Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 374]

Deense letteren
Bij de dood van Johannes Jörgensen
door V. Claes

Sinds in dit tijdschrift vorig jaar onze kroniek over de Moderne Deense Letteren verscheen, zijn twee van de belangrijkste onder de nog levende Deense schrijvers van het toneel verdwenen. In juni 1955 overleed Martin A. Hansen en nu is ook de bijna negentigjarige Johannes Jörgensen (6 november 1866-29 mei 1956) heengegaan. Over de eerste schreef ik vrij uitvoerig in de vermelde kroniek, over de tweede werden reeds vroeger verscheidene artikels in Dietsche Warande en Belfort gepubliceerd. Zoals bekend onderhield Jörgensen persoonlijke betrekkingen met vooraanstaande figuren uit het Vlaamse kultuurleven o.a. met Mejuffrouw Belpaire en was hij gedurende korte tijd (1913-1914) aan de Leuvense Universiteit verbonden als hoogleraar in de kunstgeschiedenis. Wat zijn literair werk betreft, is in het buitenland zijn faam als auteur van heiligenlevens het best doorgedrongen. Zijn ‘H. Franciscus van Assisi’ zou zelfs na de sprookjes van H.C. Andersen het in het buitenland meest verspreide Deense werk zijn. Maar ook in de geschiedenis van de Deense letterkunde heeft Jörgensen door zijn reaktie tegen het naturalisme en als leider van de symbolistische beweging een belangrijke rol gespeeld, die ik in dit artikel even wil belichten.

Toen de zestienjarige Johannes Jörgensen in 1882 het stadje Svendborg verliet om zich in Kopenhagen voor het eindexamen M.O. voor te bereiden, droomde zijn moeder er nog van dat hij eens theologie zou studeren om dominee te worden. Twee jaar later echter begon de jonge Jörgensen aan de universiteit de studie van de natuurwetenschappen. Sinds Georg Brandes gezegd had dat de leer van Darwin de orthodoxe moraal zou omverwerpen, was de studie van het Darwinisme aan de orde van de dag. J.P. Jacobsen had zijn werken in het Deens vertaald en geloofde evenals vele andere jonge schrijvers dat nu eindelijk de wetenschap de menselijke persoonlijkheid zou bevrijden van alle autoriteitsgeloof en burgerlijke konventies. De leider van deze opstandige beweging, die haar stempel zou drukken op heel het geestesleven in Skandinavië, is ontegensprekelijk Georg Brandes (1842-1927). Hij was noch geniaal, noch erg origineel, maar hij wist met meeslepende welsprekendheid en revolutionaire bezielingskracht het intellektuele leven

[p. 375]

van zijn omgeving een andere richting in te sturen. Zijn gedachten haalde hij bij mannen als J. Stuart Mill, Spencer, Darwin, Feuerbach, Comte, Taine en de Franse naturalisten. Na 1886 zou hij zich weliswaar onder de druk van persoonlijke ontgoochelingen enigszins afzonderen en onder invloed van Nietzsche overgaan tot een ‘aristokratisch radikalisme’. Radikaal was hij in elk geval heel zijn leven lang en omstreeks 1880 trok het Brandesianisme als een lawine door het intellektuele Skandinavië. De twee voornaamste doelstellingen van deze beweging waren de godsdienst en het huwelijk. Daar immers waren de vooroordelen het grootst. Religieuze en maatschappelijke konventies verhinderden de vrije ontplooiing van de menselijke vermogens. De godsdienst met zijn dwangvoorstellingen van zonde en schuld belette de mens waarlijk gelukkig te zijn op aarde. In de bekende roman van J.P. Jacobsen roept Niels Lyhne ergens uit dat op de dag dat de mensheid vrij zal kunnen jubelen ‘er is geen god’, het leven als bij toverslag veel aangenamer zal worden. De machtige stroom van liefde, die nu naar de hemel opstijgt, zal dan de mens zelf gelukkig maken. Dat de moderne wetenschap voorgoed het Kristendom heeft overwonnen, is ook de overtuiging van Johannes Jörgensen. In 1889 denkt hij eraan een ‘Kritiek van het geweten’ te schrijven en noteert volgende bedenking: ‘Slechts in de oude tijd waren godsdienst en moraal nuttig voor de gemeenschap. Nu zal blijken dat de vrije ontwikkeling van het individu het nuttigst is en daarmee zijn godsdienst en moraal afgeschaft’.

