Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 101

[p. 624]

Kronieken
Historische kroniek
De jongste literatuur over ons nationaal verleden
door Prof. Dr. Theo Luykx

Bij de aanvang van deze kroniek wensen wij vooreerst de aandacht te vragen voor een studie, betreffende een jonge hulpwetenschap van de geschiedenis, die de laatste jaren meer en meer beoefenaars kent, nl. de Historische Demographie Deze hulpwetenschap legt er zich op toe de ontwikkeling der bevolkingssterkte in het verleden binnen bepaalde geographische grenzen vast te leggen, alsmede de feiten te beschrijven, die zowel kwantitatief als kwalitatief deze bevolking wijzigen. Het is immers duidelijk dat de ontwikkeling van de bevolkingsdichtheid te allen tijde een belangrijke rol heeft gespeeld in de historische lotgevallen der volkeren. Tot nog toe ontbrak een algemene handleiding inzake de stelregels, die bij de wetenschappelijke beoefening van de historische demographie moeten voorliggen. Het is de grote verdienste van Pater R. Mols, s.j. deze leemte op voortreffelijke wijze te hebben aangevuld in een lijvige drie-delige studie⁽¹⁾, die voortaan als vade-mecum dienen kan voor elkeen, die zich op het terrein van de historische demographie wil begeven.

(1) ‘Introduction à la démographie historique des villes d'Europe du XIV^e au XVIII^e siècle’ (Université de Louvain, Receuil de travaux d'Histoire et de Philologie, 3 dln., Leuven, 1955-1956.)

I. Algemene werken

Sedert onze laatste kroniek (oktober 1955) zijn van de ‘Algemene Geschiedenis der Nederlanden’⁽²⁾, die in 1949 begon te verschijnen, de delen 8 en 10 van de pers gekomen. Deel 8 behandelt de periode 1748-1795 en draagt als ondertitel ‘De Revolutie tegemoet’. Voor de Zuidelijke Nederlanden betekent het jaartal 1795 reeds de definitieve inlijving bij het revolutionaire Frankrijk. Het Zuiden kende immers al in 1789-1790 de Brabantse en Luikse revoluties, die beide rond de strijd om de Nieuwe Denkbeelden verliepen. Aan dit deel werkten niet minder dan 13 historici mede, waaronder van Belgische zijde: Mevr. dr H. Coppejans-Desmedt, dr A. Cosemans, dr M. Deneckere, Prof. P. Harsin, dr J. Lefèvre en drs L.P.L. Pirenne. Hieronder komen dus verschillende franstalige schrijvers voor, wier bijdrage door de redactie moest vertaald worden. De algemene inleiding bij deel 8 is van de hand van Prof. dr J.A. Van Houtte uit Leuven, die dit tweede gedeelte der 18^e eeuw voorstelt

(2) Uitgegeven door W. De Haan (Utrecht) en Standaardboekhandel (Antwerpen, Brussel, Gent, Leuven).

[p. 625]

als een vervalperiode voor het Noorden, vergeleken met de voorbije gouden eeuw, en als een periode met stijgende evolutie voor het Zuiden. De geest der Verlichting, gepropageerd door de Franse filosofen, gaat het cultuurleven in de beide gescheiden Nederlanden overstemmen. Deel 9 van dit grootscheeps verzamelwerk moet de periode 1795-1840 afwerken, doch laat voorlopig op zich wachten. Daarentegen verscheen dit jaar reeds deel 10, dat het tijdperk 1840-1885 overschouwt en als algemene ondertitel draagt ‘Liberaal Getij’. Voor de geschiedenis van ons land valt 1885 samen met de officiële oprichting van de Socialistische partij, die echter pas in 1894, bij de eerste verkiezingen op basis van het meervoudig stemrecht, ineens aanzienlijke invloed verwierf op het landsbeleid. Aan dit deel werkten 11 historici mede, waaronder slechts 4 uit het Zuiden, blijkbaar omdat Prof. Kanunnik Simon een aanzienlijk gedeelte voor zijn rekening nam. De andere drie Belgische medewerkers zijn Prof. J.A. van Houtte, Prof. J. Dhondt en dhr G. Schmook. De algemene inleiding tot dit deel werd geschreven door de bekende prof. dr J. Romein, die hier een zeer lezenswaardige synthese ophangt van deze tijd, die hij beschrijft als de ‘overgang van de nog traditionele naar de in kiem moderne maatschappij’.

