Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 55]

A. van Hageland
Hendrik Conscience en de occulte verschijnselen

Paranormale feiten worden diegene genoemd, waarvan de structuur er schijnt op te wijzen, dat zij niet vatbaar zijn voor een verklaring in termen van de instrumentatie der gangbare wetenschap, zelfs indien men die instrumentatie tot in het oneindige wist te verfijnen. Zij openen als het ware een nog onzekere blik op een andere wereld dan die, welke de gewone abstracties der psychische en physische wetenschap in ons bereik stellen. Dit alles is nog maar een min of meer sterke indruk. De verdere wetenschappelijke studie zal definitief moeten belissen, of die indruk al dan niet juist is.

Er zijn sommige verschijnselen, begaafdheden en practijken, waarover wij met voldoende zekerheid kunnen zeggen dat zij, indien zij echt zijn, tot het natuurlijke occulte behoren. Aldus de radiësthesie en haar verschillende toepassingen. Ook de verschijnselen en geneeskundige practijken van het magnetisme.

Wat de zgn. ‘raadpleging der geesten’ betreft, men weet dat die van katholiek standpunt uit integraal verworpen wordt, wegens het gevaar voor dwaling, laster en bedrog. Met beslistheid wordt door de Kerk gewaarschuwd tegen spiritisme en soortgelijke practijken. In wetenschappelijke milieu's genieten zij nergens krediet. Ook Hendrik Conscience heeft die gesel van het bijgeloof destijds heftig aangeklaagd.

In De Ziekte der Verbeelding bijvoorbeeld ontmoeten wij talrijke verwijzingen naar paranormale verschijnselen. Dit werk wordt zelfs in grote trekken beheerst door het spiritisme, dat ook ten tijde van Conscience woekerde en door de geestelijkheid - vooral in Frankrijk - fel werd bestreden. Ongetwijfeld zal het spiritisme vorige eeuw ook in Vlaanderen slachtoffers hebben gemaakt. Wou Conscience bijdragen om te beletten, dat het spiritisme ook hier - zoals reeds in Frankrijk het geval was - een van de bijzonderste oorzaken zou worden van psychische ontwrichting? De strekking van De Ziekte der Verbeelding schijnt op zulk inzicht te wijzen.

De parapsychologische terminologie bij Hendrik Conscience is, zeer begrijpelijk, beperkt. Het verbaast ons b.v. te vernemen, dat de Phrenologie of Schedelleer (hersenbouwleer) door de auteur gebezigd wordt als benaming voor een occulte handeling, namelijk: door aanraking van een doodshoofd voorspellingen doen.

[p. 56]

Ziehier hoe de knecht van Reimond van Wildenborg een spiritistische seance ten huize van zijn meester beschrijft:

‘Er kwamen dames en heren; die gingen, zo stom als spoken, op stoelen rondom een vrouw zitten; een der heren, somwijlen mijn meester zelf, begon met de handen voor de ogen der vrouw te wemelen, zolang totdat het hoofd haar op de borst zakte en zij in slaap viel. Dan kon die vrouw, al slapende, door muren en huizen heen, toekomende dingen voorspellen en zeggen wat er in Amerika of in Afrika geschiedde... Maar wees zeker, Willem, het was de duivel die sprak. Zij noemden dit goddeloos vermaak mangenetism en de vrouw een sujekt. (...) Mijn meester hield zich nog met andere dingen bezig. Bij voorbeeld hij had een doodskop. (...) Daar waren van boven blauwe, rode en gele strepen op geschilderd; en daarmede, als zij u de handen op het hoofd legden, konden zij zeggen of gij eerlijk man of dief, oprecht of leugenaar, moordenaar, gierigaard, goed Christen of ketter waart, al hadden zij u nooit te voren gekend of gezien. (...) Die kunst noemden zij de Fernologie. Later bedreven zij nogal lelijker dingen. Zij deden stoelen en tafels vanzelf draaien en op één of twee poten rechtstaan; zij deden er een geest inkomen en dwongen de zwarte man door geheimzinnig kloppen te laten horen, dat hij tegenwoordig was’.