Wat het huwelijk betreft had Georg Brandes reeds in 1869 J. Stuart Mills ‘The Subjection of women’ vertaald. Brandes en zijn volgelingen ijverden open voor de vrije liefde. In zijn autobiografie schrijft Johannes Jörgensen dat het ideaal voor hen was ‘de vrije verhouding tussen de twee geslachten’. Maar dit ideaal eiste een sociale en ekonomische omwenteling. ‘In het bestaande huwelijk was de vrouw nog de door de man gekochte - zij zag in hem de kostwinner, hij in haar zijn echtelijke maîtresse - m.a.w. het huwelijk was een andere vorm van prostitutie. Opdat de liefde tussen man en vrouw werkelijk zou kunnen worden wat ze behoorde te zijn, moest ze worden vrijgemaakt van het huwelijk en dat kon slechts geschieden als de kapitalistische wijze van produktie werd afgeschaft en mannen en vrouwen werden gelijkgesteld als werkende burgers in de socialistische staat. “En de kinderen?” werd er gevraagd. “Moet de staat opvoeden!” klonk het prompte antwoord. Zo bracht dus het sexuele vraagstuk jonge esthetici en erotiekers direkt over naar het socialisme’. Dit samengaan van Brandesianisme en socialisme had op zijn beurt tot gevolg dat de ideeën van Brandes tijdens de volgende decennia ook in de brede lagen van de bevolking verspreid werden.

Toen Brandes te keer ging tegen het ‘waardeloze vooroordeel’ van het celibaat der ongehuwde meisjes uit de burgerij, kwam hij wel in konflikt met de Noor Björnson - wiens vrijzinnigheid gepaard ging met een eerlijk verlangen naar zuivere, onbaatzuchtige liefde -, maar de jongeren stelden

[p. 376]

zich haast allen aan de zijde van hun Deense leider. Ook Johannes Jörgensen. Men kan zich voorstellen dat een dergelijke bandeloosheid tot uitspattingen en innerlijke tweespalt moest leiden. Naarmate de mens zich ‘bevrijdt’ van de banden van godsdienst en zedenleer, verdwijnt de levensvreugde en blijft alleen walg, angst en wanhoop over - voor zover hij zich niet in de metafysische eenzaamheid van zijn hoogmoed weet te verschansen. De optimistische periode van het naturalisme was meteen ook achter de rug, de dekadenten van het fin de siècle beginnen nu hun woord mee te spreken.

Ondertussen had Johannes Jörgensen de studie van de natuurwetenschappen laten staan voor de filologie maar ook daarin zou hij nooit enig examen afleggen (in tegenstelling met wat J. Persijn beweert in zijn inleiding bij de vertaling van Jörgensens Levensleugen en Levenswaarheid). Hij begon gedichten te publiceren en leefde van wat de journalistiek hem opbracht. In 1887 verscheen zijn eerste dichtbundel ‘Verzen’ (Vers). Deze poëzie is gekunsteld realistisch, soms ietwat impressionistisch, met lange samengestelde adjektieven en met hier en daar - dit is de echte Jörgensen - een weemoedig natuurgevoelen. Zijn revolutionair optimisme komt ook aan het woord wanneer de dichter droomt van een duizendjarig rijk waar geen godsdienstig fanatisme de mensen nog plaagt en waar ‘de liefde geen schande meer is, maar vrij wordt geschonken en gekozen’.

Zijn ervaringen van het bohémiensleven in Kopenhagen heeft Jörgensen weergegeven in de vijf prozaverhalen die verschenen tussen 1888 en 1894. Op echt dekadente wijze wordt hier het spleen van de jongeman beschreven in een subjektieve, vermoeiende taal die uiterlijke details vermijdt en zwaar-geladen, nuancerende adjektieven verkiest. De hoofdpersoon van elk verhaal verlangt in ziekelijk gedroom naar geluk en zoekt dat geluk vooral in erotisch genot, maar ook - naar het voorbeeld van Baudelaire en J.K. Huysmans - in subtielere (b.v. aromatische en narkotische) genietingen en andere geraffineerde gewaarwordingen. Deze wellust bevredigt echter niet en laat alleen een gevoel van ontgoocheling, van walg en eenzaamheid achter. In enkele mooie lyrische natuurbeschrijvingen voelt men de weemoed waarmee de schrijver terugdenkt aan de dagen van zijn jeugd toen hij in de vredige natuur van zijn geboortestreek ronddwaalde. Het laatste van deze vijf verhalen, dat de karakteristieke titel ‘Heimwee’ draagt, drukt het duidelijkst dat verlangen naar de reinheid van zijn kinderjaren uit, toen hij de eerste keer verliefd was en toen hij zich één voelde met de zuivere natuurschoonheid.

