Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 125]

De laatste ronde

Clausiana

1. - Nagespoelde bruidssluier.

Toen Claus' Een bruid in de morgen bekroond werd met de staatsprijs voor toneel, begon het: links gnuifde van zie je wel en Claus kreeg een aureooltje op maat gemaakt en promoveerde tot Shakespeare II; rechts, en dat was spijtiger, ging met modder gooien. Het werd een opeenstapelen van superlatieven, zo voor lof als voor afbraak, en vooral de rechtse pers produceerde sappige synoniemen op a-moreel, en sommigen vonden het maar flauwe, opgewarmde kost, gekruid met wat vunzige smerigheid.

Ik las dat en vond mezelf stom, want ik had weer niet gezien, - en ik had die Bruid toch ook gelezen, - dat die broer met zijn zus te doen had; ik heb het stuk er om hérlezen, maar mij was blijkbaar een gezuiverde editie verkocht. Ik vond alleen die vreemde ijlte terug tussen Thomas en Andrea. Een zieke ijlte, inderdaad, zoals trouwens heel dit stuk ziek is en deerniswekkend. Er zweeft een sfeer in dit stuk van willoze droefheid en eigenlijk is het schoon van dekadente broosheid. En dàt, dàt heeft men kapotgemaakt met schuine insinuaties, die door niets in dit werk te rechtvaardigen waren; men gooide stompzinnig weg met modder, alleen omdat het Claus was, en omdat hij de staatsprijs had gekregen. Ik schaamde me, dat een dergelijke botte houding van katholieken moest komen. Het even lompe gepros rond Gijsens Joachim was reeds vergeten.

En even beschamend werd de reaktie op de kreatie door de Antwerpse K.N.S. en ook de regisseur kreeg nu zijn deel van het modderbad, want hij, de snoodaard, hij had in die jury gezeteld, die deze walgelijke draak zo provokerend-links had durven bekronen.

Juist omdat heel deze agitatie, waarbij het stuk zélf, en totaal ten onrechte, in het gedrang was geraakt, louter van rechts kwam, - de énige serene beoordeling, maar te voorzichtig-genuanceerd om in de extreme konjunktuur van dat ogenblik weerklank te vinden, schreef Urbain Van de Voorde in de Standaard der letteren van 19 november '55, - juist daarom is het zo verblijdend, dat Frans van Bladel in Streven (januarinummer) een rustige en zeer eerlijke beschouwing brengt op Een bruid in de morgen, en naar aanleiding daarvan op Claus' talent in het algemeen

Na ook gewezen te hebben op het ongenuanceerd geschrijf omheen dit stuk en zijn auteur, noteert Van Bladel:

‘Aan Hugo Claus' begaafdheid als dichter, als romancier en nu ook als dramaturg twijfelt wel niemand. Hij is “rot van talent”, zei M. Roelants eens terecht: van een verfijning in stijl en verbeelding die inderdaad naar het perverse zweemt. Maar heeft hij dat talent tot nu toe niet hoofdzakelijk in dienst gesteld van zijn reminiscenties, van zijn lectuurherinneringen, van “wat er in de lucht hangt” en in de mode is of bij ons in de mode komt? (....) Een heel eigen, tot nog toe ongehoord geluid klinkt hier dan ook niet op. “Een werkstuk”, noemt de auteur zelf zijn spel. Nieuw is het dan enkel in deze zin, dat een schrijver-van-bij-ons uiterst handig en gevoelig en met eigen, virtuoze taalmiddelen - de toneelmiddelen zijn ook al zo oorspronkelijk niet - een klimaat tastbaar maakt, dat ons wel van elders komt aangewaaid, maar dat ook voor velen van ons lang niet zo vreemd meer is als wij gevoeglijk zouden willen geloven. Nieuw is het gewoon in deze zin, dat het een weliswaar nog onvoldragen, maar reeds knap en beloftevol “modern” Nederlands stuk is.’

