Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 122]

Vlaams proza
Een verdienstelijk debuut
door Albert Westerlinck

Luc Ter Elst heeft voor zijn eerste roman Afscheid van het Paradijs (Uitg. Desclée de Brouwer, Brugge) een stof gekozen die reeds door duizenden kunstenaars in de loop der geschiedenis werd behandeld: de schepping van onze eerste ouders, hun verblijf in het Aards Paradijs, hun zondeval en verbanning. Men kan apriori zeggen dat dit onderwerp iedere hedendaagse kunstenaar afschrikken zal, die niet over sterke en frisse verbeeldingskracht beschikt. Luc Ter Elst is er in geslaagd dit moeilijke onderwerp nieuw en echt leven in te blazen.

Zijn voorstelling van Adam's en Eva's leven en van hun milieu heeft trouwens weinig gemeen met de bijbelse voorstellingswereld, zoals wij die kennen uit het Boek en eeuwenoude traditie. Met zijn visie op de psyche en al het doen en laten van onze eerste ouders wil hij niet zozeer de bijbelse waarheden evokeren, dan wel, in een symbolisch kader, zijn persoonlijke en enkele algemeen-menselijke belevingen belichten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij geen aanstoot neemt aan anachronismen, ook de meest koddige. Er wordt in Eden reeds een landhuis gebouwd, er wordt in potten en pannen gekookt en Adam zou zich naar Eva's verliefde wens moeten scheren. Dat zijn anachronismen die volgens de vrije opvatting van de moderne schrijver toelaatbaar zijn, doch waarvoor Milton en Vondel zich angstvallig zouden hebben gehoed. De theologen mogen het Luc Ter Elst ook niet al te euvel duiden dat hij Adam in zijn paradijselijke staat pijngewaarwordingen toeschrijft - zelfs koude voeten - en ook zedelijke tekortjes, als daar zijn: opvliegendheid, ongeduld, zelfzucht, naijver, ijdelheid, lichtvaardig oordeel, om er enkele te noemen. En moet men ten slotte wel een deskundig bioloog zijn om zich te verontrusten over de mogelijke toekomst van het menselijk ras, wanneer Luc Ter Elst na Eva's dood slechts twee mannelijke telgen, Kaïn en Abel, in leven laat? Door dergelijke opmerkingen voelt zich de moderne verbeeldingskunstenaar evenwel weinig of niet getroffen, vooral wanneer hij - zoals Ter Elst - het realisme van tijd en milieu juist ontwijken wil om zich in de vrije ruimte van een symbolische wereld te kunnen vermeien in bespiegeling en fantasie. Men hoeft bvb. maar even terug te denken aan Gijsen's Joachim van Babylon om er zich van te vergewissen hoe ver die onbekommerde vrijheid van de moderne artiest kan gaan.

[p. 123]

Verre van een bijbelse evokatie te willen zijn, is het verhaal van Luc Ter Elst grotendeels een poëtisch-intellectuele bespiegeling in een symbolisch kader, over de ontdekking van de natuur en van de liefde door de jonge mens, die hier wordt belichaamd in de figuur van de pas geschapen Adam. Vergeleken met de complexe en geraffineerde, ietwat decadente Adam van Karel van de Woestijne, is die van Ter Elst gekenmerkt door een eenvoudige doch frisse jong-menselijkheid. Wellicht is hij wat té weinig naar de raadselen van zijn innerlijkheid gericht, hij is duidelijk extrovert. Het eerste wonder dat hij ontmoet is niet zijn eigen wezen, maar de natuur: de dieren, de planten, het licht en de lucht, de horizonnen, de seizoenen, enz. Bladzijdenlang beschrijft Luc Ter Elst hoe ontvankelijk en verbaasd Adam deze natuurwereld ontdekt, naar mijn mening zelfs wat té uitvoerig en ook te grijs, want zonder opvallende poëzie in de taal. Metaphoren scheppen, die flonkeren of flitsen van nieuw leven, kan hij niet; en ook in muzikaal opzicht heeft zijn woord niets betoverends. In dat geval is het eerder hachelijk zoveel aandacht te besteden aan de natuur. Doch fris, jong en knap proza schrijft hij alleszins

Spoedig ontwaakt dan in Adam een drang naar gemeenschap. Dit wordt het hoofdmotief van het verhaal. Vooreerst ontstaat in hem een onbestemd verlangen, dat Ter Elst treffend suggereert; later wordt het een duidelijker gemis, dat zijn dromen en gevoelens kleurt, en ten slotte wordt het een vertwijfeld eenzaamheidsbesef. Uit het innerlijke gemis van de man wordt dan de vrouw geboren. Zij is zijn schepping. Aan dit innerlijke creatieve proces van verbeelding en uiting, dat op zelfvervulling is gericht, wijdt de schrijver enkele originele en delicate bladzijden

