Het Boek. Serie 2. Jaargang 22

[p. 134]

Een onbekende aflaatbrief, gedrukt door Theod. Martinus te Leuven (a^o 1514)

Het origineel van de aflaatbrief, die hiernevens gereproduceerd wordt, is onlangs te voorschijn gekomen uit een portefeuille met fragmenten, particulier bezit van de heer Wouter Nijhoff. Bij het determineeren van de druk heeft de beginletter S, mij sinds lang vertrouwd, de weg naar de drukker gewezen. Het is Theodoricus Martinus Alostensis te Leuven, in wiens bezit ook de drie gebruikte typen zijn te vinden¹⁾. Slechts de initiaal M, met de toepasselijke biechtvader en biechteling, kenden wij bij deze drukker nog niet. Wel is de voorstelling zeer gewoon en komt, in 't bizonder op aflaatbrieven als beginletter van ‘Misereatur’, herhaaldelijk voor. Het Haagsche Gemeente-Archief bezit een aflaatbrief, vrijwel identiek van inhoud (a^o. 1515)²⁾, een druk, waarover ik nog steeds in twijfel verkeer, of hij in Nederland dan wel in 't buitenland is vervaardigd. Ook daar een soortgelijke M, 't zij lichtelijk verschillend³⁾. Ofschoon dus deze initiaal ons bij Martinus niet uit vroegere drukken bekend is, toch kan men goed zien, dat ze op onze aflaatbrief niet voor 't eerst dienst deed. De randen vertoo-

1) Dezelfde initiaal S vindt men o.a. ook in Nijhoff-Kronenberg 811, bl. 3a en in 830, bl. 40b. - De teksttype is niet algemeen en tot nu toe niet in Nijhoff's Art typographique gereproduceerd. In Nijhoff-Kron. 830 is ze voor de marginalia gebruikt. De grootste type (r. 1) is heel wat algemeener; zie Nijhoff, Art typographique II, Anvers, Theod. Martinus Alost. II. 12 en ibid. Louvain id. IV. 17. De hier gebruikte hoofdletters A, C en L kan men terugvinden in Nijhoff-Kron. 515, bl. 1a. Demiddelste type (Forma absolutionis, etc.) is gereproduceerd bij Nijhoff, Art typogr. II, Anvers, Theod. Martinus Alost. I. 1, I. 5 en III. 15, rr. 1-5. Een identieke hoofdletter F is o.a. te vinden in Nijhoff-Kron. 1593, bl. 1b.

2) Vermeld bij P. Fredericq en zijne leerlingen, Codex documentorum sacratiss. indulgentiarum neerlandicarum ('s-Grav. 1922), no. 337.

3) Nog teekende ik, te hooi en te gras, zonder speciaal onderzoek, verwante initialen M aan, hoewel dan alle onderling verschillend, in Nijhoff-Kron. 130, bl. 8b; in Fr. Nicolaus, Litterae indulgentiarum pro beneficione ord. S. Trinitatis, 1531 (ex. Gent UB.); in een aflaatbrief van 1487 (ex. Arnhem Gem. B.), vermeld door Fredericq, o.c., no. 234 (een Ned. incunabel, die men tevergeefs bij Campbell zal zoeken). Vooral de laatste lijkt sterk op de M bij Martinus.

[p. 135]

nen duidelijke sporen van slijtage. Is ze op een oudere aflaatbrief gebruikt? Tot nu toe kennen we uit de lange drukkerswerkzaamheid van Martinus, te Aalst, te Antwerpen en te Leuven, slechts één andere aflaatbrief, van 1491. Het stuk, ten behoeve der Trinitariërs uitgegeven, wordt in het Zutphensche Gemeente-Archief bewaard en is indertijd met bijschrift door ons gereproduceerd¹⁾. Daar niet de biecht-M, slechts een U, met triniteits-voorstelling, van gelijke afmeting. Beide letters zouden door dezelfde kunstenaar gesneden kunnen wezen.

