Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 296]

Franse letteren
Verantwoordelijkheid van André Gide
door R. Motmans

‘C'est un fait: je crois avoir rendu quelques notoires services; j'ai définitivement... balayé certaines pistes aventureuses où l'esprit le plus téméraire ne s'engageait encore qu'en tremblant’
(Gide: Thésée, p. 9)

Soms gebeurt het wel dat een auteur in zijn laatste jaren zijn invloed op het volgend geslacht bespeurt. Het is voldoende dat hij informeert bij de jongeren... en dat hij een hoge ouderdom bereikt! Maar dikwijls ook leeft hij niet lang genoeg om te beseffen dat de geestdrift waarmee zijn volgelingen hem bejegenen haar oorsprong vindt in een misverstand en dat zij slechts overnamen uit zijn werk wat hen paste. Dat is ongeveer wat ook met Gide is gebeurd.

Het is nu ruim vijf jaar geleden dat Gide te Parijs stierf. De belangstelling die zijn persoon en zijn werk nog wekken is evident. Na zijn dood verschenen er talrijke werken over hem. Wat daarin opvalt is dat de opvattingen over Gide slingeren tussen twee uitersten: de enen verontschuldigen elke vermetele gedachte van hun afgod; anderen verfoeien hem, vaak na een psychische en pathologische dissectie van zijn persoon - wat voor de nagedachtenis van Gide toch erger is dan de ruwe aanvallen die hij tijdens zijn leven moest ondergaan vanwege Claudel of Massis. Laten wij trachten de twee uitersten van die overbodige ijver én dat misprijzen te ontwijken wanneer wij bedaard de verantwoordelijkheid van Gide tegenover zijn tijd en de onze onderzoeken.

Toen in 1908 het eerste nummer van de N.R.F. (Nouvelle Revue Française) verscheen, kon men Gide reeds onder haar redacteurs tellen. Naargelang het tijdschrift - waarvan het doel o.m. was de Franse roman af te leiden van de traditionele ‘roman d'analyse’ - zijn doelstelling preciseerde, zou de invloed van Gide op dit groepje auteurs zich meer en meer doen gelden. ‘Le roman tel que je le reconnais ou l'imagine, comporte une diversité de points de vue, soumise à la diversité des personnages qu'il met en scène; c'est par essence une oeuvre déconcentrée.’ (Gide: ‘Projet de préface pour Isabelle’) Deze opvatting over de roman wordt toegepast in La porte étroite, Les caves du Vatican

[p. 297]

en vooral in Les faux-monnayeurs. Zij vindt ook weerklank in het befaamd programma-artikel dat Jacques Rivière, toenmalig directeur van de N.R.F. schreef in 1913. Zij is doorslaand voor een hele generatie van romanschrijvers uit die tijd. Het renovatiewerk van de N.R.F. was niet vreemd aan invloed van de buitenlandse letteren, in 't bijzonder die van Dostoïewski en van de Engelse roman. Over de eerste publiceerde Gide kort na de oorlog een studie die de Russische schrijver in Frankrijk ruimere bekendheid moest schenken; wat de Engelse roman betreft, betuigde hij het belang dat hij hechtte aan de figuur van Dickens.

Wij willen er nochtans op wijzen dat het hier gaat om een soort ‘ars poetica’, m.a.w. om het wezen van de roman in 't algemeen en van de wereld die de roman moet voorstellen. Literaire voorschriften die heden nog wel veel voorstanders hebben.

Anderzijds is het wel eens interessant de draagwijdte te onderzoeken van de politieke ‘zijsprongen’ van Gide, die, dank zij de plaats die de auteur innam in de Franse elite, grote weerklank hadden kunnen hebben. De plotse geestdrift waarmee Gide op meer dan zestigjarige leeftijd zijn communistische overtuiging ontdekte (Retour de l'URSS) en de gemakkelijkheid waarmee hij zich kort daarop van het Leninisme losmaakte (Retouches à mon Retour de l'URSS), evenals de zeer voorbijgaande aard van zijn ingenomenheid voor de koloniale sociale toestanden (Voyage au Congo; Le retour du Tchad) duiden reeds voldoende aan dat de politieke of sociale aangelegenheden voor Gide slechts geringe betekenis hadden. De polemiek die zijn politieke getuigenissen verwekte bleef ten andere beperkt tot de Parijse intellectuele milieus. In politiek opzicht hebben de pamfletten van Bernanos meer bijgedragen tot de oriëntatie van de natie.

Zeker zijn de Retour de l'URSS en de Voyage au Congo geen mijlpalen in Gide's oeuvre: ze liggen buiten de grote lijn. Maar men moet ze vermelden omdat het feit dat zij slechts geringe reactie veroorzaakten een kostbare aanduiding is voor wie antwoord zoekt op de vraag: waarin de werkelijke en diepe invloed van Gide's persoon en werk bestaat?

