Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 100

[p. 515]

Jan Persyn
De warande van Vliebergh en Persyn

Er werd reeds meermaals gewezen op de symboliek der data in het leven van Guido Gezelle: zijn geboorte op 1 mei 1830, zijn poëtische wedergeboorte in de bundel ‘Tijdkrans’ waarvan de publicatie nagenoeg samenviel met het definitief doorbreken der letterkundige vernieuwing in Vlaanderen. Immers ook in 1893 startte ‘Van Nu en Straks’. Meer dan een toeval is dit samentreffen zeker niet; de naam van Gezelle was toen voor de jonge redacteurs van het nieuwe tijdschrift - met uitzondering misschien voor Prosper Van Langendonck - nog practisch onbekend, en de laatromantische Brugse mysticus droomde reeds te zeer van 't rijk ‘waar 't altijd zomer is en zonnelicht’ om te kunnen opgetogen zijn over neef Streuvels' meelopen met die nieuwlichters.

Meer symboliek steekt er wellicht in de datum van Gezelle's afsterven: Herfst 1899. Met hem begroef men een groot deel der neo-gothische traditie uit de negentiende eeuw, in hem had Vlaanderen zich voor 't laatst uitgezongen zoals het bijna ongerept had voortgedroomd sinds. Hadewijch en De Harduyn.

In dit tijdschrift werd verscheidene malen herinnerd aan de vriendschap die Gezelle verbond met Thijm, de stichter van ‘Dietsche Warande’. Eenzelfde ideaal lag aan de basis van het levenswerk van Thijm en aan dat van Gezelle: opvoeding tot eerbied voor en handhaving van een oude patriarchale en bedreigde kristelijke cultuur. Uit de traditie die de Westvlaamse dichter met ‘Rond den Heerd’ en ‘Biekorf’ in het leven had geroepen waren de tijdschriften ‘Het Belfort’ en ‘'t Daghet in den Oosten’ ontstaan, voor het merendeel particularistisch en folkloristisch van inhoud. Ook ‘Dietsche Warande’, dat na de dood van Jozef Thijm door de Leuvense professor Paul Thijm mee naar Vlaanderen was gebracht, was in hoofdzaak een Vlaams tijdschrift geworden en liep wat redactie en inhoud betreft opvallend parallel met ‘Het Belfort’.

Toen dus tegen het einde der vorige eeuw in Vlaanderen nieuwe geluiden begonnen te weerklinken, stonden de twee katholieke tijdschriften te zeer verwijderd van het ideaal en het milieu der vernieuwing om de ware betekenis van deze revolutie te vatten en de invloed ervan te ondergaan. Men betoonde zich zelfs zeer wantrouwig tegenover die vernieuwing en

[p. 516]

het is genoeg bekend hoe onhandig de debuterende Streuvels in ‘Het Belfort’ werd onthaald.

De jonge katholieke Vlamingen waren zich die toestand echter bewust. Onder invloed van Rodenbach's Blauwvoeterie, en van het levenwekkend woord van Hugo Verriest was een generatie in wording die voor Vlaanderen een zegen worden zou. Een tijdschriftje als ‘Jong Dietschland’ van Lod. Dosfel beloofde veel. Maar ook de ouderen zagen in dat het roer moest worden omgegooid.

Het is en blijft een der grootste verdiensten van de Antwerpse schrijfster Hilda Ram, haar vriendin Maria Eliza Belpaire Nederlands geleerd te hebben, en haar zodoende voor Vlaanderen gered te hebben. Al berustte deze ‘bekering’ van mej. Belpaire misschien voor het grootste deel op een uit de negentiende eeuw meegebrachte romantische gevoeligheid, toch is het een feit dat weinige vrouwen in onze hele geschiedenis aan ons land en onze kultuur zulke onschatbare diensten hebben bewezen.

Wanneer nu deze twee dames - die overigens beiden meewerkten aan ‘Dietsche Warande’ en aan ‘Het Belfort’ - kennis maakten met Aug. Cuppens, de ziel van ‘'t Daghet in den Oosten’, was de kern gevormd waaruit de kring ‘Eigen Leven’ ontstond. Uit ‘Eigen Leven’ groeide ‘Dietsche Warande en Belfort’.

