik vroeger onder den Latijnschen naamvorm Antonius Goinus leerde kennen, en toen als ‘een geleerden boekdrukker’ karakteriseerde. (Het Boek 1922 blz. 257).

Een kijk in de ontwikkeling van de Introduction geeft ons de vergelijking van de beschrijvingen van beide boekjes. Ziehier die van het kleinere boekje bij Nijhoff-Kronenberg:

1177. Introduction pour les enfants. Antwerpen, Mart. de Keyser.
1a: ⁌ Introduction pour les enfants. ║ ✠ A.a.b.c..... r. 4: ⁌ Quant lenfant est paruenu a dis- ║ cretion | doibt premier scauoir que ║ cest de Dieu. ║ .... |8b, onderaan: ⁌ Spes mea Iesus. ║ ⁌ Imprime en Anuers par ║ Martin Lempereur. ║
8^o. 8 bll., A - B⁴ goth., rood en zwart, 23 rr.
Londen BM.

Eene dateering hebben we hier niet; wel bij een lateren druk, sedert aan het licht gekomen, in het Musée Condé te Chantilly, door Kronenberg vermeld in de Tweede aanvulling op de Nederlandsche Bibliographie (Het Boek 1927 blz. 63). Deze druk is voor de weduwe van Mart. de Keyzer, en heeft het jaartal 1538.

Heel spoedig daarna gaf Antonius Goinus zijn uitgebreide Introduction. Zij is uit een Engelsche verzameling afkomstig, en is aldus beschreven,

INTRODUCTION. Introduction pour les enfans, recongneue, corrigee a Louuain: Lan m.ccccc. xxxviii. Ou sont adioustees de nouveau, une tresutile maniere de scauoir bien lire, orthographier, par Alde. Et la doctrine pour bien deuement escripre selon la propriete du language francois, par Clement Marot. En Anuers par Antoine des Goys, le vi. de Septembre. Lan m.ccccc xl.
Sm. 8vo., 64 leaves (A - H⁸); printed in Roman, Gothic, Greek, and Hebrew letters; with 18 small woodcuts, and some woodcut initials; the lower part of D₁ missed in printing, and the lower margins of several leaves mended involving part of the catchword and some vowel points on the last 2 leaves; dark blue levant morocco extra, gilt edges, by Koehler, from the Yemeniz library Antwerp, Antoine des Goys, 6 Sep. 1540
Not mentioned in Nijhoff and Kronenberg, and not in the British Museum.

De beschrijving toont duidelijk dat we te doen hebben met een zeldzaam mooi exemplaar van het boekje, en dat we het zeker als een unicum mogen beschouwen. Zij doet ons ook zien, hoe die uitbreiding van het zeer beknopte elementaire boekje tot een veel uitvoeriger leerboek is verkregen, nl. door opneming van twee

[p. 163]

leerboekjes van beroemde meesters, de Maniere van Aldus Manutius, en de Doctrine van Clement Marot.

En er is nog meer bijgekomen. Op de keerzijde van den titel wordt dit uitvoeriger aangegeven; we lezen daar:

☙ Le contenu de la presente introduction.
La maniere tresutile et briefue pour scauoir bien tost lire et orthographier par Alde.
Vne exposition sur les dix commandemens de la Loy.
Vne exposition sur le Aue Maria.
Vne exposition sur le Pater noster.
Vne exposition sur le Credo.
Les sept pseaulmes de penitence suyuant linterpretation de Felix, auec les argumentz previlegee.
Aucunes oraisons et louenges des sainctz, selon la translation des peres.
La doctrine pour bien et deuement escripre selon la propriete du language francois, par Clement Marot.
Deux petitz rudimens tant de la langue Grecq que Hebraicque, auec les alphabetz.

