Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 45]

Vlaams proza
door Albert Westerlinck

Het vraagstuk der aanpassing van de bewuste enkeling aan de maatschappij is, van af zijn eersteling De stille Man, een hoofdthema in het werk van Albert Van Hoogenbemt gebleven. Met dit hoofdthema verstrengelde hij reeds in deze roman een tweede: de confrontatie van de jongere generatie met de oudere, van het kind met zijn ouders, die in de periode der rijpwording geschiedt en waardoor de jonge mens in een morele crisis wordt gestort.

Beide thema's domineren eens te meer in de roman De Vlucht in het ijle (A.A.M. Stols, 's Gravenhage - Diogenes, Antwerpen), die hij zo pas liet verschijnen. In De Stille Man meende hij voor die conflicten een oplossing gevonden te hebben in de kunstschepping, in een soort Gideaanse katharsis van het leven door de kunst, maar sindsdien is hem ongetwijfeld duidelijk geworden dat zulk een esthetische houding geen oplossing biedt voor de jonge generatie die bij de ontbinding van de burgerlijke moraal, in het maatschappelijk leven haar innerlijk evenwicht zoekt en het niet vindt. In dat opzicht was zijn tweede roman Twee Jonge Mensen, alhoewel artistiek minder rijp, toch reeds eerlijker en werkelijker. Later heeft de oorlogservaring zijn probleemstelling over het menselijk geluk, vooral over de moeilijkheden van het jonge leven dat naar een eerlijke en menswaardige wereld verlangt, nog pathetischer en onverbiddelijker gemaakt.

Wat mij tegenover het werk van Albert Van Hoogenbemt sympathiek stemt, zelfs in zijn minder geslaagde boeken, is zijn voortdurende bekommering om het probleem van de menselijke zuiverheid. De confrontatie van enkeling en maatschappij, van jeugd en oudere generaties wordt steeds door dat probleem beheerst. De ontmoeting van mens en wereld vindt vooral plaats in de jeugd, en zeer vaak is het grote, fatidieke conflict in het leven bij Van Hoogenbemt de phase waarin de jongemens rijp wordt en meteen de burgerlijke moraal in de wereld van ouders en voorgangers ontmaskert, met het gevolg dat hij zijn evenwicht, vertrouwen, geluk verliest. Dergelijke centrale belangstelling bewijst een zin voor morele zuiverheid, die bij ieder onbedorven en eerlijk mens eerbied moet afdwingen. Hij gaat bij Van Hoogenbemt gepaard met een wrang ontgoochelingsbesef, zeer waarschijnlijk uit verbitterde herinneringen gekweekt, en met een buitengewone gevoeligheid.

[p. 46]

De centrale figuur van Van Hoogenbemt's nieuwste boek is de jonge Rudi, zoon van een welstellende burgersfamilie, die samen met zijn zusje een dagboek van zijn vader ontdekt en leest, waaruit hij verneemt dat zijn thans zo deftig-burgerlijke vader in zijn jeugd een immoreel leven heeft geleid en zich ook oneerlijk heeft verrijkt. De dagboek-ontdekking is als literair procédé ver van origineel en een beetje gezocht, maar ze moet de schrijver toelaten weer eens het conflict der generaties te doen ontstaan en de burgerlijke moraal te ontmaskeren. De jongen, die zuiver stond tegenover het leven en zijn vader, ontdekt slechts leugen, egoïsme, bederf. Van Hoogenbemt laat hem echter deze morele slag te boven komen en opgroeien tot een rustige, evenwichtige, gezonde jongeman. Deze ontwikkeling wordt door de schrijver genuanceerd en delicaat beschreven. Vooral de liefde tot een moreel evenwichtig en flink jong meisje draagt bij tot zijn harmonische levensgroei. Door de voorstelling van de vrouw als een fris natuurkind en door de ruime plaats die de natuurliefde in het gehele boek inneemt, pleit Van Hoogenbemt eens te meer voor de rol van de natuurgezondheid in het wordings- of regeneratieproces van de moderne mens. Doch de burgerlijke maatschappij zal Rudi een tweede ontgoocheling bezorgen. Zonder enige bewuste bedoeling, volkomen onwetend, wordt hij betrokken in een financieel schandaal. Tegen die slag is hij niet bestand, en innerlijk gekwetst, vol walg, neemt hij de vlucht uit de burgerlijke wereld, verzaakt ook zijn geliefde, en vertrekt voor een eenzaam leven in de tropen.

Dit is het somber, nogal defaitistisch slot van een edel boek, waarin de morele zuiverheid tegenover de burgerlijke maatschappij de nederlaag lijdt. Doch men kan de schrijver dit weinig positieve slot moeilijk kwalijk nemen. Wie in deze wereld naar zuiverheid streeft en ze als grondslag droomt van een maatschappij, wie bovendien zo ongewapend en kwetsbaar is als Van Hoogenbemt's figuren vaak zijn, kan moeilijk een optimistisch boek schrijven. Zelfs de gelovige, die als realist eerlijk van zuiverheid droomt, blijkt het in deze tijd zelden te kunnen.