Deze vereniging was, naar het woord van mej. Belpaire ‘een zeer beperkte kring vurige geesten, die als de ziel zouden worden van de vlaamse beweging’. Klaar was het doel dus nog niet omlijnd. Slechts gaandeweg, na verschillende ‘landdagen’ kwam het initiatief tot stand, de bestaande tijdschriften onder één redactie te brengen. Tijdens onderhandelingen met prof. Thijm werd de ziel van het toenmalige studentenleven te Leuven als lid van de kring aangeworven: Emiel Vliebergh. In de laatste maanden van 1890 nam deze de laatste onderhandelingen, die er met A. Siffer te voeren waren op zich. Met januari 1900 verscheen het eerste nummer van het nieuwe tijdschrift.

De eerste redactie van het nieuwe tijdschrift werd gevormd door prof. P. Thijm, mej. Belpaire, Z.E.H. Dr Claeys, E.H. Binnewiertz, E.H. Cuppens, Z.E.H. Kan. Muyldermans, Hendrik Persyn, Hilda Ram, Dr Schaepman, prof. Scharpé, A. Siffer, Edward Van Even, en Emiel Vliebergh, die de functie van redactiesecretaris waarnam. Er komen dus weinig jonge krachten op het voorplan. De meeste redactieleden hebben reeds een flink deel van hun activiteit achter de rug; sommigen onder hen zijn in werkelijkheid niet meer dan erelid en verlenen aan het tijdschrift een eerbiedwaardig - en voor ons antiek - uitzicht. Het zal dus niet te verwonderen zijn dat het tijdschrift in de eerste jaren na de stichting nog wordt gehinderd door een tamelijk sterk conservatisme.

In de loop der jaren voor de eerste oorlog wijzigde de redaktie zich gaandeweg: na de dood van Hilda Ram werd mej. L. Duykers, de gezellin

[p. 517]

ven mej. Belpaire, haar opvolgster in de redactieraad. In november 1902 viel Binnewiertz weg en het jaar daarop, in februari 1903 stierf Schaepman. De opengekomen plaatsen werden ingenomen door E.P.J.V. De Groot O.P. en door Caesar Gezelle. In 1904 overleden achtereenvolgens prof. Thijm en Edward van Even. In december van hetzelfde jaar werd Jul. Persyn, die reeds aan het tijdschrift meewerkte, in de redactie opgenomen.

Dr. H. Claeys overleed in 1906; in januari van datzelfde jaar werd echter Lod. Dosfel en in februari Constant Eeckels aangeworven. Juist voor het uitbreken van de eerste oorlog, in april 1914 kwam ook Dr. Frans Van Cauwelaert in de redactie.

Zeer duidelijk blijkt hieruit dus de geleidelijke verjonging van de leiding van ‘Dietsche Warande en Belfort’.

Bij de stichting van het tijdschrift was, zoals we boven zeiden, Emiel Vliebergh redactiesecretaris. Hij was toen, in vergelijking met de overige leden, betrekkelijk jong en belichaamde een der schitterendste beloften van het toenmalige katholieke Vlaanderen. Emiel Vliebergh werd geboren te Zoutleeuw in 1872, als zoon van een rijkswachter. Na flinke middelbare studies begon hij in 1891 zijn universitaire loopbaan; hij kwam reeds vroeg tot de ontdekking dat zijn verdere leven in dienst zou staan van een zeer belangrijk aspekt van de Vlaamse sociale strijd: de landbouwkwestie. Bij hem aan huis in de Waaistraat werden verscheidene vergaderingen van de kring ‘Eigen Leven’ gehouden. Kort nadat hij secretaris van het tijdschrift was geworden, werd hij tot hoogleraar benoemd.

Vliebergh was echter geen letterkundige, al betuigde hij een levendige belangstelling voor het hele ruime gebied van de geest. Een bevoegd criticus was hij nog minder. Uit één enkel artikel in ‘Dietsche Warande’ in 1899 blijkt een angstvallig scepticisme tegenover de letterkundige vernieuwing. Zeven jaar lang heeft Vliebergh het secretariaat van ‘Dietsche Warande en Belfort’ waargenomen. Sinds 1907 staat op de omslagpagina naast zijn naam die van Jul. Persyn vermeld. In werkelijkheid heeft deze laatste van toen af het redactiewerk op zich genomen; Vliebergh was ziek. Reeds toen begonnen de symptomen van de verlamming, die hem naar het graf zou slepen, zich te tonen.

