Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 102

[p. 636]

Vlaams proza
Emiel van Hemeldonck 60
door Dr. A. Keersmaekers

Op 29 november is Emiel Van Hemeldonck 60 geworden. Terecht wordt hij beschouwd als een van onze belangrijke volksauteurs. Want zijn werk spreekt tot de volksverbeelding, weet de mens te ontroeren, aan te grijpen en toch ook te troosten en te sterken in de moeilijkheden van het leven. Het is weliswaar geen idyllische verpozing meer, daarvoor is het werk te geladen met verdriet; toch getuigt elk werk ook van een wijze berusting, die de moderne mens vreedzaam aanspreekt.

Naar zijn eigen getuigenis voelde Emiel Van Hemeldonck zich helemaal niet voor het schrijven bestemd. Wel had hij in zijn jeugd de werken van onze oude meesters der vertelkunst gelezen, wel had hij ervaren dat hij zelf vertellen kon, maar toevallige omstandigheden hebben hem tot ‘schrijver’ gemaakt, tot iemand die ten slotte schrijven moest omdat het deel van zijn wezen geworden was. Zijn eerste werkjes - waarin de pedagoog op de voorgrond treedt - hebben dan ook geringe literaire verdiensten; maar zij wekten in hem de schrijvensnood. Na zoeken vond hij zijn weg, zoals hij ook na vele omzwervingen zijn heimat gevonden had: de Kempen.

Emiel Van Hemeldonck geldt thans als dé auteur van de Kempen. Met zijn Berk en Brem (1938), eersteling in de rij van zijn Kempische romans, zette hij een oude traditie voort, want sedert de vorige eeuw hadden Conscience, en na hem de Sniedersen en tal van anderen de Kempen in de literatuur binnengevoerd. Indien Van Hemeldonck thans de naam van ‘auteur der Kempen’ verdient, kan men al onmiddellijk besluiten, dat hij deze Kempen wel op een persoonlijke wijze en niet zuiver-traditioneel heeft gezien.

‘De romantische Kempen is voorbijgestreefd. Wie verliefd gebleven is op het beeld dat Conscience van haar schiep, op het stille, haast onbewogen land met zijn schuurtjes, zwijgers en dulders van mensen, op de eindeloze hei en het vrome zoemen van de wind in de bossen, zal stilaan, maar zeker, afstand moeten doen, niet zozeer van dit beeld, maar van de werkelijkheid. Die werkelijkheid sterft met de dag weg, bestaat over korte jaren niet meer. Men kan dat betreuren... Maar feiten staan als rotsen’. Dit schreef Van Hemeldonck zelf (Regenboog der Kempen, 2^e dl., blz. 100) en daarmee gaf hij in zekere zin een karakteristiek van zijn eigen Kempische verhalen: enerzijds

[p. 637]

zijn ze de voortzetting van de lijn Conscience-Snieders, maar anderzijds zijn ze weerspiegelingen van de moderne Kempen door een mens van onze eeuw.

De 19^e eeuw bracht, zoals trouwens bij de romantiek hoorde, wel de schildering van het Kempische landschap, als atmosferische omraming van personen en gebeurtenissen. De natuur als atmosferisch element vindt men ook nog in de romans van Van Hemeldonck, maar in zijn Kempische verhalen valt het meest op: de strijd van de mens tegen de harde, taaie grond. Moge de trouw van Van Hemeldoncks Kempische typen aan hun grond een oud-romantisch gegeven vormen, de weigere hardheid van deze grond is het nieuwe element; daarmee heeft de schrijver een modern verschijnsel in de Kempen onder woorden gebracht: de landhonger en de ontginningsdrift van de Kempische boer. De heide, die in de vorige eeuw nog de purperen weelde was van de Kempen, is thans verdrongen en verdwenen, omdat ze louter-romantische schoonheid en vooral wrange armoede betekende. Verschillende titels van Van Hemeldoncks romans weerspiegelen zijn voorliefde voor het landschap: Berk en Brem, Dorp in de Hei, Konijnenberg; de enkele reservaten, waartegen de mens niets vermocht, waartegen zijn strijd nutteloos was, vonden hun uitbeelding in het zeer zuivere Kijkverdriet, de ‘kleine triptiek van het eeuwige landschap’, een naam waarmede de Kempenaar zich wreekte op de troosteloosheid en de onoverwinnelijkheid van deze woeste, dor-taaie vlekken.

