Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 164]

Vlaamse letteren
De verzamelde werken van Gilliams
door Albert Westerlinck

Vita Brevis, Dl. I, Uitg. C. De Vries-Brouwers, Antwerpen.

Het eerste deel der Verzamelde Werken van Maurice Gilliams, die onder de titel Vita Brevis verschijnen, bevat een keuze uit al zijn verbeeldend proza dat vóór Elias verscheen en een keuze uit al de gedichten die hij tot nog toe schreef. Deze eerste bundel laat ons dus toe zijn ontwikkelingsgang als dichter volledig te volgen en ook zijn groei als prozaschrijver, van de aanvang af tot aan het ontstaan van zijn belangrijkste werken.

De publicatie van de drie volgende delen zal ons allicht gelegenheid bieden tot uitvoeriger bespreking, doch wij kunnen dit eerste deel niet laten voorbijgaan zonder er de aandacht van onze lezers voor te vragen.

Gilliams is in Vlaanderen, en ook wel in de gehele Nederlandse letterkunde, een afzonderlijke en uitzonderlijke verschijning. Hij is dat, door zijn bijzondere begaafdheid als stylist en bovendien door zijn aristocratische spiritualiteit. Na de dood van Karel Van de Woestijne en Paul Van Ostayen is hij bij ons een der weinigen die zich hartstochtelijk en smartelijk, op leven en dood, gekluisterd voelen aan het mysterie van de poëzie in de taal, de zeer zeldzame voor wie het schrijven de functie krijgt van een waarachtige revelatie: die van het onzegbare mysterie der menselijke ziel. Voor wie de religieuze openbaring niet aanvaardt, maar van de geest leeft, is dat de hoogste zin die aan de poëzie te geven is. Doch weinigen onder de dichters hebben innerlijke zielsdimensie genoeg om dat aan te voelen en te weinigen beschikken over voldoende artistieke gewetensmoed om dat door hun werk te bewijzen.

Er zou een lijst aan te leggen zijn van de geestelijke voorouders van Gilliams in de literatuur. Er zouden ook beschouwingen te wijden zijn aan zijn innerlijke verwantschap met zovele -ismen, die liggen tussen de Vroeg-Romantiek en het Surréalisme. Doch dit alles zou hem slechts gedeeltelijk karakteriseren en niet het eigen geheim van zijn kunstenaarsgemoed verklaren.

Er zijn in het vroege werk van Gilliams reeds bladzijden die door hun verfijnde stemmingskunst behoren tot de zuiverste neo-romantiek. Zijn

[p. 165]

poëtisch evocatie-vermogen, in gebonden en ongebonden stijl, schenkt aan de natuur, aan de geschiedenis, aan de dingen een mysterieuze bezieldheid, een tweede werkelijkheid. Dit heeft hij gemeen met Roelants en De Pillecyn, die naast hem onze fijnste stylisten op prozagebied zijn en tevens de scheppers van atmosferische, bij pozen poëtische taal, die het geheimenis der dingen suggereren kan. Doch in tegenstelling met deze twee werd Gilliams, van aanvang af, vooral door zijn innerlijkheid geboeid. Hij weet in de taal de fijnste rillingen van het gewaarwordingsleven en het gevoel, de diepste roerselen van weemoed en angst, de fijnste sensaties van kilte en tederheid te kapteren. Er leeft in zijn werk van de aanvang af een diepe en mysterieuze innig-heid.

Het individualisme van Gilliams is van langsom meer geworden: een onverbiddelijke gebondenheid aan de doorleving en verklaring van zijn eigen gesloten wezen. Er is in hem voorzeker iets van de individualistische esteet, die de kunst om de kunst bemint, en nog meer van Narkissos, die gebogen zit over de waterspiegel, om zich zelf te zien en zich ten slotte in zijn begrensdheid verliest. Doch dàt is de laatste zin van zijn eenzaamheid niet geworden. Gelukkig voor zijn kunstenaarschap. Hij is immers vooral de weg naar de innerlijke vereenzaming opgegaan om te zoeken naar het onuitsprekelijke mysterie van zijn eigen bewustzijn. In een zijner dagboekbladzijden uit de jaren 1921-1924 schrijft hij reeds: ‘Mijn zwijgende fierheid, mijn oprechte harde liefde bereidt zich op het Wonder voor, dat zich enkel binnen in mij kan voltrekken.’ Zijn werk is dan, om met Novalis te spreken, ‘der Weg nach Innen’ gegaan, om er naar het eindeloos en steeds vloeiend mysterie van eigen ziel te peilen. Wat Gilliams, bij deze ontleding van zijn zelfkennis, van Narkissos onderscheidt, is dat hij zich zelf niet behaagt, en zich dus niet opsluit binnen té enge grenzen, doch wel integendeel leeft van een pijnlijk tekort. Leeft en schrijft hij gebogen boven de bron van zijn wezen, dan is het omdat de geringste rimpelingen, de fijnste spiegelingen van licht en vooral de schaduwingen der duisternis tot benauwens toe, hem de revelatie moeten geven van schoonheid en geheimen, die zoveel belangrijker en eeuwiger zijn dan hij zelf. En hij weet dat het leven té kort is - vita brevis - om dit Geheim te vatten.

