Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 168]

Oskar van der Hallen
Woord en poëzie

‘In plaats van de klanken met bepaalde ideeën te beladen, put de poëzie haar inhoud uit de klanken zelf. Zij vindt eerst, en zoekt daarna. Zij is de prooi van de exegese welke ongetwijfeld een muze is vermits zij er in slaagt onze codices te vertalen, onze eigen duisternis te doorbreken en ons duidelijk te maken hetgeen we niet wisten gezegd te hebben.’
(Jean Cocteau).

Geluid is er geweest van het bestaan der stoffelijke wereld af. Is echter het eerste woord weerklonken vooraleer er een oor was om het op te vangen? De mens hoorde en zag rondom zich de dingen die er voor hem waren en waarop zijn zintuigen reageerden. Zo kwam hij er toe de dingen te noemen, d.w.z. hij heeft er zich van gedistancieerd terwijl hij zich vol verrukking bewust was van de schoonheid en de kracht die van alle dingen uitging. Alles wat hij zelf niet was, heeft hij genoemd met de klanken van zijn mond; aldus tonend dat hij in en toch bóven de hem omringende wereld stond. Het woord was geboren.

Hoe waren de eerste woorden? Waren het willekeurige klanken waarmee de stoffelijke dingen werden aangeduid? In hoever evoceerden klank, articulatie en toonhoogte de zintuigelijke indruk van de dingen? Gold aanvankelijk de klank als symbool vermits we zien dat de klankensymboliek nog heden voortleeft in elke taal en in alle poëzie? Dat zullen we nooit weten. Evenmin of de abstrakte woorden na de konkrete zijn gekomen naarmate de mens ging beseffen dat hij kon handelen en bewegen, hoe de dingen waren; dat alles groei en ritme was en gehoorzaamde aan hogere levenswetten.

Zeker is echter dat de mens wist dat de dingen zijn door een goddelijk raadsbesluit en dat het worden daarvan slechts een vorm is.

Woorden d.i. klanken geladen met een of andere zin, zijn dan ook ontstaan uit een religieus besef, uit het erkennen van een transcendente macht.

De dingen noemen of zoals het nu nog heet, zijn gedachten onder woorden brengen, daarin ligt het geestelijk voorrecht van de mens. Het woord is de vrucht van een geestelijke activiteit. Het woord eenmaal deel uitmakend van ons innerlijk bezit, is vruchtbaar en levenswekkend. Vaak is het het woord dat de gedachte wekt, richt en verheldert. Het woord is meer dan een hulp-

[p. 169]

middel voor de rede, het trekt de mens op tot denken, het is geïncarneerde kennis. Het fikseert de vage droom, geeft gestalte en stijl aan de troebele wereld van gevoelens en impressies. Eenmaal uitgesproken, zet het zijn geheimzinnige werking voort in ons. Het woord schept harmonie tussen vorm en inhoud; het is zelf die harmonie. Redenaars en dichters erkennen de mysterieuse wisselwerking tussen woord en idee, waardoor het woord aan de idee haar levenskans geeft en ze bevrucht; zij zoeken tot ze het woord vinden dat in de volksmassa doordringt of een onvermoed licht werpt op de wereld. Heel het leven door, in talloze omstandigheden, is het woord een reddingsplank waaraan de mens zich kan vastklampen telkens hij zich verloren voelt in de verwarrende veelheid der sensaties, in het beangstigend geweld der concepten.

Ook de dichters die de taal als instrument hebben gekozen doen niets anders dan de dingen noemen, zij het dan voor ingewijden, evenals de tovenaars en profeten die de magie van het woord nog kenden. In feite zijn het nog slechts de dichters die het woord eerbiedigen in zijn volle, a.h.w. religieuze betekenis. Andere mensen komen daar zelden toe, tenzij in momenten van diepe ontroering, van plotselinge luciditeit. Maar in gewone taal, vooral in de zogenaamde ‘literatuur’ is het woord ontluisterd; zo vaak werd het verkeerd begrepen en geweld aangedaan dat het volkomen ontkracht is. Heden dient het woord niet slechts om de dingen te noemen maar evenzeer om ze te versluieren; niet om onszelf in de kern terug te vinden, maar om ons te verliezen in bijkomstigheden. Van zijn majesteit beroofd wordt het woord op kinderachtige wijze misbruikt om de muziek of de schilderkunst na te bootsen hetgeen ten slotte altijd heeft geleid tot dubbelzinnigheid en bedrog.

Hoe ouder een taal wordt, hoe groter gevaar haar zuiverheid loopt. Vele woorden die ze bevat, kunnen vergeleken worden bij bankbiljetten; officieel zijn ze goed voor het goud waarnaar ze verwijzen maar ze zijn erg beduimeld en raken snel versleten. Soms worden ze totaal waardeloos in tijden van economische ontreddering net zoals de geestelijk ontredderde mens als een dwaas met het woord omspringt. De taal wordt omgebogen en geraffineerd tot listig bedrog, ze zwelt tot grootspraak of verschrompelt en verruwt tot ze gebroken in de mond blijft hangen.