De stijl van dit boek heeft een rustige, rijpe glans. Het verloop is wat traag, met lange dialogen die soms wat uitgesponnen zijn, met ingelaste genretafereeltjes die niet altijd noodwendig blijken, en met natuurbeschrijvingen die wel eens naar mooischrijverij gaan zwemen. Zeker kon het boek zonder schade soberder geschreven zijn, doch wanneer men het rustig in zich laat bezinken en men zich ten volle afstemt op de meditatief-poëtische ziel van de schrijver, krijgen al zijn uitweidingen hun plaats in een organisch geheel. In opzicht van stijl is dit boek niet enkel gaaf maar ook rijk. Het is het gaafste en mooist geschreven boek van Van Hoogenbemt na De Stille Man. Bovendien is het in psychologisch opzicht opmerkenswaardig zuiver. Ten slotte zal ook ieder lezer, die de kunst niet losmaakt van de opbouw van een menselijk leven in de gemeenschap, het hoge morele bewustzijn van de schrijver waarderen. In een vrijzinnige literatuur als de huidig-Vlaamse, waar vrijzinnigheid meer critiek en crisis dan opbouwende kracht impliceert, is zulke sterk morele

[p. 47]

bekommering zeldzaam. Van Hoogenbemt verdient daarom eer en eerbied.

De roman Het Afscheid (Uitg. Clauwaert, Leuven) door Ivo Michiels heeft, zoals heel wat romancerende geschriften van deze tijd, een duidelijke symbolische bedoeling. Om deze te dienen heeft Michiels, zoals heden vaak gebeurt, zijn toevlucht gezocht in een uitzonderlijk geval. Een schip, de Gambetta, legt aan in de thuishaven, doch omdat het vanwege de regering een door niemand gekende missie moet vervullen (cfr. Kafka), kan het elke dag op een onverwacht moment verplicht worden weer uit te varen. De matrozen mogen elke avond aan wal gaan, maar moeten zich elke morgen weer aanmelden, zonder te weten of het voor de afvaart of voor een nieuw vrijaf zal zijn. Zinnebeeldige situatie voor een visie op het bestaan, waarin alles onzekerheid is en vrije keuze onmogelijk.

De centrale figuur is de marconist Pierre Wesselmans, wiens vrouw en kroost in de havenstad wonen en die 's avonds thuis komt, zonder evenwel te weten of hij 's anderendaags definitief vertrekken of 's avonds weerkeren zal. Wesselmans wordt niet enkel door die objectieve onzekerheid geplaagd, maar ook door een innerlijke onrust. Hij heeft als jongeman de oorlog meegemaakt, kon nadien niet aan een vaste betrekking komen, probeerde van alles, gedreven door een duivel der onrust die hem het kalm-rustig leven onmogelijk maakt, en koos ten slotte de zeemansbaan om zijn gezin te kunnen voeden. Zijn vrouw leeft ook al onder de doem der onzekerheid en zij vreest vooral dat haar man eens voorgoed zal wegblijven; maar ze wil toch blijven ‘vast geloven dat in de onzekerheid haar enige zekerheid lag’ (76). Alles in deze roman moet aanduiden dat heel het leven angst, onveiligheid, onzekerheid is, niet enkel de situaties van de mens maar ook zijn gemoed. Om heel deze angstige voorstelling ten volle te dompelen in een sfeer van verschrikkelijkheid en terreur, heeft Michiels, bij wijze van flash-backs, enkele tonelen uit Wesselmans' verleden ingeschakeld, waarin bombardement, dood, zelfmoord, lijkschouwing, lijkberging, schering en inslag zijn. Hij wil het lugubere van het mens-zijn suggereren.

Tegenover het Wesselmans-geval staan in de goed gecomposeerde roman twee antithetische nevenfiguren. Terwijl Wesselmans in zijn onzekerheid nog een relatief houvast heeft aan vrouw en huis, vervalt Jessen, zijn kameraad, wiens geliefde té ver woont en die dan ook vereenzaamd is, tot wanhoop. Wanneer hij in brutaliteit ten onder dreigt te gaan, bereikt hij toch in deze desperate toestand een fixering van de bestaanszin, die de tussen hoop en angst onzekere Wesselmans soms als een benijdenswaardig lot gaat toeschijnen. Aan het andere uiterste staat het burgermannetje Mijnheer Frenkel, die aan de angst en de doelloosheid van het leven ontkomt door vlucht in de schijnwereld van het esthetisch genot.