Ik heb zo juist de namen van Baudelaire en J.K. Huysmans genoemd. Wel had Brandes Baudelaire b.v. al eens vermeld, toch bleef hij blind voor een belangrijk aspekt bij deze schrijver: de strijd tussen God en Satan, het bewustzijn van de zonde. Dit laatste intrigeerde Jörgensen zoveel te meer en het is dan ook dat wat hij belicht in zijn artikels uit de jaren 1891-94 niet alleen over Baudelaire maar ook Verlaine, J.K. Huysmans en Léon Bloy. Hij beklemtoont overal de overzadigdheid, de walg voor het zinnelijk en het brandende verlangen naar het bovennatuurlijke.

[p. 377]

In de overgangsbundel ‘Stemmingen’ (Stemminger, 1892) merken we duidelijk deze innerlijke onrust, dit zoeken naar het oneindige. In de prozagedichten treft evenals in de bovenvermelde verhalen de tegenstelling tussen het dekadente grotestadsleven en de stille stemming in zijn geboortestad, de tegenstelling tussen de werkelijkheid en de droom. Toch vindt hij rust in de natuur, daar ervaart hij een geheime kracht die hem in verbinding stelt met een ander leven waarnaar zijn ziel verlangt. Dit terug opzoeken van de ‘eeuwigheidsstroom waarvan de wateren 's levens wortel besproeien’ wordt bijzonder duidelijk beschreven in ‘Zomer’ (Sommer), een groot autobiografisch gedicht dat hij in de zomer van het jaar 1892 dichtte in zijn geboortestad Svendborg. De taal van de gedichten uit ‘Stemmingen’ is heel wat eenvoudiger dan in ‘Verzen’. De gezochtheid der beelden en de overladenheid der vele adjektieven is verdwenen. Toch merkt men nog het experimenteren en de spanning tussen realisme en symbolisme.

Met zijn tijdschrift ‘Taarnet’ (De Toren; er verscheen één jrg van okt. '93 tot dec. '94) stelt Johannes Jörgensen zich bewust in de bres voor het symbolisme. Bij zijn bepaling van deze nieuwe beweging legt hij de nadruk op het feit dat elke kunstenaar ‘instinktief en intuïtief het ware wezen van het bestaan vat. Hij voelt de samenhang van zijn ziel met de ziel van de natuur en vermoedt achter de schijnbare onverschilligheid der dingen een geheimzinnige wereld waarin zijn geest een eeuwig burgerrecht geniet. De echte kunstenaar is daarom noodzakelijk symbolist. Hij herkent achter het vergankelijke het eeuwige, waaruit zijn ziel is ontloken’. Filosofisch is het dus de radikale tegenstelling van het naturalisme, hetwelk het geloof in een Jenseits, dat aan dit bestaan een zin zou geven, verwerpt. Door het oprichten van Taarnet heeft Jörgensen bewust weer aangesloten bij het natuurgevoelen en het eeuwigheidsverlangen van zijn jeugd en daardoor stelling gekozen tegen het naturalisme en Brandesianisme dat in Kopenhagen overheerste.

De afkeer van het zingenot en het verlangen naar de eeuwigheid bereiken hun hoogtepunt in de dichtbundel ‘Betekenis’ (Bekendelse, 1894) of beter ‘Belijdenis’ want het is werkelijk het berouw dat hem tot het belijden van zijn zonden brengt. Men heeft daarom kunnen zeggen dat deze poëzie in de Deense letterkunde dezelfde plaats inneemt als Verlaine's Sagesse in de Franse. De centrale gedichten uit deze bundel dragen als titel ‘Belijdenis’ en ‘Confiteor’. In het eerste richt de dichter zich tot de Eeuwigheid. ‘De zoete zang van zomerzwoele zonden’ wordt wel door ons bloed begeerd, maar kan onze geest geen rust schenken. ‘Waar zouden wij u, o Eeuwigheid, ontvluchten?’ Wij smachten steeds en overal

naar zon en lucht en zuivere gedachten.
En waar mijn ziel ter wereld ook belande,
en waar mijn lijf ook woele in de nachten,
o Eeuwigheid! ik ben in uwe handen!

