Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 306]

Engelse letteren
Graham Greene: The Potting Shed
door Maurits Engelborghs

De echo's die ons van Greenes laatste toneelstuk The Potting Shed bereikten, van zijn creatie op Broadway en de latere opvoeringen bij ons en in Engeland, waren zeer tegenstrijdig. In Amerika schijnt het succes veel uitbundiger geweest te zijn dan in Londen, waar een groot gedeelte van de kritiek beslist niet mals was. Nu de tekst zelf is gepubliceerd (London, Heinemann, 76 p.) is het misschien het ogenblik om even terug te komen op de betekenis en de waarde van dit werk.

In essentie vormt het een scherpe confrontatie van twee levensvisies: de atheïstische en de christelijke. Bij het sterfbed van de atheïst H.C. Callifer zijn de naaste familieleden en vrienden verenigd. Om één of andere mysterieuze reden ontbreken echter Father William Callifer, de broer, en James, een zoon van de stervende. In de geleidelijke oplossing van dit mysterie ligt het verder verloop en de ontknoping van het stuk. Met James is, toen hij een zeer kleine jongen was, iets verschrikkelijks gebeurd: op zekere dag werd hij verhangen gevonden in het tuinschuurtje, in de ‘potting shed’. De reden is waarschijnlijk dat hij er niet toe kwam te kiezen tussen het geloof van zijn oom William, een katholiek priester, en het verstokte ongeloof van zijn vader. Father W. Callifer, die oneindig veel van zijn neefje hield, heeft toen God aangeboden wat hem het liefste was, nl. zijn geloof, als Hij de kleine maar wilde doen herrijzen. Zijn bede werd verhoord, hij verloor zijn geloof en de jongen herleefde. Niets komt natuurlijk meer ongelegen in een familie van atheïsten dan een mirakel en de rest van hun leven is er dan ook grotendeels op gericht geweest het hele voorval zo goed mogelijk te verdoezelen. Zowel James, die in volledige onwetendheid van het gebeurde werd gelaten, als William werden uit het huis der Callifers gebannen omdat hun aanwezigheid een voortdurende bedreiging vormde voor de ‘heiligste’ overtuigingen der familie. Door verschillende omstandigheden (te lang om hier allemaal te vermelden) komt James bij oom William achter het geheim dat zijn leven heeft versomberd. Zijn besef van het mirakel dat toen moet gebeurd zijn opent voor hem de weg naar God en geeft daardoor aan zijn aardse leven ook een heel andere, meer positieve zin.

_**_*

[p. 307]

Het hoofdincident van het stuk, dat wel niet direct wordt vertoond, maar waarrond de hele handeling toch is opgebouwd, het eigenlijke mirakel, dat bestaat in het herleven van een dode omdat een ander er zijn geloof voor opoffert, lijkt, absoluut gezien, wel erg ongewoon. Wie echter met het oeuvre van Greene enigszins vertrouwd is, zal er verschillende bekende elementen in terugvinden. In één van zijn allereerste kortverhalen, ‘The Second Death’ (1929, uit 21 Stories) was er al sprake van een (schijn)dode die herrees, en het incident was beschreven met al de walging waartoe Greene bekwaam is. Later, in The End of the Affair (1951), wordt Maurice Bendrix door zijn maîtresse Sarah ook schijnbaar dood aangetroffen en ze offert haar aardse liefde tot hem op om hem weer levend te krijgen. (Terloops moet hier worden opgemerkt dat de situatie van The End of the Affair in The Potting Shed volledig wordt omgekeerd. Dààr moest Sarah werkelijk, aards, liefhebben, tot op de bodem van de sexuele liefde gaan, eer ze de goddelijke kon ontdekken. Hier kan James Callifer zijn vrouw slechts werkelijk beginnen te beminnen wanneer hij in God gelooft. Hij moet de Goddelijke liefde ontdekken eer hij aan de menselijke enige waarde kan toekennen en er zich aan geven.) En de gedachte van de mens die iets zeer duurbaars opoffert voor het welzijn van iemand die hij bemint, gedachte die bij Greene blijkbaar door Charles Péguy werd geïnspireerd, komt in verschillende van zijn grote romans voor: de kleine Rose in Brighton Rock, de whisky-priester in The Power and the Glory, Scobie in The Heart of the Matter: allen brengen ze hun offer. Er is aan dit alles bij Greene dus niets nieuws. Maar, en dat is van belang, in The Potting Shed vinden we deze gedachten in de meest extreme vorm waarin ze tot hiertoe zijn voorgekomen: er bestaat praktisch geen twijfel dat de kleine James werkelijk, en niet slechts in schijn, dood was; wat William voor hem wil opofferen is niet eenvoudig zijn rust of zelfs zijn geluk, maar zijn GELOOF. En God neemt dat offer aan! Hier nu beginnen voor mij de moeilijkheden. Is het vooreerst, menselijkerwijze gesproken, mogelijk dat iemand zijn geloof zou opofferen voor het leven van een ander? Zijn geluk wel, zijn geld, zijn goed, bijna alles, maar zijn geloof? Dat lijkt me een soort contradictio in terminis of minstens toch een onaanneembare paradox. Ten tweede, kan van God worden aangenomen dat Hij dat offer zou aanvaarden? Ik heb indertijd in verband met de mirakelen in The End of the Affair wel geschreven ‘dat hier het gebied der mogelijkheden zo groot is, dat het onwaarschijnlijke tot een minimum herleid is. Wat de relaties tussen God en Zijn schepselen betreft, is zoveel mogelijk dat tot heden toe nooit werd vermoed, dat de romanschrijver aan de wildste fantasie de vrije loop laten kan, binnen bepaalde orthodoxe perken natuurlijk, en, op voorwaarde dat hij zijn stof voldoende bezit om ze aannemelijk te maken, zonder in het onwaarschijnlijke te vervallen. Indien hij sterk genoeg is en diep genoeg beleeft, kan hij wat op dit gebied tot hiertoe onmogelijk werd geacht als mogelijk voorstellen.’ (Kultuurleven, mei 1952, p. 324). Maar me dunkt dat het hier toch juist om een daad gaat die vanwege God intrinsiek onmogelijk moet worden