Ten slotte wordt Wesselmans door zijn onzekerheid zó fel geteisterd, wordt zijn machteloos verlangen ‘om ten minste op dit ene punt zijn eigen zekerheid te scheppen’ zó verbeten, dat hij het besluit neemt niet naar huis terug

[p. 48]

te keren en de nacht in de havenbuurt door te brengen. Nu heeft hij tenminste iets over zichzelf beslist al zij het dan slechts door uit zijn onzekere situatie weg te lopen. Uitermate negatieve en doelloze opvatting van de vrijheid, - zoals alles in dit verhaal doelloos en negatief is. Genegenheid voor zijn vrouw blijkt hem desondanks te binden, en wanneer deze hem na lang zoeken 's anderendaags terugvindt, laat hij zich ten slotte door haar vermurwen om, met een relatief vertrouwen op de toekomst, te zeggen: ‘Tot straks’.

Alles in deze roman, intrige, karakteruitbeelding, sfeerschepping, gedachten- en gevoelsinhoud, wijst op een zeer intense subjectiviteit. Michiels schenkt ons niet een objectief en genuanceerd levensbeeld, maar een symbolische levensgetuigenis. Daarin schuilt de kracht van dit boek voor gelijkgestemde of ideologisch-vatbare lezers; daarin schuilt ook zijn relatieve zwakheid voor hen die de subjectiviteit van de schrijver niet kunnen of willen delen. Zij zullen de fabel te gezocht, de karakteruitbeelding te eenzijdig en geforceerd, de symboliek te opdringerig, de hele gedachtengang der dialogen te tendentieus vinden. Deze tegengestelde beschouwingswijzen gelden voor een groot deel van de symbolische ideeënromankunst van onze tijd (Kafka, Camus, Sartre enz. enz.). Latere tijden, met een ander denk- en gevoelsclimaat, zullen ongetwijfeld boeken als dit van Michiels méér beschouwen als symbolische ‘getuigenis’ dan als ‘zuivere roman’ en ik geloof dat deze zienswijze nu reeds de juiste is.

Dit betekent niet dat ik deze roman als levensuitbeelding helemaal onwaarachtig vind, want hij heeft een subjectief-individuele waarachtigheid, of dat ik hem totaal onwaarschijnlijk zou vinden, want hij bezit de waarschijnlijkheid van een bijzonder geval; maar wel meen ik dat de levensuitbeelding in haar menselijkheid te eenzijdig, partijdig en geforceerd is, niet algemeen-menselijk genoeg. Mijn voorkeur gaat naar de roman die spontane, onmiddellijke levenswaarheid biedt in een zo ruim mogelijke levensuitbeelding, boven het verhaal waarin niet het leven zelf maar een idee van het leven zijn vorm heeft gezocht. Door zijn verglijden van het ware realisme naar de thesisroman, of althans naar een symbolische verhaalkunst die aan een al te eenzijdige en noodzakelijk-beperkte subjectiviteit is gebonden, relativeert en vermindert Michiels de overtuigingsmogelijkheden van de romankunst, en ook misschien de mogelijkheden van zijn talent. Ik zou deze opinie, die de principiële grond van zijn kunstenaarsvisie raakt, hier niet te berde brengen indien mij de oriëntatie van zijn interessant talent geen belang inboezemde.

Het zou trouwens onjuist zijn uit deze beschouwing te besluiten dat de inhoud van Het Afscheid niet menselijk boeiend is. De fabel boeit ondanks haar uitzonderlijke beperktheid, en de belevingssfeer is, voor wie ze in al haar subjectiviteit begrijpen wil, ontroerend. Maar toch ligt de betekenis van dit boek op het gebied van het esthetische vakmanschap. Als artistiek werkstuk dwingt het sympathie en bewondering af. Het verhaal is met technische vaardigheid opgebouwd tot een feilloos geheel. Welk een volkomen rustige beheersing van de stof! De taal is zeer keurig Nederlands, de stijl is een-

[p. 49]

voudig, sober, beheerst en toch zeer gevoelig. Als stylist en technicus heeft Michiels hier een rijpheid bereikt, die voor hem, mits verdere gewetensvolle werkzaamheid, de weg naar het meesterschap schijnt open te leggen. Moge hij ook spoedig als scheppend-verbeeldend epicus boven zijn subjectiviteit uitgroeien om het leven zelf onmiddellijker in zijn vanzelfsprekende, veelzijdige en eeuwig-wisselende werkelijkheid gestalte te geven. De grote romankunst wil immers niet beoordeeld worden naar een individuele emotie of gedacht, zelfs niet naar de relativiteit van een tijdsbeeld, maar naar het Leven zelf. Moge Michiels met zijn thans gerijpt schrijftalent naar dit ruimer en blijvender inzicht groeien.