Van zijn monumentale geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden⁽¹⁾ voleindigde prof. Stefanus Axters o.p. het derde deel. Het handelt over de periode van de Moderne Devotie (1380-1550). Hij beschrijft hierin ‘de religieuze beweging, die reeds een paar jaar vóór het overlijden van de zalige Jan van Ruusbroec aanvangt en zich even vóór het Concilie van Trente nog duidelijk laat gelden’. Uit de rijke inhoud van dit boek noteren wij hoofdstukken over ‘Geert Grote’, ‘De broeders en zusters van het Gemene Leven’, ‘Het Kapitel van Windesheim’, ‘Thomans Hemerken van Kempen’; verder werden afzonderlijke hoofdstukken gewijd aan de vroomheidsbeweging in de reeds bestaande kloosterorden en bij de leken. Het is een boek dat in de bibliotheek van de Katholieke ontwikkelde lezer niet mag ontbreken.

Dit jaar voleindigde Pater Hildebrand zijn uitgebreide studie over de geschiedenis van de orde der Kapucienen in België en Nederland⁽²⁾. Het 10^e en laatste deel kwam onlangs van de pers. Dit werk is de vrucht van jarenlange opsporingen, waarop de schrijvers en de orde der Kapucienen fier kunnen gaan. Bij mijn weten beschikt geen enkele andere kloosterorde in ons land over zulk degelijk algemeen en uitgebreid overzicht van haar geschiedenis.

(1) ‘Geschiedenis van de Vroomheid in de Nederlanden’, dl. III, Uitg. De Sikkel, Antwerpen, 1956.

(2) ‘De Kapucienen in de Nederlanden en het Prinsbisdom Luik’ (10 dln. Antwerpen, 1945-1956).

2. De Middeleeuwen

Van de hand van wellicht onze belangrijkste historicus van de Europese Middeleeuwen, de Gentse professor F.L. Ganshof, verscheen een kritische studie over de Karolingische Capitularia⁽³⁾, blijkbaar als voorstudie van een

(3) ‘Wat waren de Capitularia’ (Handelingen v.d. Kon. VI. Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten, Brussel, 1956).

[p. 626]

uitgebreid werk over de Karolingische periode, dat wij van hem ongetwijfeld nog mogen verwachten.

Van prof. dr Ch. Verlinden, eveneens uit Gent, kwam het eerste deel van een belangwekkende en uitgebreide studie van de pers, gewijd aan de geschiedenis van de slavernij in het Middeleeuws Europa. Dit lijvig volumen, dat nog met twee delen zal aangevuld worden, behandelt de middeleeuwse toestanden in het Iberisch Schiereiland en in Frankrijk⁽¹⁾. Naar de geleerde schrijver aankondigt, zal het derde deel gewijd zijn aan de ontwikkeling van de slavernij in de Germaanse landen, o.m. in de Nederlanden. In afwachting van dit deel, waarop wij in deze rubriek speciale aandacht zullen vestigen, mag de schrijver worden gelukgewenst met deze grootse onderneming, die hem in de historische wereld beslist op het voorplan brengt.

Dr J. Maréchal, adjunct-conservator van het Rijksarchief te Brugge, wiens studie over de Brugse Beurs reeds vroeger werd vermeld,⁽²⁾ schreef een nieuw werk over de middeleeuwse handels- en havenstad, inzonderheid over het middeleeuwse bankwezen in de Zwinstad.

