De Brakke Hond. Jaargang 8

[p. 90]

Daniël Robberechts
Uit: Nadere berichten - december 1976

Onderstaand fragment van Daniël Robberechts bestaat uit de negen laatste bladzijden van Nadere berichten, het tweede boekdeel van een omvangrijke tekst-in-de-maak- die is opgevat als een cumulatieve staalkaart in negen delen, van retorische operaties. In het eerste deel (Wat voorafging) komen bijna uitsluitend feiten en personages aan bod (‘inhoud van de geschiedenis’, de jaren 1973-74). In Nadere berichten komen daar figuren van het verhaal bij, in het bijzonder wat focalisatie en vertelperspectief betreft. Chronologisch beslaat het boekdeel de jaren 1975-76.

Binnen het progressieve Vlaamse weekblad De Nieuwe was een conflict uitgebroken. Bij het begin van het jaar was het redactiecomité ontbonden, was er een nieuwe redactiesecretaris op proef aangenomen en een nieuwe, vrouwelijke hoofdredacteur aangesteld; tot directeur werd de stichter en vroegere hoofdredacteur benoemd. Na een conflict tussen de hoofdredacteur en de redactiesecretaris was die ontslagen, maar het ontslag werd niet uitgevoerd en als buffer tussen hoofdredacteur en secretaris werd een nieuw redactiecomité opgericht. De directeur had zich verzet tegen werkgroepen en vergaderingen van losse medewerkers die de hoofdredacteur had georganiseerd. In september had de hoofdredacteur haar voorwaardelijk ontslag ingediend tenzij de secretaris werd ontslagen - en daarop was zij zelf op staande voet ontslagen. De stichter-directeur nam toen de functie van hoofdredacteur weer op zich. Niemand begreep dat hij zich maar niet kon losmaken van het blad, hoewel hij nu al een paar jaren een eigen maandblad over buitenlandse politiek runde. Het scheen dat hij bij het weekblad nog altijd eiste om als enige de binnengekomen post in te kijken. Sommigen beweerden dat hij niet kon verdragen dat twee medewerkers goed met elkaar opschoten, dat hij hun verstandhouding meteen

[p. 91]

als een complot ervoer. Anderen meenden te weten dat hij op tijdschriften die naar het weekblad waren gestuurd beslag legde om ze voor zijn eigen blad te gebruiken. In het openbaar betoogde hij dat een socialistisch bedrijf dat binnen een kapitalistische samenleving moest werken, onmogelijk zo iets als een stakingsrecht kon verlenen.

Begin november was in Amsterdam een nieuwe medewerkster van de linkse uitgeverij en boekhandel Van Gennep ontslag aangezegd door de directie: om een vrouwendag van de vakvereniging bij te wonen was ze op een zaterdag niet op het werk verschenen; haar drie mannelijke collega's in de winkel beschuldigden haar van verregaand gebrek aan collegialiteit en onaanvaardbare benadering van de klanten. Op de plenaire vergadering van het collectief hadden zes van de dertien leden gevraagd om haar ontslag in te trekken, en toen dat geweigerd was waren ze in staking gegaan. Daarop waren zij op hun beurt ontslagen. Bij onderhandelingen zagen de stakers eerst af van hun eis om het ontslag ongedaan te maken, en daarop was de directie bereid om vier van de zes stakers weer in dienst te nemen. Maar toen die onderhandelingen afsprongen werden alle zes stakers ontslagen.

Het conflict bij Van Gennep had een conflict veroorzaakt binnen de redactie van het weekblad De Nieuwe Linie: een eindredactrice die geweigerd had een uiterst negatief artikel over de directie van Van Gennep op te nemen, zou ontslagen zijn of afgezet.

Op een avond dat Sus het café 't Hoeksken eerder dan gewoonlijk had verlaten, in de Reepstraat, had een nieuwkomer gevraagd of hij wel Frans van Fuyen heette. Later had de man te verstaan gegeven dat Sus tegen het einde van de oorlog inderdaad een aantal maanden in de gevangenis had doorgebracht, maar dat dit om heel andere redenen dan verzetsdaden was gebeurd.