Het tijdschrift heeft dan ook slechts gaandeweg een nieuwe richting gevonden. In de eerste jaargangen publiceert Vliebergh zelf geregeld studies over landbouwproblemen, mej. Belpaire vertaalt uit Joergensen, en geeft ‘Het Landleven in de Letterkunde’. Na de dood van Hilda Ram worden aan haar literaire betekenis ellenlange artikels gewijd o.m. door Servaas Daems, enkele verdienstelijke verhalen worden geplaatst door Anna Germonprez en vooral in jaargang 1901 en 1902 wordt er opvallend veel beroep gedaan op vertaald werk uit den vreemde nl. uit Duitsland en Engeland. De poëtische bijdragen leveren geen bewijs van literaire mondigheid: we vinden het meest de naam van Eug. De Lepeleer en zijn gedichten, of liever zijn brave rijmpjes zijn in esthetisch opzicht niet het

[p. 518]

vernoemen waard. Toch vinden we enkele jongere namen: Jaak Boonen met een schitterend opstel over Jacques Perk, pittige versjes en prozaverhalen van Om. K. De Laey, Godfried Hermans (Lod. Dosfel) met een studie over Tolstoï, Jul. Persyn met zijn eerste critische proeven.

Hugo Verriest met ‘Op Wandel’ en enkele Gezelle-epigonen: Aug. Cuppens, Caesar Gezelle en Al. Walgrave zijn natuurlijk welkom.

Zeer opvallend zijn in de eerste vier jaargangen de bedekte of openlijke aanvallen tegen de letterkundige vernieuwing inzonderheid tegen de Noordnederlandse Tachtigers. Onder de naam van ‘modernen’ worden de Tachtigers en ook de Vlaming Cyriel Buysse vooral door mej. Belpaire en mej. Duykers als ziekelijke vertegenwoordigers van een immorele vervalperiode voorgesteld, en dit met een heftigheid die de moderne lezer met verbazing slaat. Typisch is het incident dat zich in dit verband voordeed met de Nederlandse priester Binnewiertz, redactielid van het tijdschrift. Deze medewerker van ‘Van Onze Tijd’, was een der weinigen die begrip vertoonden voor het werkelijke gebeuren in de Nederlandse letteren. Omwille van een uitlating, die hem ervan verdacht maakte te sympathiseren met de ‘modernen’ zag hij zich verplicht zijn ontslag in te dienen als redactielid, daar hij vreesde het tijdschrift te hebben gecompromitteerd.

Gelukkig kunnen we wijzen op het eerherstel dat werd bewezen aan de verguisde Streuvels en een zeer grote verdienste van het tijdschrift blijft de publicatie van het sindsdien bekend geworden Gezelle-nummer in de allereerste jaargang.

Het laatste nummer van 1902 meldde een verandering in de uiterlijke verzorging. Drukker en uitgever werden gewijzigd en het tijdschrift zou voortaan geregeld verschijnen. Men scheen te beseffen dat het enigszins aan bloedarmoede leed, want het eerste nummer van 1903 verscheen met een bijvoegsel waarin men wees op de noodzaak in ruimere zin te werken. ‘Elkeen, jong of oud, weze vrij, eigen gedacht, in eigen kledij voor te stellen’.

De vierde jaargang maakt dan ook reeds dadelijk een veel frissere indruk. Persyn wijdt een diepgaande studie aan de figuur van het overledene redactielid Mgr. Schaepman: de kern van zijn latere Schaepman-biografie, G. Van Poppel bestudeert Heinrich Heine, Om. K. De Laey Henry Bordeaux. De eerste verzen van Godfried Hermans en Constant Eeckels verschijnen in deze jaargang. In 1904 en 1905 gaat het in steeds stijgende lijn: een zeer precieze ontleding van ‘Het Vaderhuis’ van Karel van de Woestijne door de Antwerpse musicoloog Lod. Ontrop, een belichting van de figuur van Prosper van Langendonck door Jaak Boonen, een goede studie van Persyn over Tolstoï, speurtochten door prof. Scharpé in Gezelle's werk onder de titel ‘Gezelle als Spoker’. De opgenomen prozaverhalen nemen in aantal toe en we vinden steeds nieuwe namen van dichters: Joz. De Voght, Jozef Muls, Joris Eeckhout, Felix Rutten, Karel Elebaers, terwijl vooral De Laey en Eeckels zeer productief zijn.