[p. 164]

In deze inhoudsopgaaf is de Introduction zelve niet vermeld; alleen de toegevoegde stukken. De Introduction begint op de volgende bladzijde (A ii) waarvan de afbeelding hier is gegeven: het bovenschrift, twee alfabetten, en de indeeling der letters in klinkers, medeklinkers en tweeklanken. Dan volgt het ingevoegde werkje van Aldus Manutius; dat kennen we reeds uit de Institutiones zelve van Aldus, waarvan we een Deventersche uitgaaf hier vroeger beschreven (Het Boek 1927 blz. 21-23). Het zijn tabelletjes van al de verbindingen van vocalen en consonanten tot lettergrepen. Na het eerste lijstje Ab eb ib ob ub enz. tot Ax ex ix ox ux volgen nog deze:

‘Vocales mises deuant deux ou trois consones’: Abs ebs ibs enz. tot Arps erps irps orps urps.
⁌ Consonantes premises aux vocales: Ba be bi enz.
⁌ Deux ou trois consonantes mises deuant les vocales: Bda bde bdi bdo bdu enz.
⁌ Consonantes premises et apres les vocales: Bab beb bib enz. Deze lijstjes vullen ongeveer negen kolommen (4½ bladz.); de onderste regel op blz. 14 geeft: xax xex xix xox xux zax zex zix zox zux

Op de keerzijde gaat de Introduction verder als in de oude kleine uitgaaf:

⁌ Quant lenfant est paruenu a discretion doibt premier scauoir que cest de Dieu. Dieu est puissance, sapience, et bonte infinie, sans commencement, et sans fin .... Hierbij begint de rijke illustratie met houtsneeprentjes; en ornamentblokjes.

Nog op dezelfde bladzijde:

⁌ Secondement doibt congnoistre soy mesme: a scauoir que cest de lhome. Lhome est cree a limage de Dieu, par le peche de nostre premier pere Adam rendu poure meschant .... Daarbij houtsnee voorstellende de schepping van Eva, met jaartal 1530, die later (blz. C iiii) nog eens terugkomt.

Op de volgende bladzijde:

⁌ Pour se congnoistre tel fault quil aprengne la Loy de Dieu, laquelle monstre ce quil doibt faire et non faire: et sont les dix commandemens.

Hiermede beginnen de teksten die we al zoo vaak met het ABC verbonden in de oude elementaire leerboekjes aantroffen. De teksten zullen stellig ook al in de oudere uitgaaf van de Introduction hebben gestaan, maar nu zijn er die ‘expositions’ aan toegevoegd die in den inhoud vermeld werden. Dit zijn heele uitvoerige besprekingen; de tien geboden beslaan, met een prentje, juist twee bladzijden; de exposition vult negen bladzijden.

[p. 165]

Evenzoo zijn de volgende teksten behandeld: Ave Maria met een houtsnee van de annunciatie op ééne bladzijde, gevolgd door een exposition van tien bladzijden met nog eene houtsnede.

Daarna (blz. C 1 verso):

‘Saincte Marie, mere de Dieu, prie pour nous pecheurs. Amen’ met eene houtsnede, en bespreking, tezamen op vijf bladzijden. Het Credo, met bespreking, geïllustreerd door vijf houtsneden, op 16 bladzijden. Het Paternoster - de volgorde is hier anders dan in den inhoud was aangegeven - op 13 bladzijden. Kleinere teksten volgen: het formulier voor de biecht, tal van gebeden, dan (E 7 verso tot F 7 verso) de zeven psalmen, lofzangen en gebeden op verschillende feesten en op heiligen.

Hiermede is verreweg het grootste gedeelte van het boekje beschreven. Het verrast werkelijk als na dat alles de samensteller zich blijkbaar nog herinnert dat zijn werk tegelijk een taalleerboekje zou zijn, en ons nog de Briefue doctrine van Clement Marot geeft (12 bladzijden, G 6 - H 3), gevolgd door eene fransche berijming van de gewone gewijde teksten (Pater noster, Ave Maria, Credo, Benedictie en Gratie) door denzelfden auteur (3 blzn.)