In Antwerpen werd de begrafenis van Frank Pepermans, directeur-generaal van Bell-Telephone en vice-president van ITT-Europa, bijgewoond door onder meer de president-direc-

[p. 92]

teur-generaal van ITT Harold Geneen, door verscheidene Belgische ministers onder wie Tindemans, De Clercq en Vanden Boeynants, door Willy Claes en andere partijvoorzitters, door twee ministers van Staat, door provincie-gouverneurs en oudgouverneurs en verscheidene leden van de Antwerpse magistratuur. Op bevindingen van het Hoog Comité van Toezicht was Pepermans in januari wegens actieve corruptie tot een voorwaardelijke straf veroordeeld, en ter gelegenheid van het ambtsjubileum van koning Boudewijn was hij begenadigd.

Op dezelfde dag werd in Brussel de voorzitter van het Hof van Cassatie en van het Hoog Comité van Toezicht begraven, geen enkele prominent was daarbij aanwezig.

Gabbie had gehoord dat er een aanklacht tegen Luk was ingediend omdat men hem een middag aan de rolluiken van zijn huis had zien werken; aan werklozen was dat soort werk verboden tussen zeven uur 's morgens en zes uur 's avonds.

Twee dagen voor Kerstmis verklaarde de Amsterdamse rechtbank dat uitgeverij Van Gennep het ontslag van de zes personeelsleden moest intrekken. De directie zou ten onrechte hebben nagelaten het collectief over het eerste ontslag van de medewerkster in te lichten; dat zou de staking logisch verklaarbaar hebben gemaakt, die daardoor geen dringende reden vormde tot ontslagen op staande voet.

Het scheen dat Sabine voor de eindejaarsfeesten als bordenwasster was aangeworven in het restaurant Shamrock in Louise-Marie. Maar men zou eerst wel geaarzeld hebben omdat iemand had beweerd dat het meisje een drietal jaren eerder op een winkeldiefstal was betrapt in de Unic van Ronse.

In Berlijn had het personeel van de linkse uitgeverij Wagenbach collectief ontslag genomen. De aanleiding zou het ontslag zijn van een lector die afgedankt was omdat hij nauwelijks nog boeken produceerde. De leden van het personeel beschuldigden directeur Klaus Wagenbach van verregaande willekeur, hij zou geen enkele zeggenschap toestaan binnen het bedrijf.

En nu iets helemaal anders.

[p. 93]

We keken bijna dagelijks naar de tv, we gingen regelmatig naar de bioscoop en we hadden het over ‘audiovisuele media’. Dat we anders al lang van verscheidene andere media gebruik maakten was maar mettertijd tot ons doorgedrongen: de telefoon was een medium, louter auditief, en de radio ook; de krant was een visueel medium, maar niet in dezelfde zin als de tv - en je kon er een auditief medium van maken door eruit voor te lezen. Elk medium waarvan de berichten uit geschreven taal bestonden kon je als submedium van het medium schrift beschouwen: krant, folder, boek, formulier, tijdschrift, brief... Terwijl het schrift enkele eeuwen lang het universele en overheersende medium was geweest, kon elke gebruiker nu voor elk uit te zenden bericht uit verscheidene media het meest geschikte kiezen. Wie niet goed was in het briefschrijven, kon telefoneren of een cassettebrief inspreken. Wie een bepaald medium koos hoefde zich dus ook niet meer in te spannen om effecten voort te brengen waar een ander medium zich veel beter toe leende. Binnen het medium schrift verschilde het medium boek, bijvoorbeeld aanzienlijk van het medium krant, niet door de omvang aan tekst en niet alleen door het formaat, maar bovenal door de factor tijd: elke krant was meteen verouderd, hij moest binnen een etmaal geproduceerd worden en geconsumeerd; de produktie van een boek daarentegen duurde langer, en het was ook op een grotere duurzaamheid afgestemd.