Wij vernemen dan verder, dat Reimond en zijn ‘sujekt’ - een bedriegster - aan ‘magnetische geneeskunde’ deden, tot op het ogenblik dat door hun toedoen een patiënt schielijk overleed en het gerecht tussenbeide kwam. Het ‘sujekt’ werd veroordeeld, terwij1 Reimond werd vrijgesproken op grand van door de wetsdokters geconstateerde geestesstoornissen.

Het is bekend, dat spiritisme en andere parapsychologische verschijnselen bovendien aanleiding hebben gegeven tot ketterse opvattingen. De opinie van Reimond van Wildenborg is er klaarblijkelijk eveneens door beïnvloed:

‘Het is iedereen niet gegeven, met de onstoffelijke wereld in gemeenschap te komen en geheimenissen te kennen, die slechts aan zeer gelouterde zielen nu en dan eens worden geopenbaard. (...) Zijn er tussen die honderdduizenden zielen enige welke de nodige zuiverheid hebben bereikt, deze worden opgenomen in de hemel, en elk hunner krijgt de plaats van een der afgevallen engelen. De andere nog onvolmaakte zielen gaan in de ruimte en moeten daar wachten, totdat het God believe hun een nieuwe proeve, dit is, een nieuw leven op aarde toe te staan. Al deze zielen, al deze geesten zonder stoffelijk lichaam, bevolken de lucht, waarin zij zich, met de snelheid des bliksems, bewegen; maar zij blijven nog liefst in de streken, welke zij als mens hebben bewoond, en in de nabijheid hunner vrienden, ouders of kinderen. Bij voorbeeld, terwij1 ik hier met u spreek, omringen ons wel twintig geesten. Onder hen herken ik mijn vader en de uwe, mijn vrouw en uw moeder, die ons beluisteren en zich verblijden in de hoop, dat gij de geheimzinnige, de bovennatuurlijke kracht zult aanwinnen om hen te zien en met hen te spreken. (...) Weet nu verder, dat sommige mensen, die door opvolgende beproevingen en door het innig betrachten van deugd en wetenschap tot een verre graad van

[p. 57]

zuiverheid gevorderd zijn, het vermogen hebben om in gemeenschap te komen met de wachtende zielen, die de ruimte vervullen; anders gezegd, die de eigenschap bezitten, om de onstoffelijke geesten op te roepen en ze te dwingen tot mededeling van hetgeen zij weten. De geest, die in dit doodshoofd woont, heeft reeds dertigmaal geleefd. Hij nadert tot de vereiste zuiverheid en weet daarom dingen te openbaren, waarvan min gevorderde zielen geen kennis hebben’.

Confronteren wij de hier uitgedrukte opvattingen met diegene, gedebiteerd door enige Franse auteurs uit de 19^e eeuw, adepten van het spiritisme.

Reynaud, die een boek schreef over ‘Hemel en Aarde’, beweerde daarin, dat de ziel de macht bezit invloed uit te oefenen op de ether en er op haar beurt door beïnvloed wordt. Hij verklaarde, dat onze ziel na de dood eenvoudig het stoffelijk omhulsel afwerpt, onze planeet verlaat en door de ruimte zwerft om op andere werelden de moleculen te zoeken, waarin zij opnieuw zal belichaamd worden. Heeft zij ginds haar taak volbracht, dan werpt zij op de planeet waar zij verbleef andermaal het omhulsel of en vertrekt naar elders, om nogmaals hetzelfde te doen...

De Fransman Figuier was, in een werk over hetzelfde onderwerp, nog uitvoeriger. Met een overtuiging, een ernstiger zaak waardig, beweerde hij dat wij, op voorwaarde dat wij onberispelijk geleefd hebben, na de dood de aarde verlaten en in de ether terechtkomen. Ons lichaam - of liever het microscopische materiedeeltje dat dan door onze geest zou bezield worden - zou buitengewoon subtiel geworden zijn en lichter dan de ether zelf. Wij zouden er geen voedsel meer nodig hebben, geen ziekte zou vat op ons krijgen, wij zouden zorgen noch verlangens kennen en alleen... gelukzalig zweven!

Dergelijke wezens werden door Figuier ‘bovenmenselijke schepselen’ genoemd. Zij zouden in leven blijven, door inademing van de ether zelf en zich met de snelheid van het licht kunnen verplaatsen. Bovendien zouden alle zintuigen oneindig fijngevoeliger geworden zijn, dan hier op aarde het geval is. Maar indien we slecht geleefd hadden, zouden wij de beproevingen op andere planeten voortdurend moeten herbeginnen.