[p. 308]

geacht. Hoe men het ook keert of draait, Greene is hier te kort geschoten, ofwel wat die ‘orthodoxe perken’ betreft, ofwel wat het ‘aannemelijk maken’ aangaat, zoals ik verder zal trachten aan te tonen. Is het, ten derde, niet erg onwaarschijnlijk dat Father Callifer zich later niet meer zou herinneren wàt hij op dat kapitale ogenblik opgeofferd heeft? Of moeten we aannemen dat dit gedeeltelijke geheugenverlies deel uitmaakt van het mirakel? In dat geval is er in de tekst niets aanwezig dat het laat vermoeden.

Nu weet ik wel dat Pater L. Monden, S.J., (in Streven december 1957) een zo heldhaftige als spitsvondige poging heeft gedaan om op grond van een ingewikkelde symboliek het hele geval in een ander licht te stellen en aldus aannemelijker te maken. Hoe interessant zijn theorieën ook zijn, ik vind niet dat deze poging helemaal geslaagd is. Wat hij in het eerste deel van zijn betoog zegt over de geloofspsychologie en inz. over het dubbele plan, het intellectuele en het affectieve, waarop het geloof de mens aanspreekt, is belangwekkend en, voor zo ver ik oordelen kan, zeer juist. Het probleem is echter of deze theorie zo maar op Greenes toneelstuk toe te passen is. Ik kan me moeilijk van de indruk ontdoen dat Pater Monden zich bij zijn poging om zijn interpretatie er toch aan op te dringen aan ‘Hineininterpretierung’ schuldig maakt. En hier bestaat dan een dubbele mogelijkheid. Is de interpretatie die Pater Monden voorstaat de door Greene bedoelde? Zonder de hulp van Greene zelf is daarop met zekerheid niet te antwoorden, maar ik moet toegeven, dat het tot hiertoe de enige is die aan de fantastische omstandigheden van het mirakel hun ongeloofwaardigheid enigszins ontneemt, ze lijkt aanneembaar omdat ze het incident en zijn gevolgen verklaart, mogelijk maakt. En toch blijft duidelijk de indruk over dat het hier om een opgedrongen interpretatie gaat. Er moet daarom met de tweede mogelijkheid rekening gehouden worden: dat de schuld bij Greene zelf ligt. Want zelfs als we het probleem van de toepasselijkheid van Pater Mondens theorie een ogenblik in het midden laten blijven er moeilijkheden. ‘Everything is possible, isn't it?’ laat Greene de kleine Anne zeggen. Inderdaad, en dat zei ik ook in de zoëven geciteerde tekst, maar er is een verschil tussen bv. het theologisch-mogelijke en het literair-mogelijke. Voor een schrijver komt het er op aan zijn handeling als mogelijk voor te stellen, ze waarschijnlijk te maken. In dit verband schreef Aristoteles al: ‘Een waarschijnlijke onmogelijkheid is altijd te verkiezen boven een onwaarschijnlijke mogelijkheid.’ Me dunkt dat Greene in The Potting Shed tegen deze gulden stelregel gezondigd heeft. Het feit alleen al, dat een ingewikkelde exegese als deze van Pater Monden nodig is gebleken doet afbreuk aan de literaire integriteit van het stuk. In de veronderstelling dat zijn interpretatie toepasselijk is, blijft het spijtig dat Greene het niet duidelijker gemaakt heeft. Hier hoor ik natuurlijk de opwerping dat Greene niet voor om 't even wie schrijft. Maar vergeten we niet dat het om een toneelstuk gaat, dat normaal toch bestemd is om door de toeschouwers vlot te worden begrepen, en niet om een roman waarvan passages naar believen kunnen worden herlezen en bewerkt.

