Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 103

[p. 563]

Literaire critiek en wetenschap
door Albert Westerlinck

Bij de uitgever Lannoo te Tielt verschenen twee lijvige boekdelen van de Verzamelde Werken van Albrecht Rodenbach, critisch bezorgd door Prof. Dr. Frank Baur. Deze uitgave is het kostbaarste geschenk dat men de lezers en bewonderaars van Rodenbach tijdens het herdenkingsjaar kon aanbieden. De vroegere uitgave, door Ferdinand Rodenbach verstrekt in 1930, die in Vlaanderen zeer ruime verspreiding heeft gekend, was in vele opzichten slordig en onbetrouwbaar. De nieuwe uitgave, die Prof. Baur thans bezorgt, wil voldoen aan de strenge eisen van de wetenschappelijke tekstcritiek en vult aldus een ernstige leemte aan.

De eerste verdienste van deze uitgave is haar volledigheid. Het eerste boekdeel bevat de poëzie. Naast de Eerste Gedichten door Albrecht Rodenbach zelf uitgegeven in 1778, krijgen we in chronologische volgorde de gedichten die hij in tijdschriften heeft gepubliceerd tot bij zijn dood (1880), en daarna de gedichten en fragmenten die posthuum zijn verschenen. Prof. Baur vermocht daar nog onuitgegeven stukken aan toe te voegen, die hij tijdens zijn speurtochten - vooral in een soort dagboek, dat Rodenbach er op nahield - heeft ontdekt. Het tweede boekdeel bevat een verzameling van toneelwerken en -fragmenten. De Gudrun komt hier natuurlijk vooraan en ook van dit stuk biedt Prof. Baur ons een zuivere uitgave die de tamelijk slordige editie van Ferdinand Rodenbach gunstig vervangt. Daarna volgen de toneelfragmenten Irold's Jeugd en Krisis, die vroeger moeilijk bereikbaar waren, verder De Studenten van Warschau, Breydel en De Coninck en diverse vertalingen en adaptaties.

Het is een verdienste van Prof. Baur dat hij ons voor de eerste maal een omzeggens volledige uitgave - alleen werkelijk onbelangrijke toneelbewerkingen werden van kant gelaten - heeft geschonken. Voegen wij daaraan toe dat hij in een der uitgaven van de Koninklijke Vlaamse Academie een studie leverde over Albrecht Rodenbachs Wahrheit und Dichtung met talrijke fragmenten uit het gelijknamige dag- en notitieboek van Rodenbach, zodat de belangstellende lezer ook met dit min of meer confidentieel geschrift kan kennis maken.

Een tweede verdienste van deze uitgave is het tekstcritische apparaat, die rijke voorraad aantekeningen aan het einde van de twee boekdelen over tekst-

[p. 564]

varianten, ontstaan en datering van elk gedicht, overlevering van de tekst, invloeden en lecturen die op R. hebben ingewerkt, woordverklaring, het historisch milieu, enz. enz. Men moet de grote werkkracht van de eerbiedwaardige Altmeister van onze Zuidnederlandse tekstfilologie bewonderen, die in zo korte tijd een tekstuitgave, die twee boekdelen van samen rond de 800 blz. omvat, heeft kunnen verwezenlijken. Het is haast onvermijdelijk dat in zulk omvangrijk werk dat, naar wij durven vermoeden, in zeer snel en voor bepaalde delen welllicht koortsachtig tempo werd verricht, hier en daar fouten zijn ingeslopen. Al lezend heb ik er enkele aangestreept; doch beweren dat dit werk niet feilloos is, kan m.i. zijn verdienste niet aantasten.

Een derde omvangrijk boekdeel wordt nu met spanning verwacht, waarin Prof. Baur een levensschets van Rodenbach zal geven. In dit deel zal hij ongetwijfeld de rijke gegevens van zijn tekstcritisch en historisch onderzoek gebruiken om ze te synthetiseren. Naar wij hopen en vertrouwen zal deze monografie niet enkel het historisch milieu en het feitelijk levensverloop van de jonggestorven dichter schetsen, maar ook een objectief-sereen, volledig en genuanceerd beeld geven van zijn geestelijke persoonlijkheid. Ieder bewonderaar van Rodenbach wenst Prof. Baur daartoe verder de nodige gezondheid en werkkracht!

