Het Boek. Serie 2. Jaargang 22

[p. 185]

Bibliographie der werken van Hooft

Tentoonstellingen brengen soms onbekende schatten aan het licht. Verleden jaar zag ik op de Historische Tentoonstelling der Universiteit van Amsterdam eene uitgave, waarvan ik het bestaan kende, maar waarvan ik ondanks alle nasporingen geen exemplaar had kunnen vinden (zie Het Boek XXI, blz. 309). Dezen zomer vond ik op de Willem de Zwijger-tentoonstelling eene uitgave, waarvan ik het bestaan vermoedde (Bibl. no. 16).

Van de groote prent op het Bestand van Claes Jansz. Visscher noemt Muller (no. 1267 en Suppl.) vier staten. De beschrijving daarvan behoeft echter eenige aanvulling, en misschien zijn er vijf staten.

De prent, zonder den witten rand 39 cM. hoog en 90 cM. breed, is op drie bladen gedrukt. De verschillen zijn alleen in het eerste en derde blad.

De eerste staat heeft geen naam van den uitgever en op het derde blad naast het bijschrift Amor Patriae de vertaling Liefde des Vaderlandts.

De tweede staat heeft evenmin een naam van den uitgever, maar de vertaling luidt 'S Landts liefde.

De derde staat heeft evenzoo 'S Landts liefde, maar op het eerste blad is bijgevoegd C.J. Visscher excudit.

De vierde staat is geheel gelijk aan den derden, maar de naam van den uitgever is hier P. Goos.

Er is eene bijzonderheid, die aan de juistheid van de hier aangenomen volgorde kan doen twijfelen. Een der twee exemplaren nl., die ik nu van den tweeden staat ken, heeft in den uitersten rechterbovenhoek eene sterk afwijkende en veel minder fraaie teekening der wolken. Onze eerste gedachte is natuurlijk, dat er een ongeluk met de plaat gebeurd is en dat deze op eene onhandige wijze is bijgewerkt. Maar dan zouden er geene latere afdrukken kunnen zijn met de oorspronkelijke teekening. Dit zou dus niet de tweede, maar de laatste staat zijn. Eene nauwkeurige beschou-

[p. 186]

wing der verschillende exemplaren maakt echter deze veronderstelling onmogelijk. Men behoeft nog niet zoo heel veel prenten gezien te hebben, om op grond van de scherpte van den afdruk enz. te verklaren, dat de opgegeven volgorde de eenig juiste is.

Voorloopig zie ik slechts twee verklaringen, maar de vraag of zij mogelijk zijn, moet ik ter beantwoording laten van hen, die beter op de hoogte zijn van de techniek van het plaatsnijden.

Visscher heeft volgens de eerste de plaat tijdelijk aan een anderen drukker afgestaan. Deze heeft er, nadat een aantal exemplaren afgedrukt waren, een ongeluk mede gehad en nu de plaat op zijne manier hersteld. Toen Visscher de plaat terugkreeg, heeft hij die onhandige herstelling verwijderd en de oorspronkelijke teekening weer op de plaat gebracht.

Het zou wel een zeer sterk staaltje van herstelkunst zijn. Maar wanneer men ziet, welke groote veranderingen er soms gemaakt zijn, zonder dat er in de afdrukken eenige naad te bespeuren is, dan lijkt het toch niet onmogelijk.

Een bezwaar tegen deze verklaring is wel, dat die rechterbovenhoek in den derden staat weer zoo gelijk aan den eersten en het andere exemplaar van den tweeden staat is, dat men zelfs met een vergrootglas geen verschil kan zien, dat op eene andere snede wijst. Dat doet aan eene andere verklaring denken, dat nl. in dit ééne exemplaar dat hoekje toevallig niet afgedrukt was, en dat het uit de hand is bijgewerkt. Maar het ziet er uit, alsof het gedrukt is.

Is dit hoekje werkelijk gedrukt, dan zou dit de derde staat zijn, en zouden er in het geheel vijf zijn. Zoolang wij echter geene zekerheid hebben, is het beter van vier staten te spreken.

De eerste staat is, al bevat deze geen adres, misschien wel door Visscher zelf uitgegeven. Daardoor werd Hooft dan opgewekt tot eene beschrijving en verklaring van de prent. In zijne handschriften wordt dit gedicht niet gevonden en in de tijdens zijn leven verschenen uitgaven van zijne werken is het niet opgenomen. Geen der tijdgenooten, voor zoover wij weten, spreekt er over. Eerst 42 jaar later wordt er in eene bloemlezing zijn naam bijgevoegd. Toch heeft niemand ooit getwijfeld, of Hooft wel de dichter zou zijn.

Het is echter ook mogelijk, dat reeds de eerste staat door Willem Jansz. Blaeuw is uitgegeven, die dan zijn neef Hooft eene verklarende beschrijving vroeg.

Hooft kon in zijn gedicht de woorden Liefde des Vaderlandts

[p. 187]

niet gebruiken en verving ze door 's Landts liefde. Om nu de overeenstemming tusschen de prent en het gedicht te herstellen, liet Blaeuw eene verandering in de plaat maken. Zoo ontstond de tweede staat.