Dit is een algemene constatatie die niet nader geïllustreerd moet worden. Men kan de evolutie der taal zonder meer beschouwen als een verschijnsel in het kader der semantiek. Voor het goed begrijpen van onze tijd zou het evenwel de moeite lonen een onderzoek in te stellen naar het lot van sommige ‘symptomatische’ woorden die - meestal kernwoorden of er van afgeleid - radikaal van inhoud veranderen of een voor verschillende mensen en beschavingen sterk afwijkende of tegengestelde betekenis verkrijgen. Sinds de renaissance maar vooral sinds de romantiek het subjektivisme deed doordringen in alle levensgeledingen heeft deze ontwikkeling niet opgehouden. Laten we ons tot enkele woorden beperken. Schoon: Wie durft er een

[p. 170]

objektieve inhoud aan dit woord geven, sinds de estetiek van onze germaanse voorouders (= blinkend) als primitief wordt aangezien? Wat betekent goed en rechtvaardig juist voor een mensengemeenschap die voor het merendeel geen moraal kent? En vrijheid! Dat vreselijke woord dat nooit iemand goed schijnt begrepen te hebben; in wiens naam de gruwelijkste dwaasheden zijn begaan en het ergste onrecht, sedert het woord is losgemaakt van zijn religieuze oorsprong en toegepast op het zuiver-menselijke! Het zelfde geldt voor eer, voor deugd (het ‘vertu’ van de franse revolutionairen, teruggebracht tot zijn romeins-heidense zin!) voor beschaving, moed, trouw en zovele andere. Nog een laatste voorbeeld dat evengoed als de vorige de verwording illustreert van het woord in mensenmond, zodra de mens alle religieuze binding verliest en dientengevolge het woord losmaakt van zijn oergrond. We bedoelen het woord demokratie (ongeveer = gezag door het volk). Het is een kern- of zijnswoord, altans voor het eerste deel der samenstelling. Het verwijst naar een ideaal dat het beste in mens en gemeenschap aanspreekt. Is er nu wel een woord dat meer misbruikt werd en wordt?

Dit komt uitsluitend omdat zeer velen die het in de mond nemen, zich niet tot het hogere in de mens richten, tot zijn op godserkenning steunend verantwoordelijkheidsbesef, maar vooral tot het lagere...

Dat echter het Woord niet is ten onder gegaan, is te danken aan de hartstochtelijke liefde en verering van duizenden dichters in alle talen. Voor hen heeft het woord niets ingeboet van zijn waardigheid, het is immer fonkelnieuw en oeroud, boordevol geladen met menselijke substantie, middel tot zelfverwezenlijking en waarborg van geestelijk genot. Veldeke wist dit toen hij dichtte:

Scone wort met soeten sange
troesten dicke swaren moet
die mach men gern houden lange
want si syn ons altoes goet.

De dichter vernieuwt niet het woord maar herkent het; voor hem is het niet stukgesproken maar het heeft zijn mysterieuse weerklank behouden. Door het woord communiceert de dichter met de ziel der dingen waarrond de literatuur zo dikwijls een ondoordringbare sluier weeft. Een klank, een accent, een woordgroep; en een hele wereld wordt geopenbaard, de wereld van de dichter waartoe het woord ons de sleutel schonk.

Zo is een simpele versregel een toverkreis waarin ritme en klank samen smelten en waarin het enige, onvervangbare woord zijn volle kracht herwint. Lees b.v. de woorden uit een gedicht afzonderlijk: alles blijft stil. Herlees diezelfde woorden zoals ze opgenomen zijn in de ritmische stroom en plotseling ontstaat poëzie, een wereld vol raadselachtige resonanties, een licht dat de diepe zin van het leven verklaart. Dergelijke wonderen zijn zeldzaam, ook bij grote dichters; en in de literatuur in de gangbare zin van

[p. 171]

mooischrijverij, komen ze niet voor. Het is evenwel goed dat de dichter om zijn taalinstrument te verrijken en juist te stemmen zijn oor te luisteren legt bij de taal van het eenvoudige volk waar het woord nog levenskracht bezit. Dit verklaart de eigenaardige bekoring van Gezelle's taal ook in zijn niet-geïnspireerde gedichten. Dit drukt een stempel van onmiskenbare authenticiteit op het proza van J. Joyce, en op de taal van Walschap en Timmermans. Want een waarachtig dichter, spreekt geen ‘dichtertaal’, hij liegt niet. Maar slechts in enkele, supreme momenten slaagt hij er in - hoe weet hij zelf niet want het is een niet te achterhalen geheim - een woord of woordgroep in een ritmische golf te vangen die de volmaakte schoonheid benadert en zonder twijfel tot de hoogste prestatie van de menselijke geest behoort.