Het Boek. Serie 2. Jaargang 22

[p. 99]

Varia

Van vogelen en van visschen vangen. Antw., G. Bac.

In 1872 bezat Frederik Muller een uiterst zeldzaam Nederlandsch boekje getiteld: Dit boecxken leert hoe men mach voghelen, vanghen metten handen, Ende hoe men mach visschen vanghen mete handen, ende oeck andersens.... Het telde 16 blz. en had eenige houtsneden waarvan sommige enkele malen herhaald werden. Aan het eind bevond zich het drukkersmerk van Govaert Bac, vrijwel overeenkomend met de reproductie in NAT. II, 6 afgedrukt. Onderaan de voorlaatste blz. stond het colophon En dit boecxkē heeft doē druckē Mathijs vād' goes. 4to.

Voordat Muller dit boekje aan den toenmaals zeer bekenden Londenschen boekhandelaar Toovey verkocht, had Campbell gelegenheid gehad het te beschrijven (zie zijn Annales no. 301). Deze voegt er bij: ‘La marque de Back, très usée, indique le commencement du seizième siècle comme l'époque de l'impression de ce rare volume. Le nom de Mathijs vander Goes, comme celui de la personne qui a fait imprimer cet opuscule, est une véritable énigme puisque ce typographe mourut avant 1492, année dans lequel Back épousa sa veuve. S'agirait-il ici d'un fils de Mathijs, portant le même nom?’

Volgens een aanteekening van Campbell zou Toovey hiervan een facsimile hebben laten maken, die wij niet hebben kunnen vinden. Hij verkocht het aan Alfred Denison te Londen, die er een Engelsche vertaling met de houtsneden van gaf, welke hoogstwaarschijnlijk het door C. bedoelde facsimile is.

De Gesamtkatalog der Wiegendrucke (Dl. V nr. 5684, 1932) beschreef het onder Büchlein, wie man Fische und Vögel fangen soil, niederl. (Antwerpen: Govaert Bac, um 1500). 4^o. Daaraan gaat vooraf een opgave van een uitgave van M. van der Goes, ‘nicht nacht 1491’, (5683) welke de bewerker op grond van het colophon in de ons bekende uitgave onderstelt.

Uit de Duitsche uitgaven (5680-5682) van 1498 (Strassburg, M. Hupfuff, Erfurt (Hans Sporer) en nog twee latere van denzelfden Straatsburger drukker (1498/1500 en 1511), waaraan de Nederlandsche uitgave ontleend blijkt te zijn, moet men opmaken - zoolang het bestaan van een druk van M. van der Goes van vóór 1492 niet vast staat - dat het boekje van Bac stellig niet voor 1498 kan gedrukt zijn en dat de opvatting van Campbell, dat het in de eerste jaren van de 16de eeuw behoort geplaatst te worden juist is. Een vergelijking van het drukkersmerk met onze reproductie wijst daar, naar mijn meening, ook op. Het raadsel van den naam van v.d. Goes blijft daardoor weliswaar onopgelost, want zoowel de meening van C. omtrent een zoon van M. van der Goes, als die van den bewerker van den Gesamtkatalog omtrent een ‘mechanische Nachdruck’ blijven voorloopig althans slechts veronderstellingen.

De Duitsche bewerker heeft het boekje zelf niet gezien, maar was in staat den inhoud met dien der Duitsche uitgave te vergelijken, dank zij

[p. 100]

de bovengenoemde Engelsche vertaling door den heer Denison bezorgd. Hij schrijft n.l.

Anm. Der text der niederländischen Fassung des Fischbüchleins (vgl. ‘A literal translation into English of the earliest known book on fowling and fishing written originally in Flemish and printed at Antwerp in the year 1492. Privately printed for Alfred Denison, Chiswick Press, 1872’) erweist diese nicht als die ursprüngliche Fassung, sondern als eine Übersetzung des deutschen Fischbüchleins. Der erste Anhang der deutschen Ausgaben über die günstigste Zeit des Fischfangs ist verkürzt wiedergegeben, der zweite Anhang (die scherzhafte Bedeutung der Fischnamen) fehlt. Die Überschrift des 13. Kapitels: ‘Des Herzorgs.... Friedrich Fischerei’ ist fortgelassen. Die Kapitel über den Vogelfang (IX-XI) sind an den Anfang gerückt.

