Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 126]

De laatste ronde

Critische kettingreacties

In wat ik al eens het truuthoekje van het Nieuw Vlaams Tijdschrift heb horen noemen, ondertekent Marnix Gijsen een kort stukje ‘Wetenschappelijke en Verwarrende Lectuur’. Hij geeft daarin o.m. volgende bedenkingen ten beste over de Encyclopedie voor de Wereldliteratuur, die onder de leiding van C. Buddingh' werd samengesteld:

‘Over de Zuidnederlandse auteurs is er heel wat te leren in dit boek. Zo blijkt het dat Jan van Nijlen een opus heeft uitgegeven dat heet: De Dochters van 't Fonteintje. Dat is waarschijnlijk sous le manteau (niet die van Angèle) gepubliceerd. Wies Moens werd zeer bekend door “Brieven uit de Cel” en Ivo Michiels die, waarschijnlijk uit franskiljons snobisme zijn naam met een accent grave versiert, is de auteur van: De Zondenbank. Ze durven nogal in het katholieke Handelsblad. Na jaren verblijf in Italië zou Luc Indestege toch een minimum Italiaans moeten kennen: hier blijkt het nu dat hij een boek heeft uitgegeven getiteld Zuaderno Fiorentino, en het zal Franz Hellens verrassen te vernemen dat hij in het burgerlijk leven Hermengens heet.’

Dat is allemaal grappig. Maar ik ben zo vrij het eerder een flauwe grap te vinden. In de vijf aangehaalde gevallen gaat het vier keer om een drukfout. In het laatste voorbeeld heeft Gijsen (of de zetter van zijn stuk?) een fout bijgemaakt. Er staat niet Hermengens bij Buddingh' (blz. 321) maar Ermengens. Het verwondert me dat Gijsen, die toch al enige ervaring met drukkers en uitgevers heeft, Buddingh' geen préjugé favorable gunt.

En wat die verkeerde titel van Moens betreft, waar zou die vandaan komen? Waarschijnlijk uit Vermeylen's ‘Van Gezelle tot Heden’, waar Celbrieven inderdaad zo heet. Maar ik aarzel, want Vermeylen geeft als jaar van verschijning verkeerdelijk 1921 op, terwijl het 1920 dient te zijn. De datum bij Buddingh' is juist.

Wie van ons maakt al niet eens gebruik van het heilige recht om zich in dergelijke bizonderheden te vergissen? Tot Gijsen zelf kan men zeggen: Retournez-vous de grâce. Op blz. 88 van zijn boek over ‘De Literatuur in Zuid-Nederland sedert 1830’ (4de druk) noemt hij ‘Het Dwaallicht’ van Elsschot ‘Het Nachtlicht’ (naar het kroegje in ‘Robert en Bertrand’?). Op blz. 139 zegt hij van Jan Vercammen: ‘In “Spiegel der Zee” (1947) heeft zijn talent zich verdiept en verrijkt’. Ik heb er destijds in De Periscoop op gewezen dat deze toeschrijving van een werk van Jonckheere aan Vercammen wel een vergissing van de zetter zal zijn.

Aan rechtzettingen van dat soort komt geen einde. Haast geen week gaat voorbij of de plichtgetrouwe filoloog moet er een of meer noteren. Hij zou een schriftje moeten aanleggen om het allemaal bij te houden.

Wie had ooit gedacht dat een secuur man als G.I. Lieftinck, de beheerder van de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta van Willem de Vreese, deze laatste een jaar voor diens dood zou laten sterven en dat hij zich schuldig zou maken aan onjuiste referenties? Dat is nochtans, waar Prof. Hellinga op wijst in de jongst verschenen aflevering van De Gulden Passer (jg 31, nrs 3 en 4, blz. 140), waar hij van een artikel van Lieftinck in de Winkler Prins (asjeblief) zegt: ‘In dat artikel verandere men het sterfjaar van De Vreese, opgegeven als 1937, in 1938. Het in de toegevoegde korte literatuuropgave genoemde opstel van G.I. Lieftinck in Het Boek, staat niet in jg XVI, maar in

[p. 127]

XXVI; de titel van zijn Congresrede, gepubliceerd in Leuvense [niet: Leuvensche] Bijdragen XXXVI (1944-46) [niet: 1946] is onjuist opgegeven en luidt: De Leidse Universiteitsbibliotheek als centrum van de bronnenstudie van het Middelnederlands.’