Bij de uitgever Heideland (Hasselt) liet de Luikse hoogleraar M. Rutten onder de titel Van Kloos tot Claus - een aardige vondst! - een aantal verzamelde opstellen verschijnen, die hij als criticus heeft gewijd aan de moderne Nederlandse poëzie in de jongste jaargangen van De Vlaamse Gids. M. Rutten heeft van jongsaf bijzondere belangstelling gekoesterd voor de lyriek in haar moderne aspecten. Men denke b.v. aan zijn studie over Karel Van de Woestijne. Ook in zijn nieuw boek gaan alle opstellen over dichters en in de meeste handelt hij terloops over problemen, die de ontwikkeling, richting en bedoeling van de moderne poëzie betreffen. Zeer kenmerkend voor zijn standpunt is dat hij de speciale gebruikswijze van de taal - de dichterlijke taalschepping - als de essentie van de poëzie beschouwt, en gaarne dit essentieel aspect isoleert van al de andere standpunten die men tegenover de poëzie kan innemen.

In de eerste opstellen, over Kloos, Verwey, Marsman, die dagtekenen van vóór 1940 treedt het centrale thema van Prof. Rutten: poëzie is woordkunst, nog niet sterk op de voorgrond. Dit geschiedt wel in het opstel over Van Ostayen van 1946, en in de latere essays over ‘Van Ostayen-Burssens-Claus’, over het dichtwerk van Hugo Claus, over de jongste Vlaamse poëzie en over de jonge Noordnederlandse experimentelen. M. Rutten wil zelfs de ‘Dichtoefeningen’ van Gezelle beschouwen als een voorloper van de huidige poëzie, een beschouwing die wel op critiek zal stuiten bij hen die dit werk in zijn geheel en historisch beschouwen. Sommigen zullen wellicht de ingenomenheid van Rutten met de hedendaagse taalkunst-experimenten niet volledig delen, en zijn geestdrift voor deze verschijnselen wel eens ongenuanceerd ach-

[p. 565]

ten, maar anderzijds heeft een commentaar als de zijne bij vaak minder begrijpelijke en slechts in kleine kring aanvaarde experimenten toch zijn nut.

Een ander kenmerkend aspekt van dit lijvige boek is de grote belangstelling van Rutten voor en zijn grondige vertrouwdheid met de moderne Noordnederlandse poëzie. Overtuigd dat onze Vlaamse critiek zich veel te weinig met de dichtkunst van het Noorden inlaat en deze te weinig tot het Vlaams publiek inleidt, onderstreep ik gaarne de speciale verdienste van Prof. Rutten als inzichtrijk chroniqueur over de Hollandse poëzie. Zijn belangstelling gaat van Kloos en Verwey tot de hedendaagse jongeren. Velen zullen de overzichtelijke kronieken gewijd aan Adwaita, Slauerhoff, Van Vriesland, Greshoff, Achterberg e.a. als leerrijke inleidingen waarderen.

De uitgeverij Nuova Accademia Editrice (Milaan) geeft een reeks literatuurgeschiedenissen uit die de hele wereldliteratuur wil bestrijken. In die reeks verscheen een Storia delle Letterature del Belgio geschreven door Antonio Mor en Jean Weisgerber. De heer Mor, een Italiaan die gehecht was aan het Italiaans cultuur-instituut te Brussel, schreef het overzicht van de Frans-Belgische letteren, terwijl Prof. Weisgerber van de Brusselse universiteit de ‘Storia della Letteratura Neerlandese del Belgio’ voor zijn rekening nam. Wij zullen wegens plaatsgebrek een bespreking van het aandeel van Mor, dat degelijk is, terzijde laten, en ons tot enkele beschouwingen bij de Vlaamse literatuurgeschiedenis van Prof. Weisgerber beperken.

In hun inleiding trachten de schrijvers enkele redenen tot gelding te brengen die pleiten voor een presentatie van de Belgische literatuur in een boekdeel. Natuurlijk zijn er voor zulke opzet argumenten te vinden. Wie zou loochenen dat er een parellelle literairhistorische ontwikkelingsgang bestaat in Wallonië, Brussel en Vlaanderen, dat er verwantschappen tussen Vlaamse en Franstalige auteurs te vinden zijn, en locale interferenties! Dit alles mag echter de waarheid niet verdoezelen dat de letterkunde in Vlaanderen oneindig minder met de Frans-Belgische te maken heeft dan met de letterkunde in Nederland. Zuid- en Noordnederlandse literatuur vertonen in vele opzichten organische eenheid, ja, vormen één literatuur. Zou dan de voorstelling van de gehele Nederlandse letterkunde in één boek niet verkieslijker geweest zijn boven dit hybridisch voortbrengsel dat men ‘de literaturen van België’ noemt? Daarbij komt nog dat Prof. Weisgerber in de loop van zijn geschiedkundige schets weinig wijst naar parallellen en verwantschappen met het Noorden of wederzijdse beïnvloeding van Zuid en Noord, zodat de Italiaanse lezers een vals beeld krijgen van de situatie der Vlaamse literatuur in haar belangrijke verhouding tot het geheel der Nederlandse letteren. Kortom, ik kan niet anders dan zulke presentatie van onze letterkunde in het buitenland betreuren omdat er een veel betere voor de hand ligt.