Er is niet enkel verschil in de landschapsbeschouwing, maar ook - naast gelijkenis - in de uitbeelding van de Kempische psyche. De romanticus van de 19^e eeuw zag de Kempische mens als een patriarchale verschijning, sober en taai en vooral godsdienstig; om deze godsdienstige trek heerst er in de oude verhalen een idyllisch optimisme, want alles is goed en komt terecht. Ook Van Hemeldonck heeft nog iets van deze idyllische visie bewaard: hij ziet zijn Kempische mensen schoon!

Maar het optimisme heeft een andere kleur gekregen: het leven is goed, jawel, maar het is goed ondanks alle last en leed. Ook deze overtuiging is gebaseerd op het geloof, maar op een geloof-in-nederigheid; nergens vindt men in het werk van Van Hemeldonck uitweidingen over dat stoere Kempische geloof, maar al zijn mensen leven daarvan en zo heeft de auteur de Kempische ziel treffender uitgebeeld dan de romantici van de vorige eeuw. Wellicht ligt in dit aspect de verklaring, waarom in Van Hemeldoncks Kempische verhalen de vrouw meestal op de voorgrond treedt: zij is de incarnatie van het behouden geloof, zij is ook de duldende verdedigster van haard en eer.

Duidelijk treedt het verschil met de 19^e eeuw naar voor in de sociale bekommernis van Van Hemeldonck: Conscience en de Sniedersen hebben de Kempische mens uitgebeeld in zijn goedwillige onderdanigheid aan mijnheer de baron en mijnheer pastoor; zij hebben de landadel voorgesteld als begrijpende en volksverbonden beschermers; van de sociale noden der 19^e eeuw is er in hun werk geen spoor. Hoe heel anders bij Van Hemeldonck. De sociale toestanden in de Kempen zijn dé onderwerpen van zijn romans: de

[p. 638]

strijd van de kleine boer (in), de worsteling van de werkman, die na zijn fabrieksuren nog een stukje land bewint, de ijver van de Kempische mens, die boven zijn milieu uitgroeit en toch ermee verbonden blijft, of de hunker van de los-geslagene, de ontwortelde, die zijn hoop stelde op stad of kolenmijn en ervaren moest dat de grond hem vastgegrepen hield.

Doch, zoals voor de 19^e eeuwse vertellers, blijft ook voor Van Hemeldonck het verhaal, het eenvoudige, onopgesmukte verhaal de hoofdzaak. Zijn romans bewijzen thans nog de essentiële waarde van de vertelkunst en haar goed recht.

Verteller is Van Hemeldonck ook in zijn historische romans. Reeds vlug, nadat hij zijn weg had gevonden naar de Kempen, bezon de auteur zich over het verleden van deze streek en aanvankelijk waren zijn historische romans pendanten van zijn Kempische verhalen: waar in deze laatste meestal de vrouw op de voorgrond trad met haar zorg en moeite om gezin en liefde te redden - Dorp in de Hei, Berk en Brem, Konijnenberg -, daar ging de aandacht in de historische romans naar de man, die zichzelf wil zijn en zich verbeten opwerkt tot een machtige in zijn omgeving - Johan van der Heyden, magister, De Cleyne Keyser -. Zo vulden beide genres mekaar aan en, alhoewel nadien de rollen wel eens werden omgekeerd, in zijn Kempische romans gaat Van Hemeldoncks voorkeur naar de vrouwenfiguren, die met schone, duldende maar onverdroten volharding hun zegenend werk verrichten, terwijl in zijn historische romans meestal de man in zijn verbeten gevecht om de macht of om levensinzicht wordt uitgebeeld.