[p. 519]

In 1906 verscheen het eerste lustrumnummer. Er werd hulde gebracht aan de geest die in de vorige eeuw het tijdschrift had gedragen. Het nummer was volledig aan de familie Thijm gewijd. Veruit de boeiendste bijdrage in dit jubelnummer was de prachtige schets van Lodewijk van Deyssel's leven en werk door Jul. Persyn. Hiermee leverde deze toen nog jonge literator een van zijn belangrijkste bijdragen, die in de Warande verschenen zijn en tevens een der mooiste brokken uit zijn gehele werk. Overigens getuigt dit artikel van de ruimere geest die zich in het tijdschrift begon te uiten. Deze verruiming ging gepaard met een beter begrip van het letterkundige en geestelijke gebeuren in de Nederlanden en in het buitenland.

Al was de criticus eigenlijk pas sinds 1907 met name redactiesecretaris, sinds 1904 treedt hij op als hulpsecretaris en sinds 1906 mogen we spreken van ‘het tijdschrift van Persyn’. Van toen af is de Warande de spreekbuis der katholieke Vlaamse letteren geworden, al hebben de meer strijdlustige elementen zich geschaard rond ‘Vlaamsche Arbeid’ van Muls en Van den Oever.

Het is in dit bestek niet doenbaar ook maar bij benadering de rijke inhoud te schetsen van het tijdschrift tussen 1906 en 1914. De ruggegraat wordt gevormd door de critische arbeid van Jul. Persyn, maar het tijdschrift uitte zich lang niet uitsluitend op het letterkundige gebied. De Vlaamse strijd, inzonderheid de toen zo omstreden vervlaamsing van de Gentse hogeschool, de in die jaren zo actuele apologetische kwestie van het modernisme, de biografieën door mej. Belpaire van Constance Teichmann en Beethoven vullen honderden bladzijden van de jaargangen voor de eerste oorlog.

Dr Jul. Persyn werd geboren in 1878 en was, na philosophische studies te Rome en de germanistiek te Leuven onder Thijm en Scharpé, 29 jaar oud toen hij definitief secretaris van ‘Dietsche Warande en Belfort’ werd. Hij had toen reeds enkele bijdragen gepubliceerd, maar zijn belangrijkste werk ligt begrepen tussen 1906 en 1914. Ongeveer 150 studies zijn van zijn hand, waarvan sommige meer dan 50 bladzijden beslaan; de ‘Letterkundige Kroniek’, ‘Omroeper’ en ‘Allerlei’ zijn zijn werk, en tevens honderden boekbesprekingen die veelal uitgroeien tot critiek van formaat. Hij speelde gedurende jaren, volgens zijn getuigenis, de rol van ‘Warandecommis-voyageur’ en heeft tientallen jonge prozaïsten en dichters in het tijdschrift binnengeleid. We laten hier even de reeks volgen: als dichter en prozaïst Karel Van de Woestijne en Felix Timmermans, voorts Toussaint van Boelaere, Maurits Sabbe, Ernest Claes, August Van Cauwelaert, Joz. De Cock, Cyriel Verschaeve, Frans Delbeke, Pater Fleerackers, Andries Verstreken, Jozef Arras, Jozef Simons, Karel Van de Oever, Herman Baccaert, Felix Rutten, Hilarion Thans, Jan Hammenecker, Emiel Van der Straeten, Stephanie Claes-Vetter, Filip de Pillecijn e.a.m.; de lijst zou dubbel zo lang kunnen zijn.

Het zou ons te ver voeren moesten we de critische arbeid van Persyn in de Warande in detail willen bespreken. Zijn grote verdienste is het geweest

[p. 520]

- en hij was de eerste die in het katholieke Vlaanderen die weg opging - dat hij de lezers van het tijdschrift heeft willen bekend maken met de grote figuren uit de wereldliteratuur. Zijn studies over Tolstoï en Ibsen waren enig in die dagen.