In bijna alle media werd taal aangewend, maar meer en exclusiever in telefoon en schrift dan in de andere. Toch golden ook hier grote verschillen. Over de telefoon wilden we elkaar zo direct en duidelijk mogelijk verstaan, en daartoe waren we bereid, als we mensen belden met wie we niet vertrouwd waren, ons taalgebruik te beperken tot de gangbaarste spraak. Iets dergelijks gold voor de dagelijkse krant. Maar voor het overige leenden vele submedia van het schrift zich juist meer dan andere media tot bewerkingen en transformaties van de gewone spraak en de alledaagse tekst. Zoals de filmmaker over eerste rushes beschikt om aan zijn selectie en montage te onderwerpen, zo kan de schrijver ook zijn eerste inval en de spontane versies van

[p. 94]

[advertentie]

[p. 95]

zijn geschrift allerlei transformaties doen ondergaan - bijvoorbeeld om de nieuwsgierigheid van de lezer naar het verdere verloop te prikkelen, of om hem integendeel van zijn momentane lectuur zelf te laten genieten, of om hem een beschreven gebeurtenis vanuit een bijzonder standpunt te laten ervaren, enzovoort. De schrijver van een leerboek zal het met zijn tekst zo aanleggen dat de woordkeus er veel nauwkeuriger is dan in de omgangstaal, en dat de leerling er op een cumulatieve manier van eenvoudige naar complexe onderwerpen en begrippen wordt geleid. Op zichzelf is het medium boek met een zekere kneuterige saaiheid bezwaard geraakt die te maken heeft met de afzondering van de lezer en met de eentonigheid van de opeenvolging van allemaal gelijkvormige regels en bladzijden. Maar ook juist die eigenschap zet de schrijver ertoe aan om taalgebruik en tekst aan zodanige manipulaties te onderwerpen dat er heel wat op de pagina zelf zou geschieden, zich voor de ogen van de lezer zou afspelen. Doordat zowel de schrijver als de lezer van een boek veel meer tijd inruimen dan zenders en ontvangers in andere media, kunnen die manipulaties ook heel wat meer omvatten dan elders - van het verspringen in de chronologie tot afwijkingen in de spelling, van vervormingen binnen het zogenaamde ‘plastisch niveau’, dat van de klankvorm van woorden, tot in het ‘semantisch niveau’ van de betekenisinhoud ervan. (‘Troop’ noemden de Ouden het figuurlijke gebruik van een woord, waardoor de letterlijke betekenis ervan een vreemde wending kreeg.)

Stel nu, iemand zit een boek te lezen in zijn vrije tijd - vermoedelijk gaat het om een literair boek. Alleen door zijn lichamelijke houding al heeft deze lezer zich tijdelijk van zijn directe omgeving afgeschermd. De vraag is dan: of wat onze lezer leest ook zijn bewustzijn zal afschermen voor de buitenwereld? Of hij wel iets anders zal doen dan het ingeburgerde bewustzijn herlezen zodat het hem nog maar eens sterker ingeprent raakt? Mij leek althans dat de gangbare literaturen zich er wat al te gemakkelijk toe leenden, lezers te sussen met gevestigde waarnemingen en ervaringen. Juist de knusheid die

[p. 96]

intrinsiek met het lezen gepaard gaat vormde een motief om boeken te maken die proefondervindelijk en avontuurlijk een andere kijk op de werkelijkheid uitprobeerden. En juist die buitengewone geschiktheid van elke schriftelijke tekst tot manipulaties riep de mogelijkheid op om kunstmatige ontwerpen van een ander bewustzijn te construeren - artefacten die aanvankelijk wellicht enkel op papier denkbaar waren, maar waardoor mettertijd eens anders kon worden ervaren dan we zogenaamd uit onszelf deden (omdat het ons al zovele eeuwen lang zo voorgehouden was en voorgedaan).

Pendelaars liepen in het donker naar het station. Een man werd vroeg wakker op deze eerste morgen van zijn pensioen.

Postboden begonnen aan hun dagelijkse ronde.

Een jonge man en zijn vrouw reden samen met hun twee jonge kinderen van huis weg, eerst naar haar moeder om er beide kinderen af te zetten - de oudste zou straks op de schoolbus stappen maar de jongste bleef nog de hele dag bij haar grootmoeder; vervolgens reden ze naar de matrassenfabriek waar de man werkte, daar nam zij het stuur over en reed alleen naar de supermarkt waar ze bij de onderhoudsdienst was.

Een werkloze man spoorde naar de hoofdstad om er deel te nemen aan een examen voor de samenstelling van een wervingsreserve.

Een kleine jongen reed met de lijnbus naar school, hij was naast een dikke vrouw gaan zitten in de hoop dat de scholier die bij de volgende halte instapte hem dan niet zou durven treiteren.