Gide is een intellectueel, en zijn werk is exclusief intellectueel. Niets is meer ontgoochelend voor een geslacht dat - zoals het onze - bij een schrijver een mannelijke levensrichting zoekt, zonder zich meestal te zeer te bekommeren om zijn literaire waarde. Malraux en Bernanos zijn schrijvers die hun letterkundig talent onderschikken aan hun levensvisie; Gide doet het tegengestelde.

Ten bewijze zou men reeds zijn eerste werk kunnen aanhalen. Les cahiers d'André Walter verscheen in 1891. Alhoewel gekenmerkt door romantische pathos, die trouwens toen reeds als een anakronisme klonk, draagt het boek reeds de kiemen van wat Gide's later werk worden zal. Op het eerste gezicht schijnt het autobiografisch. Het zinspeelt op de liefde die Gide op dat ogenblik koesterde voor Madeleine Rondeaux, zijn nicht, die later zijn vrouw zou worden. Van een trouwe weergave van zijn zielstoestand kunnen wij echter niet spreken. In het verhaal verzaakt Walter het huwelijk en wordt hij waan-

[p. 298]

zinnig. Nu bekende de jonge auteur enkele jaren later dat hij zijn boek juist schreef om zijn beminde op de gevaren van de onthouding te wijzen... M.a.w. gebruikt Gide de uitbeelding van het noodlottige gevolg dat de onthouding voor zijn held meebrengt om zijn eigen zielstoestand op te helderen - tesamen met die van zijn nicht! Zijn boek is belangrijk voor hém, zelfs voordeelig!

En zo zal het werk van Gide steeds egocentrisch zijn: het is een middel om zijn levenservaringen in het licht te stellen, maar geen ‘message’ voor zijn lezers. Zijn ‘autobiografie’ lijkt meer op een individueel experiment, dan wel op één van die talrijke Journals die hedentendage veelvuldig het licht zien, als daar is het Journal van Julien Green, waarin de lezer zich enkele algemene waarheden kan eigen maken.

Anderzijds vinden wij, zoals een der laatste commentatoren van Gide zegde, in dat eerste boek reeds dezelfde vér doorgedreven structuur-complexiteit als in de latere werken L'Immoraliste, La porte étroite, Les faux-monnayeurs en Symphonie pastorale. In Les cahiers d'André Walter: ‘le jeune Gide écrit un roman au sujet d'un jeune homme qui écrit un roman au sujet d'un jeune homme’. Wie zal ontkennen dat die complexiteit - die gewild is - zowel als de egocentrische conceptie van de roman vooral te vinden zijn bij intellectueel aangelegde schrijvers?

Na het verschijnen van zijn eerste boek werd Gide opgenomen in het symbolistisch-parnassiaans milieu van St. Mallarmé, wiens befaamd ‘soirées’ hij regelmatig bezocht. Het contact met Mallarmé en de Hérédia zou hem leren meer aandacht te schenken aan de esthetische waarde van een werk, en dit zou hem nog méér verdiepen in zijn eigen richting. Uit die periode dateren een aantal drama's, waarin het symbool een grote rol speelt: Le voyage d'Urien, Paludes, en vooral die drie prachtige verhaaltjes, Saül, Le roi Candaule, El Hadj. Ook de typisch Gideaansche fijnzinnige humor, die in zijn werken juist in voldoende mate vermengd is om de auteur van zijn geschreven woord te distantiëren, draagt er het zijne toe bij om hem te typeren als een schrijver die weinig kans had, en heeft, om diepe en krachtdadige invloed te beoefenen op de gedachtenstromingen die het volk regeren.

Ondanks alles speelde Gide toch een rol in die prachtige generatie die thans is voorbijgegaan: Bernanos, Claudel, Mauriac. Zoals al deze genoemden draagt ook hij een zekere verantwoordelijkheid tegenover de huidige generatie, niet alleen in de beperkte literaire milieu's maar ook in het algemeen geestesleven van het land.

Wij hoeven slechts even terug te denken aan de vooroorlogse periode, die ontegensprekelijk gekenmerkt wordt door een overwegende demoralisatie van de elite. Bernanos heeft die periode van 1920 tot 1930 misprijzend ‘la revanche de l'Arrière’ genoemd, revanche op hen die de oorlog gevoerd hadden en wier stem niet meer gehoord werd. Zeer vroeg zouden dan andere stemmen zich verheffen om de jongeren te waarschuwen tegen die ontreddering: Malraux spoort aan tot aan de cultus van de daad; Saint-Exupéry

[p. 299]

wordt een zinnebeeld voor de jeugd van wat de levenshoogte is die de menselijke natuur met menselijke middelen kan betrachten, Barnanos stelt de jongeren als enig mogelijke redding zijn katholieke wereldvisie voor.