Gans de afgestorven mensheid zou aldus op weg zijn in het Heelal. Terwijl de rechtvaardigen de vredige sferen zouden doorkruisen, in een toestand van eeuwige vreugde, zouden de boosaardigen uitsluitend in sferen van pijn en bestraffing vertoeven.

Hoe ongerijmd ook, hebben verstandige personen destijds deze nonsens gegeten als koek, al moet elk nuchter waarnemer dadelijk de vele leemten opmerken, die het systeem vertoont. Wat is deze hypothese anders dan een modern sprookje, dat wellicht een poëtische geest kan bekoren, maar niet de minste steun verleent bij het betrachten van de waarheid?

_**_*

Laten wij thans nagaan, wat Hendrik Conscience mededeelt over een andere

[p. 58]

min of meer ‘occulte wetenschap’, met name het magnetisme. Dit fenomeen kan omschreven worden als een psychische of physiologische persoonlijke daad, van mens op mens. Het systeem berust op een kracht, een fluïdum, die uit het lichaam opstijgt en op een ander mens invloed kan uitoefenen. Zij gaat uit van het zenuwstelsel en kan zelfs op grote ofstand in werking treden. Nochtans worden de suggesties van de magnetiseur alleen aanvaard, wanneer ze met de ideeën van het sujet overeenstemmen. Hypnotisme en magnetisme, alhoewel verwant, mogen echter niet met elkaar verward worden.

Ondanks het feit dat de officiële geneeskunde er tegen in het strijdperk getrokken is, wordt het magnetisme door sommige geneesheren in hun practijk aangewend. De resultaten hebben er toe geleid, dat vele orthodoxe medici heden de geneeskracht der magnetische behandelingsmethode erkennen, al blijft men over het algemeen in dit opzicht nog uitermate gereserveerd.

Waar Conscience in zijn boek Levenslust vooral het ‘heilmagnetisme’ behandelt, brengt hij in De Ziekte der Verbeelding een andere vorm op het voorplan, namelijk de magnetische toenadering van twee jonge harten. Willem, neef van de geesteszieke Reimond van Wildenborg, vertelt dat hij, als kind, zijn moeder eens vergezelde naar een gemeente bij Brussel, op de feestdag van O.L. Vrouw. De knaap bleef naar de prachtige processie kijken, waarin o.m. een meisje opstapte, dat hem bijzonder trof. Zij droeg een gulden staf, met de woorden Rosa Mystica - Geheimzinnige Roos. Eensklaps keek het meisje op en zij blikten elkaar in de ogen. Nabij de kerk zag hij haar nogmaals en weer kruisten hun blikken.

Toen hij achttien jaar oud was, zagen zij elkaar te Hemiksem, op een voorbijvarende boot. Veel later nog eens te Mechelen, bij de ommegang van O.L. Vrouw van Hanswijk. ‘Twee maanden geleden’ zag hij haar andermaal in een koets voorbijrijden en ‘eergisteren’ ontmoette hij haar op het kasteel van Everdaal, waar zij als gezelschapsjuffer in dienst was. Hij praatte met haar, vertelde de diepe indruk die zij als Rosa Mystica op hem gemaakt had en vernam dat haar die toevallige ontmoetingen eveneens waren bijgebleven:

‘Er heerste een wijl stilte, gedurende welke mijnheer Reimond het hoofd schudde en tegen een lastig gepeins scheen te worstelen.

Niet waar, oom-lief’, zeide Willem, ‘indien er ooit een aantrekking tussen twee zielen bestond, dan is het tussen Flora en mij geweest? Gij zult deze bovennatuurlijke stem niet willen miskennen en mij niet dwingen tot een huwelijk met mijn nicht Theresia De Wit, die ik niet ken en niet kan beminnen’.

De oom blijft onverbiddelijk, maar het magnetisme triomfeert desondanks: Theresia De Wit, met wie Willem verplicht zou worden te huwen, blijft bij nadere kennismaking niemand anders te zijn dan de mooie Rosa Mystica!