Tot daar dan de ‘artistieke’ beoordeling. Over de zo aangevochten verhouding broer-zuster, schrijft Van Bladel verder:

‘De liefde tussen Andrea en Thomas is

[p. 126]

zuiver. Maar dan van een esthetische, d.i. praeethische zuiverheid. Met categorieën van moraliteit en immoraliteit heeft ze niets te maken. Niet alleen behoeft ze nauwelijk verwezenlijking in de werkelijkheid, maar ze zou die realisering niet verdragen. Nergens wordt aan de lezer of toeschouwer een dergelijke verwezenlijking geïnsinueerd (alleen de critiek heeft dat gedaan). Juist door de teerheid tussen Andrea en Thomas onbevangen ten tonele te voeren, in wonderlijke zachtheid en kinderlijkheid, in hevige of broze poëzie van woorden en beelden, wordt ieder verdenking omtrent de aard van deze verhouding uitgesloten. Thomas en Andrea komen niet eens toe aan een ethische stellingname: hij kan niet, zij wil niet; hij is ontoerekenbaar, zij vergist zich, uit medelijden. Tegen de dreiging van de vuile, reële grote-mensen-wereld zoeken ze samen heul op hun eiland van zuivere, maar irreële droom. “L'idéalisme a les mains pures, mais il n'a pas de mains.” Deze zuiverheid is onmogelijk. Maar even onmogelijk is voor deze adolescenten een reële, ethische stellingname tegenover het werkelijke leven.’

Eindelijk dan, over de totaal-‘sfeer’ van het stuk, waarover ook heel wat woorden in de verguizende trap werden neergesmakt:

‘De wereld en de personages van dit stuk zijn ziek. Ongetwijfeld. Maar hun ziekte wekt meer deernis dan weerzin. Er gebeuren in dit stuk een heleboel dingen ‘die niet mogen’: het opgedrongen huwelijk met de nicht, de verleidingspoging van de nicht, de zelfmoord van Andrea. Ongetwijfeld. Maar die worden niet voorgehouden als ideaal. Zélf niet als enig overblijvende uitkomst. Liefde was de enig mogelijke uitkomst, een onbaatzuchtige en wijze en sterke liefde van de moeder in de eerste plaats. Maar zij was ‘te klein, te arm, te laf’. De personages van dit stuk zijn ziek, niet omdat ze moreel verdorven zijn - daar is niet eens kwestie van - maar omdat ze geen toegang vinden tot een leven waar de moraal van gelding is. Ze staan er voor. Ze willen er in. Ze kunnen niet. Ze lijden er onder en vinden het afschuwelijk. Ze gaan er aan dood.

‘Het lijkt alsof iemand met een rubberen hand mijn hart vasthoudt. De hand knelt niet, duwt niet, ligt alleen maar rond mijn hart. Alsof de hand nooit meer weggaat....’, zegt Thomas. Het is de indruk die onweerstaanbaar van dit stuk uitgaat: een stomme pijn en een klam verlangen naar een onmogelijk werkelijk leven. Ook van een treurig liedje kunnen we wel houden: ‘wij horen het elke dag’.

Ik hou er ook van.

2. - Bepaling.

Ietwat minder helder - zo lijkt mij althans, schijnt de bepaling, die Mathieu Rutten in het januarinummer van De Vlaamse Gids van Claus' poëzie geeft, naar aanleiding van zijn Be Oostakkerse gedichten:

‘Over het algemeen kan worden gezegd, dat Claus' gedicht ons opnieuw, en dit weer voor het eerst sedert het Eerste Boek van Schmoll van Van Ostaijen (dit van Burssens niet te na gesproken), oog in oog met de problematiek van het gedicht als gedicht, d.i. als ge-dicht woordkunstwerkje plaatst. Het gaat hier niet zozeer om de vrije sonore, ritmische, vooral contaminerend-associatieve vorm die hij eraan geeft, evenmin om dit parabolisch-bijbels, dus enigszins mythisch, zelfs religieus openbarend zeggen dat hem zo eigen is, en iets van de magie, ook van de visionaire orakeltaal heeft (immers, poëzie gaat van het “eigengereide” naar het “merkbare”, zegt zijn motto; ze is “beschouwing”, en woorden zijn “sleutels”, die deze “beschouwing” behoren te “openen”, “als messen de huid”), doch om de manier waarop dit alles geleidelijk, progressief, derhalve organisch wordt aangewend om tot openbarend gedicht te worden. Het is bij hem alles mes, dus instrument dat opensnijdend heeft bloot te leggen, merkbaar, zichtbaar heeft te doen schouwen wat vooraf nog geheim, levenszwijgen was, m.a.w. sleutel-poëzie voor ingewijden, die “geen lippen” hebben.’

Oef.