[p. 309]

Neen, ik geloof niet dat de fout kan worden weggeredeneerd: het mirakel en wat eruit voortvloeit overtuigt niet, bij gebrek aan psychologische en theologische verantwoording. Het gaat hier minder om denkfouten dan om leemten in de uitdrukking, die wellicht terug te voeren zijn op een tekort aan beleving en bezieling. We worden daarenboven ook niet geholpen door het feit dat we het bewuste incident niet direkt beleven, maar het slechts jaren nadien weer moeten horen ophalen. Voor het gebruiken van deze ‘flashback’ bestaat natuurlijk een gegronde technische reden: het verhogen van de spanning door het geleidelijk ontsluieren van het mysterie, maar dit kan de fout niet goedmaken dat hij ten koste van de waarschijnlijkheid is ingevoerd. Dit alles is des te ernstiger omdat het om een punt gaat waarrond het ganse stuk is opgebouwd en het ondergaat er dan ook helemaal de weerslag van. Deze tekortkoming werpt over het geheel een schaduw van gemaaktheid, geeft de indruk van zorgvuldig uitgediepte illustratie van een gepreconcipieerde waarheid i.p.v. spontane groei en ontwikkeling van levende mensen met hun problemen, het wordt een confrontatie van ideeën, meer dan van mensen van vlees en bloed.

Hieruit mag natuurlijk niet worden opgemaakt dat The Potting Shed geen verdiensten zou hebben. Het bezit er genoeg om de fatale fout in zijn conceptie meermaals te doen vergeten. De meeste karakters zijn scherp getypeerd, maar toch krijgen we te vaak die onaangename indruk dat ze minstens zoveel voor de auteur spreken als voor zichzelf. Greene kent ze klaarblijkelijk door en door, maar hij speelt ermee i.p.v. ze zelf te laten leven. Het eigenlijke onderwerp van zijn stuk is buitengewoon interessant. Hij heeft een stoutmoedige poging gedaan om te peilen naar het juiste niveau van de menselijke persoonlijkheid waarop het geloof inslaat (en is tot het besluit gekomen dat het zeker niet op het peil van het intellect is). Alleen op grond daarvan is het duidelijk welk diep inzicht hij heeft in de psychologie van het geloof, zowel als die van het ongeloof. De intellectuele inhoud van alwat hij zegt kan moeilijk worden betwist. Met een steeds weer verbazend gemak manipuleert en beschrijft hij de meest diverse menselijke emoties. Maar The Potting Shed levert het doorslaand bewijs dat dit alles niet volstaat om een werkelijk groot toneelstuk te schrijven. ‘Elke scheppende schrijver... is een slachtoffer, iemand die onderworpen is aan een obsessie,’ heeft Greene ooit zelf verklaard (The Lost Childhood) en er is misschien geen auteur op wie het beter toepasselijk is dan op hemzelf. The Potting Shed is een voorbeeld van wat gebeuren kan als de obsessie (tijdelijk?) verzwakt is. Het dynamisme dat het vroeger werk zijn kracht en kleur gaf ontbreekt hier, niet geheel, maar genoeg om verlammend te werken. En nu de bezieling faalt komt voortdurend de indruk van het ‘déjà vu’ naar voren. Al die eigenaardigheden, die vroeger als typisch-Greeneaans en deel-uitmakend van zijn hele levensinstelling graag werden aangenomen, doen, nu ze niet meer in een forse levensstroom zijn opgenomen, als ‘tics’ aan, en een ‘tic’ wordt gauw vervelend. Dit is bv. het geval wanneer hij zijn obsessies tot in de toneelaanduidingen vrije loop

[p. 310]

laat, als bij de beschrijving van Williams kamer: ‘a hideous Sacred Heart, a dreary picture of a Mother and Child belonging to Raphael's most sugary period.’ (p. 50).

The Living Room, het eerste toneelstuk dat van Greene werd opgevoerd, was misschien geen meesterwerk, maar het lééfde. Spijtig genoeg kan dit laatste van The Potting Shed niet altijd gezegd worden en het wordt stilaan duidelijk dat de kracht van Greene niet op het gebied van het toneel ligt. Hij heeft indertijd in The Lost Childhood zeer diepgaand en begrijpend de mislukkingen van Henry James op dit terrein beschreven. Hopen we dat hij op tijd inziet dat hij met zijn drama's dezelfde ontgoocheling tegemoetgaat. Zoals bij James ligt zijn grootste kracht blijkbaar op het gebied van de ernstige roman. Maar ik zal de eerste zijn om te juichen als hij ooit door een dramatisch meesterwerk het tegendeel bewijst.