Ongeveer hetzelfde gegeven komt voor in Levenslust, waar eveneens een magnetisch verband tussen twee jonge, verliefde harten wordt beklemtoond. Bovendien laat Conscience ons in dat boek met het geneeskundig magnetisme kennismaken, bij monde van de jonge medicus Max Rapelings.

[p. 59]

Ofschoon het magnetisme ten tijde van Conscience slechts in zekere kringen bekend was, mag het ons niet verbazen, dat hij er van op de hoogte blijkt. De schrijver bezat inderdaad een rijke bibliotheek met talrijke medische werken, waarin hij uitstekend zijn weg vond. Gans de roman berust op een zonderlinge samenloop van omstandigheden, zodat wij mogen zeggen, dat het magnetisme waarlijk de fundamenten vormt, waarop Conscience zijn Levenslust heeft opgetrokken.

Op een gegeven ogenblik stelt Max de vraag:

‘Zou er tussen de zielen van twee goede vrienden, als wij, geen geheime band bestaan, een soort van magnetismus?’

‘Gij droomt altijd van magnetismus’, schertste Herman. ‘Hoopt gij misschien waarlijk daarin uw middel tot het genezen aller kwalen te vinden?’

‘Wie weet? Ik beschouw het ten minste als een machtig hulpmiddel tegen de ziekten der hersenen en der zenuwen’.

‘Alzo, gij hecht waarlijk geloof aan de wonderheden, die men van het magnetisme vertelt? Voor u staat het vast, dat een goed sujet in sommige omstandigheden met gesloten ogen door een muur kan zien, of horen wat er op vijftig uren afstand wordt gezegd, of voorzeggen wat er binnen honderd jaar zal geschieden?’

‘Neen, neen, met die goochelarijen houd ik mij niet bezig, Herman. Maar wat niet te loochenen valt, is de geheimzinnige betrekking, die er bestaat tussen de zielen der mensen, en de invloed, de macht, welke zij door de ogen en door de wil op elkander uitoefenen. Deze macht zal eens tot het genezen der zenuwkwalen met een wonderlijk gevolg worden aangewend, indien men de wetten er van kan ontdekken’.

Verder beweert Max ‘...dat een voorwerp, beladen met de levensuitwasemingen van een mens, evenals die mens zelf invloed op een ander persoon uitoefent’, en verwijst in dit verband naar de proefnemingen van de magnetiseur Mesmer.

Wanneer Max dan zijn theorie in de praktijk omzet en een jonge juffer in behandeling heeft genomen, verklaart haar oom:

‘Het is wonderlijk, dokter: ik herken mijn nichte niet meer. Gisteren nog vermoeide en verveelde haar alles. Daar stapt zij nu moedig door en glimlacht, als hadde zij zelfs de herinnering harer ziekte verloren. Deze gunstige verandering schijnt mij onuitlegbaar’.

‘De reden er van is nochtans licht te begrijpen, heer Halewijn’, antwoordde Max. ‘Indien wij enige macht hebben om in mejuffer Florentia de hoop op genezing en een genster van levensblijheid op te wekken, dan is het alleenlijk omdat wij jong zijn gelijk zij. Kent gij het magnetismus, heer? Neen? Dan zal ik een ander voorbeeld nemen. Doe in zekere gepaste omstandigheden, in een kamer waar een piano staat, de snaar van een speeltuig herklinken, en gij zult binnen in de piano een gelijkstemmige snaar op de klank horen antwoorden. Met de ziel des mensen is het geheel hetzelfde; zij laat zich slechts treffen door klanken of door gevoelens, uitgaande van een ziel, die

[p. 60]

enige gelijkstemmigheid met haar heeft en in haar een echo of weergalm vindt. Waarom, heer, zoekt gij het gezelschap van bejaarde lieden? Omdat zij de weergalm van uw eigen gemoed zijn; maar de arme Florentia onophoudend tot zulk gezelschap veroordelen, is haar gedompeld houden in een nacht, waar niets haar sluimerende ziel tot werkdadigheid kan opwekken’.

Gans dit verhaal wijst er op, dat Hendrik Conscience zich hier liet inspireren door een ‘...geheimzinnige kracht, een verborgen betrekking tussen de zielen, welker wetten nog niemand heeft kunnen doorgronden’. Of hij er werkelijk geloof aan hechtte, is moeilijk uit te maken. Alleszins stond hij er tamelijk sympathiek tegenover.