Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 577]

R.F. Lissens
Albrecht Rodenbach

herdacht bij de 100ste verjaring van zijn geboorte (27-10-1856)

Niet een dode is het, die wij herdenken. Rodenbach eren wij als een levende kracht, die generatie na generatie geboeid en zelfs velen getekend heeft. Alles wijst er op, dat deze kracht onverflauwd zal blijven, hoe zeer en hoe snel ook de tijden veranderen.

Zijn verschijnen is als een oplaaiende vlam geweest die zichzelf verteert. Toen hij overleed was hij nog geen 24 jaar oud. Hij was 17, toen hij aan de kop van de poësisklasse in het Klein Seminarie te Roeselare openlijk in opstand kwam tegen de verfransende overheid en de Blauwvoeterij in het leven riep. Hij was 20-21, toen hij ‘Ter Waarheid’ schreef, ‘De Coninck verlost’, ‘Ter Venster’, ‘Abyssus Abyssum invocat’ en ‘Gudrun’. Hij was 23, toen hij noodlot en dood al moest bezweren:

‘... Kameraad,

nicht raisoniren... Weer u scherp, en eind als een soldaat!’

Nog geen 6 maand later, op een mistige regendag in het voorjaar 1880, brachten Prof. Gustaaf Verriest en Aloïs Bruwier hem te Leuven in een ziekenwagen naar het station. Het was het pijnlijk vaarwel aan de stad, waar hij een in alle opzichten intens leven had geleid - tot de uitputting toe, drie jaar lang, tijdens dewelke hij tot man was gerijpt. Het was reeds het afscheid van het leven.

De Leuvense jaren wegen het zwaarst in dit kort bestaan. Rodenbach komt in de Brabantse universiteitsstad aan met het optimistisch idealisme, dat hij, niet zonder strijd, in het Klein Seminarie te Roeselare als een schat heeft verworven. Nu hij over de nodige bewegingsvrijheid beschikt, brengt hij zijn lokale Blauwvoeterij op het ruimere vlak van een algemene studentenbeweging voor Vlaamse actie. De stichter van de studentenbeweging is hij niet. Maar nauwelijks wordt zij georganiseerd, of hij wordt er het hart en de geest van.

Hij wil de jeugd inschakelen in de Vlaamse Beweging. Hij doet dat met de middelen waarover hij beschikt en op een wijze die aangepast is aan tijd en milieu. De middelen zijn beperkt en grotendeels literair, de wijze is romantisch. Hij schrijft strijdliederen en voorlichtende artikelen, hij richt spelersgilden op

[p. 578]

en maakt er toneeladaptaties voor, omdat hij het toneel als een belangrijke factor in het proces van de volksbeschaving beschouwt. Volgens de hedendaagse opvattingen gaat zijn aandacht niet genoeg naar het sociale, religieuze en economische. Misschien is het ten slotte beter zo geweest, dat hij namelijk zijn aandacht en zijn actie niet heeft toegespitst op beperkte objectieven. Hij is naar de kern gegaan: de totale wedergeboorte van Vlaanderen. Deze idee heeft hij, als zoveel andere inzichten, van Gezelle en Verriest meegekregen, maar hij heeft ze met jeugdige hartstocht doen uitstralen. Hoe de loop van de geschiedenis ook verandert, Rodenbach blijft de schitterende belichaming van een boodschap. De Vlaamse Beweging is, volgens hem, gericht op de gehele mens. ‘Wij moeten herworden in alles, tot in de minste dingen toe’, schrijft deze jeugdleider die wel de romantische noot aansloeg maar geen tafelspringer was en zich niet aan holle woorden beroesde, die nog op zijn ziekbed spotte met het slag van flaminganten van ‘Vlaanderen die Leeuw! wat wals is vals is! Slaat al dood!’, die herhaaldelijk beklemtoonde dat hij niet revolutionair wilde te werk gaan, die integendeel stap voor stap vooruit wilde en het voortdurend en dagelijks werk aanprees: ‘Helpe alle bate!’. Nergens heeft hij duidelijker het doel omschreven dan in deze woorden: ‘Voor ons betekent Vlaamse kamp het werk om Vlaanderen, het is te zeggen: het Vlaamse land, of Vlaams België, zo men wilt, te doen herworden en herbloeien in de volle ontwikkeling van eigen wezen en werkzaamheid: aard, zedens, gedacht, gebruiken, tale, kunst, wetenschap, handel en nijverheid’. Dit programma verkondigt een student in 1877 in een studententijdschriftje.