De studie⁽³⁾, die op kritisch gebruik en gedeeltelijk in bijlagen gepubliceerde documenten berust, is bedoeld als aanvulling van het werk van onze landgenoot, de in Amerika docerende dr Raymond de Roover⁽⁴⁾. Deze luxe-uitgave van het werk van dr Maréchal is in feite een privé-editie, bekostigd door de Bank van Roeselare ter gelegenheid van haar 30-jarig bestaan. De inhoud doet de schrijver eer aan; om het initiatief tot deze uitgave en haar luxueuze verzorging mag de genoemde Vlaamse bank geloofd worden.

Ook over de Middeleeuwse geschiedenis van het hertogdom Brabant verschenen enkele belangwekkende studies. In aansluiting bij de uitvoerige verhandeling van dr J. Van der Straeten, die wij vroeger bespraken⁽⁵⁾, publiceerde dr P. Gorissen, de pas benoemde hoofdbibliothecaris van Lovanium in Belgisch-Congo, een nieuwe studie over het Parlement en de Raad van Kortenberg⁽⁶⁾. Daarin bewijst hij het bestaan van een Parlement te Kortenberg, waarvan de beroemde Raad van Kortenberg een soort emanatie werd, die in feite pas in 1314, dus 2 jaar na de uitvaardiging van het Charter van Kortenberg, begon te fungeren. Door Prof. P. Bonenfant van Brussel werd de studie van een zijner jong overleden studenten, Paul Renoz, in druk gegeven. Zij handelt over de Brabantse kanselarij tijdens de regering van de Bourgondische hertog Philips de Goede (1430-1467)⁽⁷⁾. Uit haar blijkt ten volle dat het

(1) ‘L'Esclavage dans l'Europe Médiévale. T.I. Péninsule Ibérique-France’ (Rijksuniversiteit te Gent. Werken uitgegeven door de Faculteit van de Letteren en Wijsb., De Tempel, Brugge, 1955).

(2) Dietsche Warande en Belfort (1952).

(3) ‘Bijdrage tot de geschiedenis van het Bankwezen te Brugge’ (De Anjelier, Brugge, 1955).

(4) ‘Money, Banking and Credit in Mediaeval Bruges’ (Cambridge, Massachusetts, 1948).

(5) ‘Het Charter en de Raad van Kortenberg’ (Uitgave Universiteit Leuven, 2 dln., Brussel-Leuven, 1952). Cfr. Dietsche Warande, 1954, p. 114.

(6) ‘Het Parlement en de Raad van Kortenberg’ (Standen en Landen, E. Nauwelaerts, Leuven, 1956).

(7) ‘La chancellerie de Brabant sous Philippe le Bon’ (1430-1467) (in: Commission royale d'Histoire, in 8^e, Paleis van Academiën, Brussel, 1955).

[p. 627]

hertogdom Brabant zijn autonomie binnen de territoriaal-ééngemaakte Bourgondische staat had weten te bewaren op basis van het charter der Blijde Inkomst, dat in zijn ontstaan o.m. door het charter van Kortenberg was voorbereid geworden.

3. Moderne Tijden

Aan de figuur van Maria van Hongarije, zuster van Karel V en gouvernante in de Nederlanden (1530-1555), werd door Mej. dr Ghislaine de Boom, conservator bij de Koninklijke Bibliotheek, een nieuwe biografie gewijd, die verscheen in de bekende serie ‘Notre Passé’.⁽¹⁾. Gelet op de omvang van deze serie-uitgave, komt deze biographie enigszins beknopt voor, doch zij zal ongetwijfeld een ruime lezerskring voldoen. In Vlaanderen missen wij spijtig een dergelijke serie van vulgariserende, maar tevens kritisch-verantwoorde historische lectuur. Nog met grotere spanning zal de lezer de lotgevallen volgen van de ongelukkige Don Carlos, oudste zoon van Filips II, die de schrijfster enige tijd voordien publiceerde⁽²⁾.