Er is aan zulke kunstschepping geen einde. Er is voor de mens, die er al zijn heil heeft op gesteld, geen verlossing mogelijk. Er zijn alleen fragmenten (daarom is er in de moderne literatuur, die sinds Novalis uit deze opvatting ernstig leeft, zoveel fragment) en zwijgen. De concentratie van de inwaartse blik en de uiterste spanning der zenuwen, waarmede Gilliams op zijn zuiverste momenten schrijft, zijn ook niet lang houdbaar. Te meer daar hij zich zelf nooit verliest. Roes kent en wil hij als schrijver niet, hij verlangt te leven in een opperste luciditeit, die het onzegbare, zoals het hem verschijnt in stemmingen, herinneringen, onverklaarde beelden, met heldere bewustheid kan vatten en er toch de ondoorgrondelijke misteriosi-

[p. 166]

teit van vertolkt. Heel de hunkering van deze mens-kunstenaar is, de volmaakte eenheid van luciditeit én mysterie in de taal te kunnen scheppen, en het benaderend karakter van elk zijner scheppingen is te verklaren doordat het bij een onverpoosd-gespannen gevecht tussen beide blijft. Wat hij verlangt is ten slotte slechts te benaderen. De innerlijkheid van ons wezen is onbegrensd en onpeilbaar; bewustzijn en woord zijn krank en beperkt. Dit is wel de nobelste zin van de droefenis, die zich af en toe in Gilliams' werk zo diep verschuilt en van de wanhoop, die hij soms koestert als een geheime trots en elders verzwijgt als een verborgen smart.

Wat ik in zijn werk bewonder en bemin is niet enkel de volmaaktheid, waarmede hij poëzie in de taal kan scheppen, doch ook de uiterste ernst, waarmede hij naar deze poëzie blijft hunkeren als naar de revelatie van dat éne, grote, huiveringwekkende mysterie van de menselijke ziel, het enige ten slotte dat ons leven op aarde zo groots en soms zo smartelijk kan maken. Wat de goêgemeente dan ook al ‘leven’ noeme, en hoe waardeerlijk dat in tijdelijke opzichten moge zijn! In dàt spiritualisme ligt de waarachtige aristokratie van Gilliams. Moest hij die niet bezitten, dan zou hij een dilettantisch en ijdel mooischrijver zijn, wat hij op zeker ogenblik wellicht dreigde te worden, doch gelukkig niet geworden is.

Er zijn in het huis van onze letterkunde vele woningen, die ik met genoegen betreed, doch één enkele als die van Gilliams, waar de innigste stilte een heimwee naar het onzegbare is en de supreme aandacht een luisteren aan de droeve wanden van ons bewustzijn naar de tekens uit het eindeloze rijk onzer verloren kennis, is zeker niet te veel.

Er is in de huidige literatuur van bij ons geen werk dat doorleefder en eerbiedwekkender getuigt, dat de mens verlossing nodig heeft en die zich zelf niet schenken kan, ook als hij dichter is. De dichter verlost zich zelf niet. Geen evenmens kan hem helpen. En ook de wereld is radeloos. Alléén een engel of God zelf kan zijn diepste geheimenis doen opklaren tot een helder en zaligmakend licht.

Het werk van Gilliams zal wel nooit populair worden. Doch het is te hopen dat in ons volk een steeds ruimere kring van aristoi zal ontstaan, die niet enkel de fijne schrijfkunst van Gilliams kunnen genieten, doch ook de nobele spiritualiteit van zijn dichterschap in vers en proza weten hoog te schatten.