En nu een literairhistoricus, die in Vlaanderen ons aller meester is, met name Prof. Baur. Op zijn eigen terrein dan nog. In het zo pas verschenen boekje van R. van Sint-Jan, ‘Guido Gezelle's Avonturen in de Journalistiek’, lees ik op blz. 16 een voetnota: ‘Dit artikel is afgedrukt in G.G.'s Proza (Baur, deel IV), maar voorzien van een foutieve datering, blz. 450-53.’

Ik ben het aan de mij niet onbekende Vlaamse medewerker aan Cassells' Encyclopaedia of Literature verplicht een rechtzetting te maken. Bij het onlangs verschenen derde deel van het Lectuur-Repertorium ontving ik de als brochure uitgegeven rede, die Prof. Baur op 11 November 1953 op de Antwerpse Boekenbeurs over dit uniek referentiewerk uitsprak.

Over de Encyclopaedia of Literature lees ik daar: ‘Welnu, mij treft hier al dadelijk als een hinderlijke inconsequentie, dat de Van-namen door de Hollandse medewerker onder het hoofdbestanddeel, door de Vlaamse echter soms onder Van- en dan onder het hoofdbestanddeel worden aangevoerd.’ Ik ben gaan kijken. In deel I heb ik geen enkele Van-naam onder de V gevonden. In deel II trof ik alleen volgende Van-namen onder de V aan: Van Hasselt, André; Van Lerberghe, Charles; Van Bruggen, Jochem; Van den Heever, Christiaan; Van den Heever Frans; Van Doren, Mark Albert; Van Melle, Johannes. Er is geen enkel Vlaams auteur onder hen, ook geen Nederlands. Het zijn Fransschrijvende Belgen, Zuidafrikaners en één Amerikaan: Van Doren. Die worden in het Engels, de taal van de Encyclopaedia of Literature, normaal onder de V geklasseerd. De Nederlandse, zowel Vlaamse als Hollandse Van-namen treft men in het werk onder het hoofdbestanddeel aan, bijv. Van Ackere-Doolaeghe onder A, Van Kerckhoven onder K, Van Ostaijen onder O, Van de Woestijne onder W, enz.

Kort daarop blader ik in het aardig prentenboek ‘Honderd schrijvers van onze eeuw’, samengesteld door drie Nederlanders en twee Vlamingen, deze laatsten zijnde Ger Schmook en Albert Westerlinck. Ik kijk naar de kepi van Gustaaf Vermeersch en de hoge hoed van mijnheer Van Oudshoorn. Ik blijf een ogenblik staan bij mijn overleden vriend Toussaint van Boelaere. Ik lees de notitie: ‘Hij was o.a. Directeurgeneraal bij het Ministerie van Justitie’. Dat klopt min of meer. Dan volgt: ‘Prozaschrijver, medewerker aan Van Nu en Straks, waarin verschillende van zijn overwogen essays en kritieken en zijn verfijnd verhaal Landelijk Minnespel (1912) verschenen’. Wat ziet mijn oog?, zoals de dichter zegt. Van Nu en Straks en 1912, dat kan zó al niet kloppen. In de twee Toussaint-bibliografieën van Roemans, die ik opsla, vind ik inderdaad dat 1912 verkeerd is en 1910 moet zijn. En het moet in ruimere kringen bekend zijn dat Toussaint van Boelaere nooit essays, critieken noch ‘Landelijk Minnespel’ in Van Nu en Straks publiceerde. Er zijn alleen een tiental gedichten van hem in verschenen.

Het leven is niet eenvoudig. Toch stel ik een rondedans voor.

R.F. LISSENS.

Arthur Koestler besluit zijn autobiographie

Arrow in the Blue, het eerste deel van Koestlers autobiographie, beschreef de eerste 26 jaar van zijn leven, tot juist voor zijn overgang tot het communisme (Dietsche Warande en Belfort, Aug.-Sept. 1953, p. 387-405). The Invisible Writing (Uitg. Collins & Hamish Hamilton, London) geeft een beeld van zijn verdere evolutie tot in 1940 en een epiloog rondt het geheel af tot in 1953.