In onze vorige kroniek herdachten wij het afsterven van de bedrijvige Vlaamse historicus Kan. Dr. Floris Prims, overleden op 26 October 1954. Dat hij werkzaam bleef tot zijn laatste levensdagen, bewijst het verschijnen van zijn bronnenverzameling over de Religionsvrede te Antwerpen (1579-1581), waarvan hij de begrijpelijk gebrekkige index nog op zijn laatste ziekbed verzorgde⁽³⁾. De documentatie, hier verzameld, biedt groot belang voor de kennis van de politiek-religieuze gebeurtenissen te Antwerpen en in de Nederlanden gedurende de jaren van strijd, die de definitieve scheiding van de Nederlanden voorafgingen.

Van de hand van een Amerikaanse historicus, Gordon Griffiths, verscheen een goed-verantwoorde monographie over de korte politieke carrière van Willem van Hoorn, heer van Heze⁽⁴⁾. Als verarmde edelman nam deze een zeer wisselvallige houding aan in de strijd tegen Spanje. In het beslissende jaar 1576 stond hij aan de zijde van Oranje; in 1578 sloot hij echter aan bij de Malcontenten en verzoende zich met Spanje. Toen hij zich twee jaar later, in 1580, opnieuw aan de zijde wou stellen van de opstandelingen, hielden de Spanjaarden hem aan en hij stierf op het schavot.

Steeds met betrekking tot onze zeer beroerde 16^e eeuw danken wij aan Marie Delcour en Jean Hoyoux de zorgvuldige uitgave van de briefwisseling van L. Torrentius voor de periode van zijn Antwerps episcopaat (1587-1595)⁽⁵⁾. Hieruit blijken o.m. zijn ijver en zijn oprechtheid bij de doorvoering van de besluiten van het Concilie van Trente in een periode van diepe verwarring;

(1) ‘Marie de Hongrie’ (in: Notre Passé, La Renaissance du Livre, Brussel, 1956).

(2) ‘Don Carlos, l'héritier de Jeanne la Folle’ (Office de Publicité, Brussel, 1955).

(3) ‘Register der Commissie tot onderhoud van de Religionsvrede te Antwerpen’ (Kon. Commissie voor Geschiedenis, in 8^o, Paleis van Academiën, 1954).

(4) ‘William of Hornes, Lord of Hèze, and the revolt of the Netherlands’ (1576-1580) (Publications of History. University of California, Berkeley and Los Angeles, 1954).

(5) LAEVINUS TORRENTIUS: Correspondance. Période Anversoise (1587-1595) (Université de Liège. Bibl. de la Faculté de Phil. et Lettres, 2 dln, 1953-1954).

[p. 628]

tevens zijn afkeer voor de corruptie en de tuchteloosheid van de Spaanse troepen. Verder houdt deze correspondentie een schat van inlichtingen in met betrekking zowel tot onze politieke, als tot onze economische en culturele geschiedenis.

4. Hedendaagse Tijden

Wij vestigden reeds vroeger⁽¹⁾ de aandacht op voorstudies van dr H. Deneckere, gewijd aan de geschiedenis van het verfransingsproces van Vlaanderen in de 18-19^e eeuw. Ondertussen kwam over dit onderwerp zijn definitieve verhandeling van de pers,⁽²⁾ waarin hij op grond van een overvloedige documentatie de ontwikkeling van dit verfransingsproces voor de jaren 1780-1823, d.i. de laatste periode van het Oostenrijks regime, de periode van de Franse aanhechting en de acht eerste jaren van het Koninkrijk der Nederlanden vastlegt. Dit verfransingsproces wijdt de schrijver aan een komplex van sociologische en politieke oorzaken. Het gedwongen Franse taalimperialisme van tijdens de periode der Franse annexatie behoort daarbij; doch hij hecht daar geen beslissend belang aan. Het is een feit dat de verfransing van onze hogere standen reeds aanving tijdens de Bourgondische periode en dat vooral sedert de 17^e eeuw de algemeen-kulturele uitstraling van het Frans en de franse taal, met het daaraan beantwoordende snobisme van de hogere standen, een zeer voorname rol speelden. De Franse annexatie heeft dit verfransingsproces echter haar beslag gegeven. De korte jaren van nederlandse reactie tijdens het koninkrijk der Nederlanden heeft de eeuwen verfransing niet kunnen ongedaan maken en Willem I's wetten op de taaldwang hebben aan de Belgische Omwenteling van 1830 bepaald een anti-Vlaams karakter geschonken.