Onvergankelijk als bezielend strijder, blijft Rodenbach evenzeer onvergankelijk als schrijver. Ofschoon zijn werk ongelijk is, dient men het waarachtig niet te bejegenen met de toegeeflijkheid, die men tegenover beginnelingen aan de dag legt. Zijn gedichten, die ongeveer 300 blz. beslaan, omvatten krachtige strijdliederen, epische taferelen van een indrukwekkende monumentaliteit, stemmings- en symbolische poëzie, weinig ik-poëzie (maar dan toch het beroemde ‘Macte Animo’), ten slotte gedachtenpoëzie, die de diepe onrust van zijn geest en zijn gemoed vertolkt en voor altijd zijn sterk profiel in onze letteren tekent. Zijn ‘Gudrun’ is het enige toneelstuk dat zijn tijd heeft overleefd. Enkele van zijn brieven zijn anthologiebladzijden. Voorbeelden van kernachtig proza vindt men in zijn voorrede tot ‘Gudrun’ en in zijn verspreide artikelen. Zijn uitbeeldingsvermogen is trefzeker, zijn ritme direct aansprekend door de forse adem waarop het gedragen wordt. Hij dicht in traditionele trant, in de lijn van Hugo, Musset en Leconte de Lisle en van de grote klassieken. Men treft bij hem geen zuivere lyriek aan als bij Gezelle en geen vernieuwende poëtiek als bij zijn tijdgenoot Rimbaud. Zijn dichterschap was er één dat samen moest gaan met zijn leiderschap. Leider en dichter samen: het ideaal dat Verwey en Stefan George na hem zouden trachten te verwezenlijken. Zijn onmiddellijke Vlaamse voorgangers, de realisten, worden weinig of niet meer gelezen, zijn jaargenoten overtreft hij allen. De Van-Nu-en-Straksers hebben hem als een voorloper vereerd. Zijn beste bladzijden behoren tot ons literair

[p. 579]

patrimonium en worden van geslacht op geslacht overgeërfd, omdat zij hun eigen en volle klank bewaren.

Want Rodenbach is een unieke persoonlijkheid. Sinds lang noemt men hem de ‘ideale jongeling’. Waarom? Niet - of niet alleen - omdat de jonge strijder tevens een organisator en een geboren leider was en omdat de jonge dichter de stoutste grepen aandurfde. Het kan, voor wie hem kent, evenmin betekenen dat hij voor ons oprijst als een serene, nog niet door het leven aangetaste ziel, wat de enen een zuivere, de anderen een naïeve ziel kunnen noemen. De figuur van Rodenbach is licht en schaduw. Hij tekende zichzelf aldus in een brief aan zijn meester Verriest: ‘... ik beminne wat groot en edel en schoon is, maar dat en bemint geheel mijne ziel niet, of beter, zij hangt daar lijk door twee krachten vast gegrepen, de ene wilt ze naar boven en spreekt uwe stemme, de andere, woest en blind, weegt en doet geweld naar onder waar het slijk ligt.’

Wij weten dat Verriest, zijn vader naar de geest, hem vrede voor het hart gebracht heeft, kracht voor de wil en licht voor het verstand, niet door zijn persoonlijkheid te verminken maar door haar het eigen wezen te leren bewust worden en beheersen. Verriest leert hem vrij én ruim denken. Het vrije denken sluit echter voor Rodenbach een hardnekkige geneigdheid tot de twijfel in, zoals hij aan Max Rooses bekent, en hij is blij om ‘de weinige zekerheden die wij hier end daar al tastende rondom ons kunnen grijpen en vasthouden.’ Het ruime denken stelt hem open voor de veelvuldigheid van de bewegingen des geestes, die de rijpende jonge man bekoren, en voor de afgrond in hem, die, als alle diepten, aantrekt. Bij deze intellectuele aanleg komt nu Rodenbachs felle hartstochtelijkheid, die hem aangeboren is. Hartstochtelijk overgegeven aan alles wat hij doet en onderneemt, man van de laatste consequenties, is hij het type van de geëngageerde. Bezeten door een dynamisme dat geen rust kent, puttend uit aanzienlijke zielsreserves, streeft hij naar waarheid:

‘Ter Waarheid streeft mijn twijfelend gedacht,
ter Waarheid streeft mijn rusteloze ziel.’

Hij doet dat met een grootse allure: er is niets kleins aan hem. Hij neemt het op tegen Lodewijk de Koninck, die hij nochtans bewondert, en waar deze de 19e eeuw vervloekt, omdat zij goddeloos is, roept Rodenbach in zijn visionair gedicht ‘Geschiedenisse’ uit dat de 19e eeuw groot is, omdat zij zoekt en streeft. Van hetzelfde streven naar waarheid, toegepast op een bepaald gebied, getuigt de kernachtige waarschuwing die hij in een van zijn laatste geschriften richt tot de critiek: ‘Hij (de schrijver) zij katholiek, hij zij geus, dat en gaat u niet aan. Voor u is hij dichter, en uw criterium heet de kunst.’

Waarheid, en daarnaast Orde en Vrede, dat zijn de drie hoekstenen van Rodenbachs geestelijke wereld. Elders heb ik er op gewezen dat hij er naar streeft, het vrij en ruim denken met zijn felle hartstochtelijkheid te verenigen tot orde en harmonie. Op de weg die hij opstapt, wil hij van te voren niets prijs

[p. 580]

geven - en dat is nogmaals de typische situatie van de jonge man - niets prijs geven van de vele mogelijkheden en krachten, die in de mens schuilen, de vele spanningen en tegenstrijdigheden niet van vooraf aan uitschakelen. Integendeel, ‘mijne ziele lijke een zee met wilde golvenmacht’ - zo spreekt hij zichzelf toe; de vrije geest moet echter heersen over de bruisende krachten. Er is iets uitdagends in dit trots en verheven ideaal. Het bevat ongetwijfeld een deel zelfbegoocheling. Maar het heeft dit kort bestaan gericht en geadeld. Daarom staat Rodenbach nog heden onder ons niet alleen als de jeugdleider die de Blauwvoet laat opwieken, niet alleen als de strijdende dichter, maar als de Faustisch strevende ‘ideale jongeling’ op de drempel van het leven en in alles méér dan levensgroot.