Indien echter die nieuwe stemmen, die soms zo hevig opklonken, het merendeel van het Franse publiek niet bereikten, is dat toch wel gedeeltelijk te wijten aan het feit dat een groot deel lezers bij anderen, bij Gide in 't bijzonder, een excuus had gevonden voor zijn morele onverschilligheid en ontkrachting. Zonder Gide's invloed te willen overschatten - wij weten immers dat hij uiteraard geen leider was - moeten wij toch aannemen dat hij betekenis heeft gegeven aan de morele leegte waarin de toenmalige generatie leefde. Hij heeft dit vacuum gevuld en die generatie een rechtvaardiging van haar houding bezorgd. Zelfs méér, hij heeft voor haar, op haar wankele grond een levensopvatting opgebouwd.

Tegenover het onderscheid van goed en kwaad, dat hem door zijn enge protestants-puriteinse opvoeding zo diep was ingeprent, ging Gide - met die hem zo kenmerkende ‘besoin de bondir à l'autre extrême’ - de theorie opbouwen van ‘l'acte gratuit’. De illustratie daarvan vindt men in de totaal onberedeneerde ‘geste’ van Lafcadio in Les caves du Vatican, die een onbekende die met hem reist uit de trein werpt: ‘songez donc: un crime que ni la passion, ni le besoin ne motive. Sa raison de commettre le crime, c'est précisément de le commettre sans raison’. Hetgeen Gide met alle vereiste ernst uitlegt in zijn Journal: ‘Il n'est pas un acte si absurde ou si préjudiciable, qui ne soit le résultat d'un concours de causes, conjonctions et concomitances’. ‘L'acte gratuit’ - een woord dat goed de hele periode weergeeft waarin Gide schrijft...

Weliswaar was die theorie voor Gide slechts een middel om zich te onttrekken aan de evidentie van het Kwaad, die hem bij iedere zonde kwelde. Gide is feitelijk nooit in opstand gekomen tegen de strenge morele erfenis van zijn milieu; maar om te kunnen voortleven met de notie van het Kwaad die hem onherroepelijk ingeprent was, moest hij dat Kwaad aanvaarden zoals het was en het als de normale toestand van de mens aanzien.

Gide zocht in zijn werk uit te beelden niet datgene waarnaar Sartre, Camus, Pirandello zelfs, hebben verlangd: de waarheid. Hij heeft steeds zijn persoonlijke waarheid trachten te verbergen: zijn werk is niet een ‘face à face’ met de werkelijkheid, want moest hij met totaal open blik zijn ziel doorschouwd hebben, dan zou hij waarschijnlijk de diepste wanhoop hebben gekend. Het is juist alsof hij in zijn werk zich waagt tot aan de grens van de realiteit, maar de realiteit zelf durft hij als 't ware niet betreden. Heel het oeuvre van Gide getuigt feitelijk van zijn weigering om te lijden...

Geen wonder dat deze nieuwe zedeleer geschikt was voor hen die geen onrust of angst wilden kennen. Zij gebruikten haar principes als excuse voor een leven zonder verantwoordelijkheid en stelden ze tegenover de principes waarvoor mensen gestreden en hun leven gegeven hadden, en waarvoor enkelen nog hun leven graag zouden geven. Gide had aan die ‘pacifisten’ een ethiek

[p. 300]

gegeven die hen paste. Alhoewel hij bekend heeft dat hij slechts aan de toekomst dacht en voor de toekomst schreef, heeft hij zich nooit de vraag gesteld in welke mate hij verantwoordelijk zou zijn voor die toekomst. Hij is een voorbeeld van ‘irresponsabilisme’. Dit komt trouwens reeds tot uiting in het feit dat hij in zijn werk slechts een uitkomst zocht voor zijn eigen problemen, zonder zich te bekommeren om de inwerking van zijn gedachten op zijn lezers. Irresponsabiliteit die bij Gide dubbel gevaarlijk lijkt, omdat zijn gedachten gediend worden door een bekoorlijke stijl.

Gide's werk heeft feitelijk veel van zijn actualiteit verloren. Op de vraag aangaande de zin van het tegenwoordige leven gaf hij wel een antwoord. Maar de problemen die aan de generatie van de tweede oorlog worden gesteld en die nauw in verband staan met de vraag naar de menselijke bestemming bleven door hem ongeroerd. Hij ontweek ze met die onverschilligheid, welke men bvb. in zijn befaamde briefwisseling met Claudel voelen kan. Daarom ook doet hij zich heden ook voor als een overwonnen man te midden van de zich energiek affirmerende stemmen die thans spreken. Volgen de jongeren van thans niet liever Claudel, Mauriac, Bernanos, Sartre of Camus? Men kan zich evenwel afvragen of er werkelijk niet een mysterieus verband bestaat tussen de stellingen van de twee laatstgenoemden en Gide's ideeën. Zou eindelijk dan toch een zuiver literair ideaal het vertrekpunt kunnen zijn van een wereldbeeld?