Een vrouw kwam voor het eerst in een kleine provinciestad aan, bij een café tegenover het station gaf ze een koffer in bewaring, daarna trok ze het stadje in, op zoek naar logies.

Terwijl hij in de rij voor het stempelloket aanschoof verzuchtte een man: ‘O ellendig mensdom (zei ik bij mezelf) dat niets u kan ontheffen van de noodzaak om u voor overheidspersonen te verootmoedigen alleen om in uw nooddruft te voorzien...’

Een oude vrouw zat voor het raam naar de straat te kijken

[p. 97]

om elke dagelijkse voorbijganger te herkennen en te merken of hij of zij vroeger of later was dan gewoonlijk en om geen enkele nieuwe voorbijganger over het hoofd te zien.

Door zware sneeuwval was in een middelgrote Amerikaanse stad al in achtenveertig uren geen enkele moord gepleegd.

Een man liep met zijn vuile was naar een wasserette.

Een vrouw kwam haar stofdoek uit het raam schudden, daarbij keek ze de straat af, eenmaal naar links en eenmaal naar rechts.

Een kind moest voor straf in een hoek van een kamer gaan knielen.

De overheid had toegezegd dat de nodige dijkwerken in de omgeving van Ruisbroek binnen vijf jaar uitgevoerd zouden worden. Uit vrees voor nieuwe overstromingen gingen tientallen oeverbewoners van de Rupel de dijken toch maar zelf verhogen en versterken.

Een vrouw lag met barstende hoofdpijn in bed.

Het weerbericht voorspelde zwakke tot matige wind uit het oosten, verspreide en aanvriezende mist, maximumtemperaturen van nul tot plus twee graden in Laag- en Midden België, van vier tot acht graden in Hoog-België, en minima van min één tot min vier graden.

Een vrouw stapte een dure boetiek binnen om een geklede japon te passen die in de etalage stond.

Een jongen verhing zich omdat hij van zijn ouders geen motorfiets mocht hebben.

In een kraamafdeling beviel een vrouw van een jongen.

Een man nam de telefoon op, het was zijn dochter die belde om te zeggen dat ze niet tijdig thuis kon zijn voor de afspraak met haar vriendin, die zou haar straks komen halen om samen naar de cinema te gaan maar haar inkopen hadden veel langer geduurd dan zij gerekend had en nu moest ze nog bij de slager langs en naar de stomerij, ze vroeg dat hij de vriendin zou vragen om wat op haar te blijven wachten, misschien konden ze naar de volgende voorstelling en anders moesten ze overmorgen

[p. 98]

maar gaan - en of hij aan haar moeder wilde zeggen dat ze de goede taart maar al besteld had voor nieuwjaar.

Een oude vrouw werd door haar schoondochter naar een tehuis gereden.

Een man hielp zijn vrouw om haar streng breiwol tot een knot te winden.

Een kleine jongen die op straat stond te spelen werd door een auto aangereden.

Iemand zei: ‘We willen alleen maar eeuwig jong blijven.’

Een meisje stond te wachten bij de straathoek waar haar vriend met haar had afgesproken.

Een man overleed in een ziekenhuis.

Van op zijn werk reed een man eerst bij zijn moeder langs, die had hem nu al vijf weken gevraagd dag hij haar waslijn op zolder weer zou komen vastmaken, daarna moest hij van haar pruimentaart proeven en een helft ervan mee naar huis nemen. Toen reed hij eerst nog bij zijn schoonbroer aan om de Lotto-formulieren in te vullen en een motorzaag te lenen voor het weekeinde.

Een man reed met zijn auto een bromfietser aan.

Aan de man die rechts naast haar zat fluisterde een vrouw dat ze helemaal heet werd van hem zo met zijn vingers over zijn snor te zien wrijven.

Een baby werd om een onbekende reden gillend wakker.

Terwijl hij de cafédeur achter zich dichttrok, hoorde een man ineens luid schateren bij de tapkast.

In de dichte mist raakte een auto op een onbewaakte overweg vast en werd daarop door een trein meegesleurd.

Een vrouw bleef de hele nacht waken bij een zieke.

Kortom, een dag als zovele andere dagen, niet om over naar huis te schrijven.