[p. 378]

In dit gedicht wordt God niet genoemd, het heeft ook nog een pantheïstische klank. Het andere centrale gedicht uit de bundel daarentegen is zuiver kristelijk. Nog direkter belijdt hij er zijn zonden. Hij bidt de Moeder Gods om redding en stelt zich onder haar hoede. ‘Confiteor’ werd aan de dichtbundel toegevoegd toen het werk al bij de drukker was. Jörgensen had toen reeds kennis gemaakt met Mogens Ballin, die een zeer belangrijke rol gespeeld heeft in het moderne Deense katholicisme (twee van zijn zoons zijn op dit ogenblik als priester werkzaam in Denemarken, één van hen is Norbertijn van de abdij van Averbode). Hij behoorde aanvankelijk tot de kringen van de radikalen in Kopenhagen en nog wel tot de kern ervan: het Joodse radikalisme (Brandes zelf was ook afkomstig uit een Joodse familie). Onder invloed van Willibrord Verkade (beiden waren schilders van beroep) had hij zich evenwel tot het katholicisme bekeerd, was gedoopt op 6 januari 1893 en zou nu als katholiek grote invloed uitoefenen op Johannes Jörgensen. Samen met Verkade en nog enkele andere vrienden maakte hij het voor Jörgensen financieel mogelijk een reis naar het buitenland te ondernemen (naar Beuron en Zuid-Duitsland en vandaar naar Italië) om hem over zijn innerlijke krisis heen te helpen en hem in kontakt te brengen met het levende katholicisme. In zijn autobiografie (Mit Livs Legende) heeft Jörgensen zijn innerlijke ontwikkeling en twijfels beschreven, b.v. hoe hij herhaaldelijk de bekoring voelt om zich er met een kompromis van af te maken: vooral een ethisch pantheïsme, een mystisch kristendom zonder dogma's lijkt hem vaak een aantrekkelijke oplossing. Toch overwint hij alle moeilijkheden en wordt op 16 februari 1896 in de Katholieke Kerk opgenomen.

Door deze stap heeft Johannes Jörgensen veel vrienden verloren: Viggo Stuckenberg en Sophus Claussen, twee andere symbolistische dichters in de Deense letterkunde, die met hem samenwerkten aan zijn tijdschrift Taarnet. Georg Brandes die vroeger toch heel wat waardering voor Jörgensen over had, zelfs nog voor zijn dichtbundel ‘Belijdenis’, noemt hem nu ‘die kleine perverse renegaat’ en heeft hem sindsdien eenvoudig genegeerd. In zijn Verzamelde Werken heeft hij zonder meer al de woorden van lof over Jörgensen geschrapt.

Het lag niet in mijn bedoeling ook het latere werk van de Deense bekeerling te bespreken. In Denemarken is het lyrische gedeelte van zijn oeuvre meest bekend en geliefd. Ook na zijn bekering heeft hij nog verscheidene dichtbundels uitgegeven. Fijn natuurgevoel, een vaak weemoedige stemming, innerlijke rust en een eenvoudige maar zuivere taal zijn er de kenmerken van. Ook in zijn proza is de overladenheid en de onechtheid van zijn eerste werk verdwenen. Het talent van een romancier of dramaturg bezat Jörgensen niet. Daartoe ontbrak het hem aan de scheppende kracht en de geniale verbeelding die verschillende karakters tegen elkaar uit kan spelen en een onafhankelijke innerlijke groei laat voltrekken. Wel kan hij ons de dramatische spanning in zijn binnenste tussen de lokking der zonde en het verlangen naar eeuwigheid meedelen wanneer hij worstelt om God. Wel kan

[p. 379]

hij ons met heldere geest en gewetensvolle objektiviteit de geestelijke ontwikkeling laten volgen van een Franciscus van Assisi of een Katherina van Siena, maar van de krachtige Birgitta van Zweden moest hij bekennen dat ‘zij hem wat te sterk was’. Evenzeer als in zijn beste heiligenlevens, misschien zelfs nog meer, komt zijn talent tot zijn recht in zijn reisverhalen en in het mooie boek over Goethe (Goethe-Bogen 1913), dat ten slotte ook een reisbeschrijving is. Dit laatste werk werd in Denemarken zelfs ‘het voortreffelijkste werk waar het betreft modern Deens proza’ genoemd om de rijpe beheerstheid en harmonische rust van zijn taal.

In zijn werk heeft Johannes Jörgensen ons de belijdenis gegeven van zijn innerlijk leven, dat wil zeggen de ervaring van een werkelijkheid die door het naturalisme genegeerd werd. De konsekwentie van deze ervaring was de breuk met het Brandesianisme en de overgang tot het symbolisme op literair en tot het katholicisme op religieus gebied. Dat Jörgensen de eerste was die tegen de stroom van het naturalisme oproeide, bepaalt ook zijn plaats in de geschiedenis van de Deense letteren.