Dit alles dan gedistilleerd zijnde uit:

Van het eigengereide naar het merkbare gaat de beschouwing.
Woorden, gekleurd of niet,
Worden sleutels.
Bereikt de brand der keel
Het snelle van de lans, de slachting
En de nacht - spraak dan niet tegen:
Woorden openen de beschouwing
Als messen de huid.

En uit het begin van:

[p. 127]

De ingewijde

 

De ingewijde heeft geen lippen, de kraamvrouw zwijgt,

 

De kwalen der kinderen en kwalen alleen openbaren

 

Wat in het vel der ouders is gekanteld

voel ik me wéér

zeer stom.

L.W.

‘Basia’, aflevering 5 & 6, November 1955.

Ook Brugge heeft sinds een jaar zijn jongerentijdschrift en dit is ongetwijfeld een verheugende gebeurtenis. Het initiatief van de inderdaad jonge redactie moet van harte toegejuicht en aangemoedigd worden.

Vóór mij ligt het novembernummer: een gele map met losse gestencilde bladen, financieel gemakkelijk beheerbaar, net en verzorgd. Jammer alleen dat zoveel storende drukfouten de tekst ontsieren.

Het blad dient zich aan als een ‘dichtschrift’, een soort werkcahier dus waarin een aantal jonge elementen hun poëtische proeven verzamelen. Uitstekend. Maar onmiddellijk daarna volgt al de zwakke plek waar de redactie moet voor oppassen: zij wil een blad ‘voor jongeren, dat openstaat voor alles wat moreel en niet a-kristelijk werd gesteld.’ Om een dubbele reden schrikt men op bij het lezen van een dergelijke zin die boven op de titelpagina prijkt. Ten eerste, omdat hij grammatisch niet goed in de haak zit en ten tweede omdat zijn inhoud bedenkelijk is. Van dit nieuw jongerentijdschrift zou ik veel liever zien dat het slechts aandacht schenkt aan wat in de eerste plaats degelijk geschreven is en aan elementaire esthetische en kritische eisen voldoet. Waarom zwaaien die jonge redacteuren al weer dadelijk met de vlaggen van ethiek en ideologie vóór dat zij stilistisch op de hoogte van hun taak blijken te zijn? Het is een slepende kwaal bij vele jonge katholieke Vlaamse literatoren dat edele principes, goede bedoelingen en idealisme al dadelijk voor kunstzinnig worden gehouden terwijl de stilistische eis der artistieke vormgeving naar het tweede plan wordt verdrongen

Ik weet niet in hoever de redacteuren van BASIA hun programmaverklaring zelf grondig doordacht hebben en denk er ook niet aan hier weer eens het oude dispuut over vorm en inhoud op te rakelen, maar zeker is het dat veel jonge literatoren bij ons nog altijd moeten leren inzien dat kunst in de eerste plaats een kwestie van expressievermogen is. Pas wanneer deze voorwaarde vervuld is komen natuurlijk de inhoudsproblemen ter sprake en laat ons geen alarmkreten slaken: wanneer het inderdaad waar is dat de Vlaamse literatuur in haar intellectuele aspekten nog gapende leemten vertoont, moreel loopt ze nog altijd geen groot gevaar (een paar grinnikende vuilbaarden ten spijt!!). Met deze opmerking bedoel ik vanzelfsprekend niet dat de redactie van BASIA geen principieel-kristelijke houding tegenover de literatuur zou mogen aannemen, ik wil haar alleen wijzen op het gevaar dat ze alweer loopt terecht als artistiek en kritisch ontoereikend te worden doorgeverfd. Het soort programma immers dat onmiddellijk op de titel volgt, getuigt van een zo verregaande onrijpheid en onhandigheid dat men dadelijk de neiging voelt het blad verder ongelezen op zij te leggen. Wat betekenen nonsens als deze: ‘Poëzie mag wel ontroeren, beroeren zelfs, doch moet of direkt of indirekt evenwicht betrachten, zowel voor de opsteller (sic!) als voor de lezer’? Of nog: ‘Louter kunstcritici zijn mensen die veel tijd hebben, daar ze zelfs niet scheppend kunnen optreden, die zich scherpzinnig noemen daar ze alles willen verklaren - het is niet goed aan hen veel aandacht te wijden’? Naïever ‘'s dichters borstwering’ werd hier sinds Boendaele niet geschreven! Arm Vlaanderen waarin de degelijke literaire kritiek nog zoveel heeft goed te maken, nog zulk een opvoedende rol heeft te vervullen, nog zoveel inzichten heeft te verspreiden.