De ‘Briefue doctrine pour bien et deuement escripre selon la propriete du langaige francois’ is eene vrij uitvoerige verhandeling over de apostrophe, de synalephe, de apocope, de e masculin, d.w.z. met accent aigu, en de e feminin, enz. Van het toegevoegde werkje volgt hier titel en aanhef:

❧ LINSTRUCTION ET FOY DUNG CHRESTIEN, MISE EN FRANCOIS, PAR CLEMENT MAROT, VARLET DE CHAMBRE DU ROY.

O Nostre Pere estant lassus es cieulx
Sanctifie soit ton nom precieux
Aduienne tost ton sainct regne parfaict
Ton vueil en terre ainsi qu'au ciel soit faict.
A ce iourdhuy sois nous tant debonnaire:
De nous donner nostre pain ordinaire.
Pardonne nous les maulx vers toy commis
Comme faisons a tous noz ennemis,
Et ne permes en ce bas territoire,
Tentation sur nous auoir victoire.
Mais du Maling cauteleux et subtil
Deliure nous. O Pere ainsi soit il.

Nog verrassender echter komen daarna op zes overblijvende bladzijtjes twee korte elementaire handleidingjes voor Grieksch en Hebreeuwsch. Bij een zoo heel primitief leerboekje, tot zoover

[p. 166]

geheel in het Fransch, zonder dat op de in de kerk gebruikelijke Latijnsche teksten zelfs een blik wordt geworpen, schijnen deze onderwerpen wel misplaatst. Zij zijn trouwens heel kort en uiterst elementair behandeld; letterlijk alleen de alfabetten. Drie van de zes bladzijden geven we hier in afbeelding.

Ten eerste het overzicht van het Grieksche alfabet. Twee bladzijden over vocalen, consonanten, tweeklanken, en de verschillende soorten van elke dezer groepen volgen, o.d.t.: La division des lettres Grecques. De vocalen worden onderverdeeld in breues, longues en communes, vervolgens in prepositiues en subiunctiues, in mobiles en immobiles, de dipthongues in propres en impropres. De zestien (lees: zeventien) consonanten vormen twee groepen: semivocales ‘pour leurs prononciations aulcunement sonore et uocale, et sont huict ζξψλμνρσ’; en mutes. De onderverdeeling in duplices,

[p. 167]

immuables (d.z. de liquidae), en in tenues, medies en aspirees besluit met eene eigen omschrijving van de σ, die eerst al was ingedeeld bij de immuables: ‘σ est appellee Monodicon ou ασιμον pour ce quelle na point sa signification comme les aultres semiuocales’.

Van de lettercombinaties in den Griekschen druk gebruikelijk wordt niets gegeven.

Van het Hebreeuwsch geven we de bladzijde met het alfabet, en die van de Hebreeuwsche letters met de punten; een eigen bladzijde verklaart het gebruik en de beteekenis van die punten. Het ommestaand afgebeelde bladzijtje is het laatste van het boekje: H 8 recto; de keerzijde is blank.

Een voorbeeld van eene dergelijke toevoeging van een Hebreeuwsch alfabet aan een eerste leerboekje trof ik reeds vroeger aan, en wel in een Venetiaansche uitgaaf van de spraakkunst

[p. 168]

van Aldus Manutius van 1538 (zie Het Boek 1927 blz. 24 noot). In de Nederlanden was zoo iets mij niet bekend.

Het boekje toont ons in zijn geheel een zeer merkwaardige ontwikkeling van het oude ABC-boek. Een toekomst had het in dezen vorm zeer zeker niet. Voor inleiding tot wezenlijke taalstudie was het toch te primitief, en voor de allereenvoudigste behoeften diende het oude ABC zonder geleerde toevoegsels beter.

Als nieuwe bijdrage tot Griekschen en Hebreeuwschen druk in deze landen is de vondst van het merkwaardige boekje niet zonder belang.

C.P. Burger Jr.