De reeks van zijn historische romans werd ingezet met werken, waarin de oude Kempen herleefde; maar de Kempische geschiedenis leidde naar Antwerpen. Eerst was Van Hemeldonck nog teruggekeerd naar zijn eigen polderstreek, waarvan hij de grootse strijd tegen de Schelde uitbeeldde in de trilogie De Groene Swaen; daarin echter werd ook het oude Antwerpen opgeroepen en sedertdien bleef de auteur de stof voor zijn historische romans putten uit het verleden van de Scheldestad, dat ‘schoonste hoekje van de Kempen’. Want deze Antwerpse geschiedenis blijft steeds verbonden met de Kempen: de hoofdfiguren komen vandaar of ze zoeken er opbeuring in hun moeilijkheden; in allen leeft een vertedering voor de armtierige grond, waarvan de grote stad de bedrijvige en leven-opslorpende ‘uitloper’ is.

In deze oude geschiedenis voelt Van Hemeldonck zich thuis. Met enkele trekken, soms met één woord, weet hij de atmosfeer van dat verre verleden op te roepen. Maar, hoezeer ook vertrouwd met dat verre verleden, de auteur laat zich niet verleiden tot historische uitweidingen, zoals de 19^e-eeuwse romantici gedaan hadden.

Dit is trouwens niet het enige verschil met de oude historische roman van Conscience en zijn tijdgenoten. Hun historische uitweidingen hadden de bedoeling, de lezer te leren; deze bedoeling is vreemd aan het werk van Van Hemeldonck. Bovendien grijpt hij niet terug naar de glorieuze middeleeuwen die aan de schrijvers de gelegenheid boden het heerlijke en ridderlijke verleden

[p. 639]

op te roepen en als een spiegel voor de eigen herwording voor te houden. Van Hemeldoncks voorliefde gaat naar de bewogen periodes van onze geschiedenis omwille van die bewogenheid: de 16^e en de 18^e eeuw. De 16^e eeuw is de periode van ondergaande grootheid, van worsteling om de godsdienst, die alles met zich meesleurt; de 18^e eeuw kent een andere worsteling: die van geloof tegen ongeloof en die van de opkomst der moderne tijden met de beginnende industrialisatie, en voor Antwerpen de telkens weer oplevende hoop op de vrijwording van haar haast nutteloos geworden stroom.

In deze periodes heerste er ook sociale gisting. De sociale bekommernis van de auteur, reeds gebleken uit zijn Kempische romans, spreekt even duidelijk uit zijn historische verhalen. Wel zijn de figuren mensen, die zich opwerken tot machthebbers, maar armoede en miserie en sociale onrechtvaardigheid worden evenzeer in het licht gesteld.

Bovendien blijkt uit deze historische romans de idealistische levensopvatting van de auteur: hoezeer de hoofdfiguren ook de groten en machtigen zijn in hun omgeving, soms zelfs ver daarbuiten, telkens weer moeten ze ervaren hoe de geest sterker is dan de materie, hoe hun de opperste mensenmacht ontglipt, omdat anderen niet buigen voor de aanlokkelijkheid of het geweld van het zakelijke, dat in de handelswereld zo'n onbeperkte heerschappij uitoefent. Steeds opnieuw bespeurt men in Van Hemeldoncks historische romans naast de harde opgang van een machtsmens, de taaie, duldende kracht van een enkeling die, te midden van verwording en neerhalende zakelijkheid, het licht van een zuiver ideaal blijft dragen. Ten slotte zal deze reine, duldende kracht het winnen van de machtsmens.