Ook de kritische nota's in de rubriek ‘Vrije Tribune’ en ‘Redaktiepeilingen’ bevatten niet veel meer dan prietpraat.

Als de redactie een welgemeende raad wil aanhoren: verban alle manifesten en kritieken uit uw schrift, studeer eerst nog veel, ofwel geef de essayistische rubriek in handen van iemand die veel meer inzicht heeft.

De verdere en voornaamste inhoud van het nummer is intussen heel wat degelijker en wettigt hogere verwachtingen. Op één bijdrage na bestaat hij uitsluitend uit een vloed van verzen die tot verschillende genres en richtin-

[p. 128]

gen behoren. Het zgn. experimentele vers ontbreekt en blijkbaar wordt geen enkele expliciete poëziestrekking voorgehouden. Nergens klinkt een ruitenbrekerstoon, geen enkele stem verheft zich grimmig of aggressief. In verschillende soorten van traditioneel geworden versschema's vallen o.m. invloeden van Gorter en Aafjes dadelijk op. Binnen dit algemeen kader moeten zeker een viertal namen vermeld worden van jongeren die over onbetwijfelbaar poëtisch vermogen beschikken en beseffen welke eisen aan een goed gedicht moeten gesteld worden: Johannes, Bruno Van Oekel, P. Vanderschaeghen en Jan van der Hoeven. Waarschijnlijk zullen zij het zijn die BASIA tot een merkwaardig poëzieschrift kunnen doen uitgroeien.

Tot slot volgt een goed gedicht, representatief voor het nummer:

En ieder dag
is als de nieuwjaarsbrief
die wij als kinders lazen:
beloften die wij
niet begrijpen tussen
een schoon begin en een ontroerend slot.

Ik voel nu weer als toen, het
beven in mijn handen, want
ik weet dat het slechts dit zal zijn:
wat trage letters op een
groot wit blad, een smalle
goudlijn, vluchtend uit de randen.
(Jan van der Hoeven)

P.D.W.

Een heildronk in Moskou

De naam Ronald Matthews zal de Vlaamse lezer misschien niet veel zeggen. Matthews is een Engelse journalist en romanschrijver, tevens intiem vriend van Graham Greene. Over deze laatste nu heeft hij dezer dagen een boek voltooid waarvan ik toevallig de Nederlandse vertaling te verzorgen kreeg. Daar moest een korte inleiding voor geschreven worden die o.m. een bio-bibliografische nota over Matthews zelf zou bevatten. Bij het verzamelen van gegevens daarvoor stootte ik op de volgende anekdote die me uniek genoeg lijkt om ze even te vermelden, te meer daar Matthews zelf er de autenticiteit van waarborgt.

Matthews was gedurende de laatste wereldoorlog een tijdlang geaccrediteerd oorlogscorrespondent te Moskou. Op zekere dag hield Molotov op het Ministerie van Buitenlandse Zaken een receptie voor de geallieerde diplomaten waarop ook de journalisten aanwezig waren. De vodka vloeide met Russische overvloedigheid, de stemming was er ene van lang vóór de koude oorlog en werd nog verhoogd door hogervermelde spiritualiën, zodat Molotov langzamerhand gulhartiger werd dan zijn neusnijper dragen kon. Op een gegeven ogenblik lag zijn njet-complex samen met zijn diplomatieke voorzichtigheid (de moeder van het Russisch porselein,) blijkbaar hopeloos verdronken, want hij hief plots het glas en liet door zijn tolk aankondigen dat hij een heildronk zou doen op gelijk wie men hem voorstellen wilde. Nog vóór een der aanwezige hoge heren hem op zijn woord had kunnen nemen, had de journalist Matthews het glas geheven en stelde met luider stemme voor: ‘Excellentie, Zijne Heiligheid de Paus.’ Molotov gaf het enige diplomatiek antwoord dat hier voor hem paste: hij keerde de hielen en sloeg de deur nogal Russisch achter zich dicht.

V.V.K.

Aan deze Laatste Ronde werkten mede: Paul De Wispelaere, Valeer Van Kerkhove en Lode Weyck.