In dit tweede deel van zijn autobiographie vertelt Koestler eigenlijk weinig nieuws, omdat zijn eerste deel zo interessant was en hij daar eigenlijk al te veel gezegd had. In de grond kon hij niets anders doen, dan de bevestiging geven van de persoonlijkheid, waarmee we in Arrow in the Blue zo innig kennis maken. Wat in het tweede deel nog van belang is, zijn de uiterlijke feiten, die tot de verdere vorming van zijn karakter hebben bijgedragen, en die hier meer in

[p. 128]

detail kunnen worden beschreven, dan in het eerste deel het geval was. Ik bedoel boven alles zijn reis naar Rusland in 1932-33 en zijn gevangenneming door de Francolegers tijdens de Spaanse burgeroorlog. De eerste leerde hem zich stilaan afkeren van het communisme, de tweede gaf hem ‘iets anders’ in de plaats.

In zijn beschrijving van de lange studiereis, die hij in de jonge Sovjetstaat, tot in Turkestan en zonder al te veel officiële ‘gidsen’ mocht ondernemen, toont Koestler, de journalist, zich op zijn allerbest. Van al de steden en streken, die hij bezocht, heeft hij een bonte, fascinerende kaleidoskoop teruggebracht van typische, onvergetelijke karakterschetsen en fantastische anekdoten. Toen hij terugkwam, was zijn enthousiasme voor de communistische zaak door een direkt contact met de harde werkelijkheid van het ‘aards paradijs’ reeds sterk gekoeld, maar zo zorgvuldig en grondig was hij geëndoctrineerd, dat het tot 1938 zou duren eer hij formeel met de partij brak. Eerst moest hij nog een ervaring doormaken, die heel zijn verder leven zou blijven beheersen.

Die ervaring kwam in 1936. Hij viel toen, als gekend communist, in handen van de Franco-legers, die hem prompt ter dood veroordeelden. Terwijl hij in de gevangenis van Sevilla op zijn terechtstelling wachtte, ging voor hem een andere wereld open. Hij maakte weer kennis met de ‘oceanic feeling’, een mystische ervaring van het oneindige: ‘it was a text written in invisible ink; and though one could not read it, the knowledge that it existed was sufficient to alter the texture of one's existence, and make one's actions conform to the text.’ (p. 354) Vroeger was iets gelijkaardigs al gebeurd, toen hij de visie had van de ‘arrow in the blue’, maar de intensiteit, waarmee hij nu het oneindige beleefd had, kon onmogelijk nog lang samengaan met overtuigd communisme. De mystische ervaring heeft inderdaad stilaan de communistische overtuiging verdrongen. Opzettelijk heb ik die ervaring zoëven ‘iets anders’ genoemd, want ze blijft te vaag om ze al was het maar ‘ideaal’ te noemen. Dat is de grote tragedie in het leven van Koestler: de ‘writing’, waarover hij het heeft, blijft té ‘invisible’. Hij weet met zijn ‘oceanisch gevoelen’ geen weg, nergens kan hij het concretiseren. Hij voelt wel vaag en occasioneel waar hij naartoe moet, maar steeds weer dwaalt hij in zijn eruditie verloren. Een typisch voorbeeld: ‘Perhaps the solution lay in a new form of synthesis between saint and revolutionary, between the active and the contemplative life’ (p. 358). Waarom die strenge scheiding? Hoe dikwijls zijn in de geschiedenis beide elementen niet harmonisch samengegaan? De bedoelde synthese, de oplossing bestaat; de kwestie is alleen of Koestler oprecht en nederig en moedig en wijs genoeg zal zijn om er zich aan te onderwerpen, als ze hem ééns vlak in het gezicht zal staren.

Naast deze beide hoofdpunten brengt The Invisible Writing o.a. nog een gedetailleerde beschrijving van zijn breuk met het communisme. Vooral de uiterlijke omstandigheden komen hier naar voren, want de diepere, psychologische achtergrond was uit Arrow in the Blue al duidelijk geworden. Dit onderscheid kenmerkt trouwens de twee boeken in 't algemeen. Het eigenlijke hoofdwerk is zonder twijfel het eerste deel; daar heeft Koestler de kernproblematiek van zijn persoonlijkheid blootgelegd. Daar is hij zo grondig te werk gegaan, dat hij in zijn tweede deel weinig meer kon doen dan aanvullen. The Invisible Writing is alvast een boeiende, nuttige, zelfs noodzakelijke aanvulling, maar het blijft, na Arrow in the Blue, toch een aanvulling van een meesterwerk.

MAURITS ENGELBORGHS