Hij heeft het tijdschrift op de hoogte gebracht van het literaire tijdsgebeuren. Practisch geen enkele publicatie in Vlaanderen en Nederland ontsnapt aan zijn oog en heel het letterkundige leven van die jaren ligt in zijn recensies en kronieken weerspiegeld. Hij heeft de gezichtseinder van het tijdschrift merkelijk verruimd. De aanvankelijke scherpe stellingname tegenover ‘De Nieuwe Gids’ en ‘Van Nu en Straks’ is tijdens de jaren voor de oorlog stilaan verflauwd. Medewerkers aan andersdenkende tijdschriften als Toussaint van Boekere, Karel Van de Woestijne en Maurits Sabbe worden in de Warande met open armen ontvangen.

Uit al zijn critische bijdragen blijkt Persyn's christelijke opvatting over zijn taak. Het loont de moeite in dit opzicht zijn bladzijden over Tolstoï, Ibsen, Fogazzaro, Van Deyssel, Kloos en Van Eeden te lezen. Anderzijds leidt zijn sympathie voor uitgesproken katholieke schrijvers zijn enthousiast temperament soms tot overschatting; zeer duidelijk is dit het geval met C. Eeckels en vooral Godfried Hermans.

De eerste wereldoorlog is plots dit mooie cultuurwerk komen verstoren. Mej. Belpaire en mej. Duykers vonden een onderkomen in De Panne, waar ze prachtig sociaal werk verrichtten. Persyn vluchtte met zijn gezin eerst naar Engeland, en vandaar naar Nederland. August Van Cauwelaert en Ernest Claes werden aan het front gekwetst en tientallen anderen maakten de bloedige tragedie aan de IJzer mee.

De rustige atmosfeer van voor de oorlog is in Vlaanderen nooit meer weergekeerd. De redactie van ‘Dietsche Warande en Belfort’ spande zich echter in om dadelijk terug van wal te steken. In 1919 verschijnen reeds tien nummers, al is de uiterlijke verzorging zeer bescheiden. Persyn publiceert niet minder dan tien uitgebreide bijdragen, gedeeltelijk het resultaat van werk in ballingschap. Maar hij geraakt veel moeilijker op de hoogte van de letterkundige actualiteit. Al heeft hij de daaropvolgende jaren nog zeer boeiende studies gepubliceerd o.a. ‘Thijm en Vlaanderen’, ‘Multatuli en de Vlamingen’ en een diepgaande studie over Marcel Proust, toch schijnt tot hem niet meer doorgedrongen te zijn wat er in Vlaanderen gebeurde. Het recensiewerk en de critiek zijn in de eerste jaren na de oorlog dikwijls het werk van Joris Eeckhout en Karel Elebaers. Nieuwe, jongere namen zijn er niet veel te vinden; we vernoemen nochtans Marnix Gysen, Z.M. Jozefa en Dirk Vansina.

Het tijdschrift wordt overigens voor een groot deel gevuld door herinneringen aan de oorlog. Proza en poëzie staan veelal in het teken daarvan; tot 1922 toe worden verhalen en verzen gepubliceerd die in de loopgraven ontstaan zijn, en vooral mej. Belpaire kan die ‘vier wondere jaren’ niet vergeten.

[p. 521]

Men besefte dan ook dat het tijdschrift in jongere handen mocht overgaan. Persyn leed zwaar onder de verdachtmakingen, die hem zoals vele Vlamingen niet bespaard bleven, en die mee de oorzaak geweest zijn van zijn latere tragedie. In zijn notaboekje van 1924 staat kort vermeld: ‘Ontslagneming uit D.W. en B.. Brief aan Mamieke’. Daarmee sloot hij een periode van twintig jaar onverpoosde arbeid af voor de heropstanding van de katholieke Vlaamse letteren; voor een groot deel dank zij hem was ze mogelijk geworden. Zeer sporadisch verschijnt van dan af tot aan zijn dood in 1933, zijn naam nog eens in het tijdschrift dat hij had opgebouwd. Bij zijn vijftigste verjaardag in 1928 heeft de toenmalige redactie hem met een prachtig huldenummer bedacht. Na zijn ontslag is ‘Dietsche Warande en Belfort’ in jongere handen een nieuwe periode van verjongde bloei tegemoet gegaan.