Het Boek. Serie 2. Jaargang 22

[p. 95]

Is de ‘Bewegliche Demonstration’ uit het Nederlandsch vertaald?

Door vriendelijke bemiddeling mocht ik kennis nemen van een nederlandschen tekst van het merkwaardige lofdicht op Willem van Oranje, dat in het vorige deel van Het Boek (XXI, 113-130) werd besproken en afgedrukt. Het handschriftje is in particulier bezit en kon mij niet getoond worden. Wel echter ontving ik een afschrift van den tekst en de toestemming daarover in ons tijdschrift een mededeeling te doen.

De verleden jaar hier uitgegeven tekst was ontleend aan een in 1572 te Wezel gedrukt pamflet; de taal daarvan is Duitsch, maar doorloopend vermengd met uitdrukkingen, woordvormingen en rijmen, die op zeer nauwe betrekking tot het Nederlandsch wijzen. Dat het op een zuiver nederlandsch voorbeeld zou teruggaan leek op vele plaatsen waarschijnlijk, toch meende ik met de mogelijkheid te moeten rekenen dat het in een eenigszins gemengde taal zou zijn gedicht door een in het Rijnland levenden nederlandschen balling.

De tekst die mij thans bekend is geworden heeft als opschrift: Een beweechlicke Remonstrancy ter eeren des Doorluchtichsten ... Heeren Wilelm Prince tot Oranien ... met alle verdere titels, letterlijk gelijk aan het duitsche drukwerkje. Wat daar verder volgt Item enz. ontbreekt hier. Onder het opschrift staat anno 1573. Dit behoeft niet te bewijzen dat de tekst in dezen vorm een jaar jonger is dan de 1572 in Wezel gedrukte, die zelf volgens den drukker reeds op een ouder gedrukt exemplaar terugging. Immers het handschriftje van 1573 zou eveneens aan die of een andere oudere redactie ontleend kunnen zijn en zou mogelijk de taalvormen van het oorspronkelijke zuiverder kunnen bewaren. Zeker is het een afschrift, daar het twee verzen mist (vs. 4 en 180), die zonder twijfel slechts bij vergissing zijn overgeslagen.

Wij zouden niet meer in het onzekere zijn over de oorspronkelijke taal indien deze tekst thans in zijn Nederlandsche bewoor-

[p. 96]

dingen alle moeilijkheden van twijfelachtige rijmen en wendingen oploste. Dat het door een Nederlander geschreven is en Nederlandsch bedoelt te zijn lijdt geen twijfel. De aanhef luidt:

Van hooge stam en vorstelyck bloet
ben ick hertoge wel ghemoet

en de talrijke eigenaardigheden van woordvorm en spelling ontnemen de taal toch haar beslist nederlandsch karakter niet. Er zijn echter weer verschillende plaatsen die een eenvoudige gevolgtrekking belemmeren.

Zoo vs. 51-54

die tnederlant nu gantsch verhert
op spaensche wyse tyrannyeert
in cracht de Inquisition
een vyant duijscher nacion

En vs. 63-64

in vremde landt met ongheraden
in swaerder armoet doet gheraden.

De beide rijmwoorden op -ion en het werkwoord gheraden zijn hier eer Duitsch dan Nederlandsch (ongheraden is een schrijffout voor onghenaden).

In vs. 73-74 dacht ik een goed nederlandsch rijm te kunnen herkennen onversaagd op gedaagd; hier lezen wij echter:

gheert hebbe ick en onverscrect
den viant totten slach verweet.

Het vrij zinlooze geehrt van den duitschen tekst keert dus ook hier terug; men zou eerder gedacht hebben dat het oorspronkelijke iets beters had, b.v. gereed.

De verzen 101-102

Darumb all Stend erman der massen
Die Ritterschaft vnd vntersassen.

staan er in goed Nederlandsch:

Daerom vermane ick alle staten
de Ridderschap en ondersaten

evenals vs. 113-114

Vors Vater Land, Gottes Wort vnd Gsatz
Spart nicht Leib, Leben noch ewer Schatz

[p. 97]

die thans luiden:

voor tvaderlant, Gods woort en wetten
wilt toch u lijf en leven setten.

en vs. 141-142.

Vor alle ding den Herren förcht
Vnd seim Gebot dazu gehörcht

in het Nederlandsch:

voor alle dinck den Heer vresen
ende zijn gebodt gehoorsaem wesen,

Men zou voor vresen nog wilt kunnen verwachten, maar overigens zijn toch plaatsen als deze in staat ons te doen onderstellen dat er een goed nederlandsch voorbeeld is geweest dat bij de duitsche uitgave eenige niet al te fijne bewerking heeft ondergaan.

Het slechte rijm van vs. 107-108 Recht op verschmacht, is in dezen nederlandschen tekst niet beter recht op veracht. Het vreemde gebruik van brechen in vs. 172 had ook in het Duitsch zelf door rächen verbeterd kunnen worden; het daarop rijmende anstechen met ch is echter weer beter te verklaren, als men daarnaast in het Nederlandsch ontsteken en wreecken aantreft.

Zonder een duitsch voorbeeld is het daarentegen moeilijk te begrijpen hoe men in het Nederlandsch kan komen tot een vers als 162

met hoochvaert en met goyts bevanghen,

waar het Duitsch spreekt van hoffart en geitz. In vs. 179 een former Heer naast ein frommer Herr wijst misschien alleen op een verduitschte pen van den afschrijver. Maar in vs. 175

een vreslick en een steeng gerecht

sluit weer aan bij den duitschen tekst

Ein schrecklich vnd ein steinen Gericht,

terwijl men toch in het oorspronkelijke eerder streng zou mogen verwachten.

Een werkelijk heldere verhouding is dus tusschen den gedrukten quasi-duitschen en dezen nederlandschen tekst niet aan te toonen. Er waren reeds teekenen die wijzen op een in goed Nederlandsch gesteld origineel, en de besproken nederlandsche tekst versterkt deze aanwijzing op verscheiden plaatsen door verrassen-

[p. 98]

de goed-nederlandsche lezingen. Daartegenover staan echter plaatsen die schijnen aan te toonen dat deze nederlandsche tekst toch ook van een duitsch voorbeeld afhankelijk is. Zeker is thans echter dat hetzelfde rijmwerk in die jaren zoowel in een meer duitsch als in een meer nederlandsch geschreven redactie bestond, die wellicht beiden slechts vormen zijn van een hoofdzakelijk nederlandsch gedacht doch in eenigszins gemengde taal gesteld origineel. Van een Nederlander in een duitsche omgeving zou men dit kunnen verwachten.

Dankbaar voor de ontvangen uitbreiding van onze kennis, mogen wij thans wellicht hopen dat er nog meer teksten voor den dag zullen komen, die zouden kunnen helpen om de onderlinge verhouding te verhelderen.

F. Kossmann.