Al zijn er ondertusschen tot heden maar twee aflaatbrieven uit de drukkerij van Martinus bekend geworden, het is allerminst een bewijs, dat hij er niet meer heeft uitgegeven²⁾. Want dit is een soort product, gedoemd bij tien- en bij honderdtallen verloren te gaan, en eigenlijk moeten wij er ons eer over verwonderen, dat er na eeuwen nog exemplaren van zoovele oplagen bewaard zijn gebleven.

Wat de inhoud van onze brief betreft, het is een aflaat door paus Leo X, met medewerking van Alexander de Neronibus, grootmeester der Hospitaal-orde van de H. Geest, verleend aan een ieder, die geld schenkt voor het H. Geest-hospitaal in Sassia te Rome³⁾. De belangen van deze stichting lagen Leo X na aan het hart, zoo zeer zelfs, dat hij ze eens in één adem noemt met de baten voor de bouw der S. Pieterskerk. Getuige zijn bul van 7 Maart 1515, waarin hij giften voor het H. Geest-hospitaal warm aanbeveelt⁴⁾.

Het hier gereproduceerde exemplaar, in 1^o, is op papier gedrukt en ingevuld op naam van ‘henricus et uxor eius emma’ te ‘(?dam?)’. Van het gedrukte jaartal M.D.Xiiij is met inkt 1515 (‘M.D.Xiiiji’) gemaakt; de datum is 6 Juli. De ontcijfering der

1) Zie dit tijdschrift XIII. 135-137.

2) De Admissio in confraternitatem S. Jacobi in Compostella, in 1497 door Martinus in vier verschillende zettingen gedrukt, is niet zoozeer een aflaatbrief te noemen. De bewuste M komt er trouwens niet op voor. Hierover R. Proctor, Tracts on early printing III (Lond. 1897), p. 71-72, 141b - 141e en verder S. Gaselee in Transactions of the Bibliographical Society XII (Oxf., etc. 1932), 416-417.

3) Belangstellenden in de orde en in het hospitaal v.d. H. Geest worden o.a. verder verwezen naar (P. Hélyot), Histoire des ordres monastiques, religieux et militaires, etc. II (Par. 1714), 195-221 en naar The Catholic Encyclopedia VII (N. York 1910), 415-416.

4) Een ex. van deze bul te Utrecht in het R. Archief; de druk is van Mich. Hillen van Hoochstraten te Antwerpen. Vermeld in dit tijdschrift XIV. 38. Afdruk bij Fredericq, o.c., no. 336.

[p. 136]

onderteekening, ten deele verdwenen, laat ik gaarne aan ervaren palaeografen over.

P. Fredericq en zijne leerlingen hebben deze aflaatbrief niet gekend. Wel vindt men in hun bovengenoemd werk het afschrift van de reeds vermelde brief uit het Haagsche Gemeente-Archief (a^o. 1515), vrijwel gelijk van inhoud met de onze¹⁾, maar afkomstig uit een andere drukkerij.

De afgebeelde brief is als onbekend product van Theod. Martinus²⁾ niet van belang ontbloot. En bovendien draagt hij weer een steentje bij tot de kennis der intensiviteit van de aflaatprediking in de Nederlanden gedurende de jaren, onmiddellijk voorafgaande aan de hervormingsstormen.

's-Gravenhage, Dec. 1933.

M.E. Kronenberg.

1) Afdruk bij Fredericq, o.c., no. 337. Verschillen van eenig belang schuilen in de jaartallen (1514 en 1515); in de namen van de Generaal der orde (Alexander de Neronibus en Hilarion de Senis); bovendien wordt in onze brief ‘in festo penthecostes’, in de andere ‘in secunda feria Penthecostes’ (Pinkstermaandag) als dag van bizondere aflaat vermeld. Voor de rest zal men, wat hier defect is, veilig uit de tekst van de andere brief kunnen aanvullen.

2) Ook niet vermeld door A.F. van Iseghem, Biographie de Thierry Martens d'Alost (Malines-Alost 1852) en Supplément (Malines-Brux. 1866).

[p. *9]

Leo X, Litterae indulgentiarum pro hospitale S. Spiritus in Saxia de Urbe. (Leuven, Theod. Martinus Alostensis, 1514).