Een uiterst belangrijke bronnenpublicatie over het tijdvak van de Franse Annexatie in het departement van de Neder-Maas (ca Belgisch en Hollands Limburg met hoofdstad Maastricht) danken wij aan de zeer bedrijvige gouverneur van Limburg, dr L. Roppe, die in samenwerking met G.W.A. Panhuyse en Elis. M. Nuyens, de rapporten publiceerde van de Commissarissen aldaar. Deze moesten op regelmatige tijden naar Parijs verslagen opsturen over de toestanden in het genoemde Departement. Die verslagen, waarvan de minuten op het Rijksarchief te Maastricht en de net-exemplaren op de Archives Nationales te Parijs berusten, bevatten begrijpelijkerwijze een schat van inlichtingen over het Departement van Neder-Maas tussen de jaren 1797 en 1800⁽³⁾.

De naam van de Hollandse minister van Maanen, die als boeman voor de Belgische Omwentelaars heeft gediend, bezit in België algemene bekendheid. Wie nu met de figuur van Cornelis Felix van Maanen op objectieve wijze

(1) Dietse Warande en Belfort, 1954, p. 115.

(2) ‘Histoire de la Langue Française dans les Flandres (1780-1823)’ (Romania Gandavensia, Universiteitsstraat 16, Gent, 1954).

(3) ‘De decadaire, resp. maandelijkse rapporten van de Commissarissen van het Directoire Exécutif in het Departement van de Neder-Maas’ (in: Standen en Landen, E. Nauwelaerts, Leuven, 1955).

[p. 629]

nauwer wil kennis maken, kan het werk lezen van Elisabeth Kluit⁽¹⁾, die de lange politieke carrière van deze Noord-Nederlander, jurist en aanhanger van Rousseau en Montesquieu, uitstippelt. Jammer kwam voorlopig slechts het eerste deel van deze studie van de pers, dat zijn curriculum vitae tot 1813 overschouwt. Op het 2^e deel, waarin de schrijfster ook de Belgische periode van van Maanen zal behandelen, wachten wij met grote belangstelling.

Voor de geschiedenis van België's buitenlandse politiek tegen het einde van de 19^e eeuw bevat de studie van R. Lüthi over de Vredesconferentie van Den Haag belangrijke inlichtingen⁽²⁾. Hij bestudeert nl. de houding van de kleine staten, o.m. van België, tegenover deze Vredesconferentie, die te Den Haag plaats had op een ogenblik van grote internationale spanning, ingevolge het Fachoda-incident, de Boerenoorlog, de naasting van Port-Arthur door de Russen e.a.

Tenslotte mag een studie van pater A. Roeykens in het licht worden gesteld. Met nog gedeeltelijk ongebruikt bronnenmateriaal analyseert hij de politiek van koning Leopold II in verband met de voorbereiding van de vestiging van zijn koloniaal rijk in Centraal Afrika. Hij behandelt de periode 1875-1879, d.i. tot aan de oprichting van de ‘Association internationale du Congo’, en werpt nieuw licht op de persoonlijke politiek van de koning, de ware schepper van België's overzeese gebied⁽³⁾.

(1) ‘Cornelis Felix van Maanen tot het herstel der Onafhankelijkheid, 9 sept. 1769-6 dec. 1813,’ (Groningen, dl. I, 1954).

(2) ‘Die europäischen Kleinstaten und die Haager Friedensconferenz von 1899’ (Verlag P.G. Keller, Wintherthur, 1954).

(3) ‘Les débuts de l'oeuvre africaine de Léopold II (1875-1879)’ (Mémoire de l'Acad. royale des sciences coloniales, Brussel, 1955).