Van pag. 51 af wordt het boek dan een fijnzinnige ontmoeting met het vrouwelijke en met eigen liefdegevoel. In deze verliefde bladzijden domineert het jonge gemeenschapsgeluk, waarin man en vrouw en cosmos volmaakt verstrengeld zijn, onder Gods zegen. Doch anderzijds is de jonge auteur een scherpzinnig observator van het liefdespel met al zijn delicate spanningen: de fijne tegenstellingen en affiniteiten tussen de sexen, dat ‘spel van lokken en wijken’ zoals hij het noemt. De tedere en mysterieuze complexiteit van het vrouwelijk gemoed, de contrasten van licht en donker met al de varianten daartussen, de opschaduwende kleine gebrekjes, dit alles ontgaat hem niet. Ter Elst is geen romantisch lyricus van het liefdegeluk, doch veeleer een knap psychologisch realist, wiens observerende geest - zelden uitgelaten - de schakeringen van humor, ironie, speelsheid en stille vreugde kent. Opvallend is zijn reserve tegenover de sensuele erotiek, die in het hele verhaal vergeefs te zoeken is. Wie de onbevangenheid van de christelijke barok tegenover het lichamelijke schoon kent en zich o.m. de hymnische verrukking van Vondel in zijn Adam in Ballingschap voor de sensueel-esthetische volmaaktheden van Eva herinnert, zal zich hier in een veel gereserveerder en koeler klimaat voelen. Diepe esthetische verrukking of menselijke aangrijpingskracht gaan van de liefdebladzijden in dit verhaal niet uit, doch af en toe ontroeren zij discreet en doorlopend zijn zij intelligent.

[p. 124]

Pas in de laatste veertig bladzijden van het boek wordt de crisis behandeld, die tot de zondeval leiden moet. De ontwikkeling gebeurt hier tamelijk snel. Zoals in het voorgaande groeit ze uit de mens zelf. De bladzijden, die aan bekoring en zondeval worden gewijd, missen sterke epische voorstelling. De wijze waarop Adam en Eva tot de zonde komen is te abstract weergegeven; de schrijver beperkt zich hier tot een min of meer filosofische en in dat opzicht trouwens bevredigende motivering, en deze wordt wat symbolisch ingekleed. Doch epische of dramatische kracht gaat daarvan niet uit. De concrete voorstellingskracht faalt.

Daarentegen is het laatste deel van het verhaal, dat handelt over het lot van de twee geliefden na de val, uitstekend. Amper twintig bladzijden worden aan de vele jaren ballingschap besteed. Ook hier komt de abstraherende intellectueel af en toe om de hoek kijken, in formuleringen als volgende: ‘In Zijn wijsheid had de Heer bepaald dat de waardigheid van de wereld zou liggen in het erkennen van de Zijne. Wij vielen tussen beide uit en verloren de een en de andere’ (pag. 151), doch in hun geheel beschouwd zijn deze laatste bladzijden van het boek rijk en menselijk. De spelende fantazie heeft hier plaats gemaakt voor sobere en aangrijpende uitbeelding van menselijkheid. Deze menselijkheid is tragisch, ernstig, nederig doch waardig. Ze is wars van pathos en diep-echt. Niet enkel de uitbeelding van de oude Adam en Eva, doch ook die van Kaïn, welke origineel wordt gezien, is zeer geslaagd.

In het geheel beschouwd is de zielkundige motivering van deze debuutroman prijzenswaardig, al gaat de jeugdige visie van twee jonge mensen op de natuur en de liefde misschien al te zeer de essentiële mysteries van eigen innerlijkheid voorbij, en is zij wat pril en beperkt. Doch de schrijver is nog jong. Prijzen wij de voor zijn leeftijd merkwaardige fijnvoelendheid en intelligentie, waarmede hij het erotisch leven ziet.

Meer dan eens dacht ik al lezend aan Kamiel Van Baelen terug. Bij Ter Elst dezelfde pure atmosfeer, dezelfde fris-open jeugd van het gemoed, dezelfde eigenaardige mengeling van droom en realisme, dezelfde afwisseling van speelse fantazie en snelle intellectualiteit. En wijst ook het inschuiven van sprookjes en parabels in het verhaal niet op gelijkenis? Doch ik wil met dit alles slechts even op verwantschap, niet zo zeer op invloed wijzen.

Luc Ter Elst moet zijn volle rijpheid nog verwerven. Op de meeste bladzijden doet zijn boek aan een knappe en geslaagde stijloefening denken, zeer gevoelig en intelligent, doch hij is nog niet in het bezit van sterke persoonlijke kracht. Alleen de laatste bladzijden lijken me zeer sterk geschreven.

Naar geest en stof staat zijn debuut vreemd tegenover het tijdsrealisme - zij het ideologisch of bourgeois of proletarisch -, dat thans opgeld doet in onze letteren. Hij heeft iets eigens en oorspronkelijks gewaagd, en dat is op zich zelf reeds een verdienste. Hij is er ook in geslaagd. Bij zijn debuut staat vast dat we een knap jong schrijver zijn rijker geworden en sommige bladzijden in zijn werk doen mij zelfs vermoeden dat hij een belangrijk schrijver kan worden.