Blaeuw wilde het gedicht echter niet afzonderlijk uitgeven, maar met de prent als één geheel. Daartoe moest het in plano gedrukt en onderaan de prent bijgeplakt worden. Maar hij deed meer. Ook de artikelen van het Bestand wilde iedereen gaarne kennen en ook deze voegde hij er nu bij. Bovendien moest de prent een naam hebben.

Voor het laatste liet hij eene houtsnede maken, 36 mM. hoog en even breed als de prent, om bovenaan bijgeplakt te worden. Hier las men nu in witte letters op zwarten grond AFBEELDINGHE VAN 'T NEDERLANDTS BESTANDT. Deze houtsnede werd niet op ééne strook gedrukt, maar in drie stukken, evenals de prent.

Het gedicht moest onder de prent komen, natuurlijk in kolommen gedrukt. Doordien Blaeuw daarvoor eene kloeke letter koos, werden het vijf kolommen, verdeeld over drie bladen, nl. 2, 2 en 1 kolom. Het derde blad had dus de halve breedte en doordien zij gezamenlijk even breed waren als de prent, kwam de breedte van de bladen met den tekst niet met die van de prent overeen. Bovendien bleef op elk van de tekstbladen onderaan nog ruimte over.

De tekst van het verdrag kon niet mede onder de prent gedrukt worden. Het geheel zou daardoor eene onmatige hoogte gekregen hebben. Deze werd dus ter weerszijde van de prent en op de onder het gedicht overschietende ruimte gedrukt. De op zijde staande tekst werd echter niet op één, maar op twee bladen gedrukt van 13½ cM. breed.

Het eerste blad ter linkerzijde heeft den titel Tractaet van 't Bestant enz. en bevat verder het grootste gedeelte van de inleiding van het verdrag. Het tweede blad eindigt in art. 7. De tekst vervolgt dan onder het gedicht in tien kolommen van 44 mM. hoog en 87 mM. breed, tot in art. 16. Het blad rechts boven vervolgt tot in art. 28, terwijl het tweede blad rechts het slot van het verdrag bevat en het adres van den uitgever: Ghedruckt t'Amsterdam, by Willem Jansz. op 't Water, | in de vergulde Sonnewijser. 1609.

Ten behoeve van den plakker waren deze bladen genummerd, behalve het laatste en misschien ook het eerste. Maar van het

[p. 188]

eerste kan, evenals van het voorlaatste, het nummer bij het plakken verdwenen zijn. Die nummering is echter zeer eigenaardig. Het blad links onderaan heeft het cijfer 2, maar verder zijn niet de bladen genummerd, maar de kolommetjes, zoodat de drie bladen onder de prent de nummers 3 tot 12 hebben.

De tekst van het Bestand is door eene smalle sierlijst afgescheiden van de prent en het gedicht.

Het gedicht is met eene kloeke Latijnsche, het verdrag met eene kleine Gothische letter gedrukt.

Het geheel, ter hoogte van 99 cM. en ter breedte van 117 cM., bestaat dus uit 13 aan elkander geplakte stukken. Het is dan ook niet te verwonderen, dat geheel complete exemplaren zeer zeldzaam zijn.

De door Blaeuw uitgegeven teksten zijn dus eene plano-uitgave in zeven bladen van drie grootten. Het is ondenkbaar, dat deze afzonderlijk verkocht zal zijn. Wij moeten dus wel aannemen, dat Blaeuw niet anders dan het geheele samenstel in den handel gebracht heeft. Exemplaren van den eersten, derden en vierden staat met het gedicht en den tekst van het Bestand zullen er dan ook waarschijnlijk wel niet geweest zijn. Het opschrift is echter wel bij den derden staat gevoegd, en misschien ook wel bij den vierden, maar daarvan ken ik alleen een onopgeplakt exemplaar in drie losse bladen.

In den tekst van het gedicht zijn enkele opmerkelijke verschillen met de latere uitgaven en veel verschil in spelling. Bij eene volgende uitgave zalmen dusden tekst van deze plano moeten overnemen. Den tekst van het verdrag heb ik niet met andere uitgaven vergeleken, omdat belangrijke verschillen niet te verwachten zijn.

Ten slotte deel ik hier mede, welke exemplaren van deze prent ik gezien heb.

Het Rijksprentenkabinet te Amsterdam heeft een exemplaar van den eersten, den derden en den vierden staat.

Een volledig exemplaar van den tweeden staat is in den Atlas van Stolk (no. 1240).

Dr. J.C.J. Bierens de Haan te Amsterdam bezit een mooien afdruk van den tweeden staat met de boven vermelde afwijking in den rechterbovenhoek en met de drie onderaan bij gevoegde bladen, maar zonder die ter weerszijde.

[p. 189]

De Remonstrantsche Gemeente te Amsterdam bezit een exemplaar van den derden staat.

Voor de vriendelijke hulpvaardigheid, waarmede alle eigenaars mij het gebruiken van deze prenten gemakkelijk gemaakt hebben, herhaal ik hun hier gaarne openlijk mijn dank.

Niet alleen voor de bibliographie van Hooft, maar ook als drukwerk leek deze prent, en vooral deze plano, mij wel zoo merkwaardig, dat zij hier eene uitvoerige beschrijving verdiende.

Amst. Oct. 1933.

P. Leendertz Jr.