Eine genaue Datierung dieser Nr ist nur bei Kenntnis des Zustandes der Druckermarke III, die nach Campbell bereits sehr abgenutzt sein soll, möglich. In unbeschädigtem Zustand erscheint die Marke III zuerst 1496. Die Nennung des Mathias van der Goes, der vor 1492 starb, kann also nur dutch mechanischen Nachdruck einer älteren, verlorenen Ausgabe des Mathias van der Goes erklärt werden.

Campbell 301. Conway S. 342

Onze aandacht werd dezer dagen weder gevestigd op dit boekje door den Catalogus van the Celebrated collection of books relating to angling formed by the late Alfred Denison, Esq., sold by Sotheby & Co London, 17 July 1933 waarin van de aanteekeningen, van Campbell en de Gesamtkatalog geen notitie wordt genomen. Daarin toch wordt het beschreven onder no. 69, met bijvoeging van een facsimile van een der bladzijden. Als datum noemt de vervaardiger (c. 1490) en hij voegt er bij dat het (not in Hain, Copinger, Reichling, Campbell, Proctor or the Gesamt-Katalog) vermeld is. Dit laatste, hebben wij gezien, is onjuist ten opzichte van Campbell en de Gesamtkatalog, waardoor de datum dan ook veel te vroeg is gesteld. Wij konden het boekje helaas, zelf niet zien; het werd gekocht door de boekhandelaren Ellis & Smith te Londen voor £ 900 en de naam van den tegenwoordigen eigenaar werd ons niet medegedeeld. Door de bereidwilligheid van de heeren Sotheby ontvingen wij photographieën van de bladzijden met het colophon en het drukkersmerk, waardoor wij, ook in verband met de reeds gemaakte, hierboven aangevoerde opmerkingen, ons in staat achten vast te stellen dat het inderdaad in de eerste jaren van de 16e eeuw thuis behoort en dus van de lijst der incunabelen moet worden afgevoerd. Een vergelijking van enkele der houtsneden, die nogmaals gebruikt zijn in Boecxken dat sere profiteleijck is voer allen visschers ende vogdeleers. Antw., Eckert van Homberck, 1509. 4to, en in een fragment te Cambridge, doch van c. 1503, (= Proctor Tracts III. p. 68, 300^A), vermoedelijk ook bij Eckert, zou onze opvatting kunnen bevestigen.

W.N.

[p. 101]

Vraag om inlichtingen naar Houtsnee

Bijgaande houtsnee, misschien één van een reeks, wordt hier gereproduceerd om mededeelingen van meer bevoegden over afkomst, dateering, enz. uit te lokken. Het origineel vond ik in de Bibliotheek van het Groot Seminarie te Warmond. De bibliothecaris, prof. J.H. Visser, stond mij welwillend toe, het te laten reproduceeren. De gelijkenis der talenten is in beeld gebracht; de tekst in houtsnee met het mislukte cijfer 25 stamt uit Mattheus 25.21¹⁾. Het slot van het versje, hier eenigszins defect, zal men wel aldus moeten lezen:

‘Christus zal met sinen gheest v cranckheyt stercken ende boeten Ende v moyte met eewige triumphe / ruste ende blijscap versoeten’.

's-Grav., April '33.

M.E. Kronenberg.

1) In welke bijbelvertaling de tekst deze vorm heeft, is mij nog niet bekend. Niet in Ned. Bibliographie nos. 369, 376, 378, 381-'82, 387-'88, 395, 398-400, 403-408, noch in alle uitgaven, die de Kon. Bibl. bezit tot 't jaar 1560 toe.