Een overzicht van Van Hemeldoncks werk zou onvolledig zijn, indien tenminste niet terloops zijn reisverhalen werden vermeld. Eerst heeft Van Hemeldonck de Kempen ontdekt - Regenboog der Kempen is daarvan de vrucht -, dan pas is hij buiten de grenzen getrokken en heeft hij verhalen geschreven over zijn bezoek aan Congo en aan Israël. In deze werken ook hoort men de verteller, de aangename causeur, die de reacties van zijn eigen ontvankelijk gemoed op natuurbeschouwing en mensenontmoetingen raak en in sierlijke woordenval weet mede te delen.

Verteller is Van Hemeldonck altijd, in al zijn werken. Dit betekent evenwel niet, dat hij steeds op dezelfde wijze vertelt. Vele literaire ‘trucs’ heeft de auteur aangewend: soms treedt hij zelf op in het verhaal, als de waarnemer, de echte verteller; soms ook wordt het verhaal in de fictieve ik-vorm geschreven; een andere keer belicht de auteur een gegeven met enkele zeer korte flits-vertellingen. Toch is de toon, die uit al deze werken spreekt, dezelfde: gezapig, zonder overijling, rustig en rust-schenkend. Dit is wellicht de grootste kracht van Van Hemeldonck: dat hij rust kan brengen. De evenwichtige bouw van zijn verhalen verbluft de lezer niet, jaagt hem niet op. De lezer is de luisteraar geworden, hij luistert naar het langzame verhaal van de moeilijkheden en smart en kleine vreugde, dat toch in getemperde blijdschap zal eindigen.

[p. 640]

En Van Hemeldonck is pedagoog: zijn dagelijks werkterrein ligt daar. Bij deze pedagoog is alle getheoretiseer verre: hij is opvoeder door zijn verheffende vertellingen, in zijn verhalen zelf. Het kind word altijd getekend met een onmiskenbare sympathie, het is het ongerepte, blije, zonnige mensenkind, zoals het oog van de pedagoog het ziet. Ook in de uitbeelding van onderwijzersfiguren bewijst Van Hemeldonck zijn voorliefde: het zijn mensen, die zich geroepen voelen, die niet anders kunnen dan naar het kind gaan en het mededelen van hun innerlijke rijkdom.

Als literator is Van Hemeldonck een romanticus. Ziet hij de Kempen niet als de ondanks alles schone Kempen? En wordt de Kempische mens niet bij voorkeur gezien als een schoon en goed mens, ondanks kleine kanten? De keuze van de onderwerpen voor zijn historische romans - op zichzelf bewijzen ze al een romantische geaardheid! - is ook treffend: periodes van woeling en wording, van onrust, niet van glans en glorie. De natuurliefde, die uit zijn werken spreekt, getuigt eveneens van romantische gevoeligheid. En vooral: Van Hemeldoncks visie op leven en mens is romantisch. In elk werk wordt de lezer getroffen door het telkens weerkerende ‘Hij wist dat hij alleen was’; de levensstrijd van elk mens uit de romans van Van Hemeldonck is een strijd tegen de eenzaamheid, waarin slechts de besten kunnen berusten. Maar, wonder genoeg, de mens jaagt zichzelf de eenzaamheid in: de mensenstrijd is een strijd tussen machtsmensen en lijdzamen, tussen bijna-versteenden en bijna-willozen; dit contrast wordt opgeklaard wanneer de lijdzamen blijken een duurzamer weerstandskracht te bezitten dan de machtig-gewordenen, die ten slotte moeten ervaren dat niet de macht buiten hen de mens groot maakt, maar de macht over zichzelf alleen.

Om deze overtuiging is Van Hemeldonck ook een idealist: zijn levenshouding is die van de religieuze mens, die leed en vreugde aanvaardt, maar door de erkenning van de hogere waarden de overtuiging uitspreekt: het leven is schoon! Daarmee geeft de auteur zijn lezers een optimistische levenskijk, zonder dat de schaduwkanten verdoezeld worden. Dat is wellicht de kern van Van Hemeldoncks werk. Mocht het hem gegeven zijn, dat schone levensinzicht in nog vele romans uit te beelden met volle overtuigingskracht.