Prof. Weisgerber heeft er goed aan gedaan de Vlaamse letterkunde te situeren in het geheel van onze Vlaamse politieke en culturele geschiedenis. Dit is voor buitenlandse lezers haast onmisbaar. Ook geeft hij een schets van

[p. 566]

ons volkskarakter, die blijk geeft van fijnzinnigheid en zich nergens bezondigt aan nationale eigenwaan. Verder wijst hij op de afhankelijkheid van onze letterkunde tegenover het buitenland: ‘la nostra letteratura vive in maggior parte d'apporti stranieri: francesi soprattutto, un tempo latini, qualche volta inglesi, raramente tedeschi’ (het zou juister geweest zijn de Duitse invloed, vooral vanaf J. Fr. Willems tot heden, niet te minimaliseren, en te schrijven: ‘qualche volta tedeschi, raramente inglesi’). Jammer echter dat het comparatistisch perspectief in het historisch overzicht slechts weinig tot gelding komt.

Het overzicht van de vroege Middeleeuwen tot de rederijkerstijd sluit nauw bij Van Mierlo aan. Alleen deelt Prof. Weisgerber de stof anders in, en dit speelt hem ook wel eens parten in chronologisch opzicht. Prijzenswaardig is dat hij zijn schets rond hoogtepunten concentreert: Beatrijs, Hadewych, Reynaert, Ruusbroec, Marnix van St.-Aldegonde, enz. en het esthetische standpunt doet primeren. Zijn karakteristieken over de juist vermelde hoofdmomenten zijn goed. Terwijl de historische schets tot ca. 1890 geen opvallende persoonlijkheid vertoont, lijkt zij in het hoofdstuk dat met Van Nu en Straks begint hier en daar wat persoonlijker, al valt er op deze persoonlijker visie heel wat af te dingen. In de karakteristiek van Van Nu en Straks, die gesteld wordt in het teken van ‘l'ideale di mettere la Fiandra in relazione con la cultura europea’, is veel te loven. Toch begaat Prof. Weisgerber hier weer de ernstige vergissing, die reeds in zijn vorig boek zijn visie op V.N. en S. fausseerde, nl. het Europeanisme van deze beweging als een voorkeur tot stof en thema's uit het moderne grootstadsmilieu te begrijpen. Nogmaals schuift hij hier de Van Nu en Straksers een afkeer voor stof en onderwerpen uit het landelijk leven in de schoenen. De Van Nu en Straksers, Vermeylen vooral, hadden echter een te rijpe visie op het kunstverschijnsel om aan de stof, waaruit een kunstwerk ontstaat, zulk belang te hechten. Hun Europeanisme zocht het innerlijk formaat en de artistieke zuiverheid, en was wars van simplistisch apriorisme tegen bepaalde stoffen.

Van uit het eenzijdige standpunt van zijn sterke voorliefde voor cosmopolitische stof schrijft Weisgerber zijn hele moderne literatuurgeschiedenis. Tot welk resultaat dit leidt? Eén voorbeeld: Vermeylen en Teirlinck, de twee mannen van de ‘grande città’, krijgen ieder 5 bladzijden, terwijl Van Langendonck het moet stellen met... 4 regels, De Bom met... 1 regel! Historische objectiviteit! Op vele bladzijden lijkt me de literatuurbeoordeling van Prof. Weisgerber nogal sterk partijdig, minder objectief en sereen dan men in een historisch werk mag verwachten. Over Verschaeve verklaart hij: ‘la sua profondità è solo apparente’, over Timmermans dat hij slechts één goed boek heeft geschreven. Deze voorbeelden kunnen meer dan volstaan om zijn visie te typeren. Critisch maatgevoel ontbreekt in deze ergerlijk denigrerende oordelen, zoals het ontbreekt in critiekloze loftuitingen voor anderen. Ik kan mij niet van de indruk ontdoen dat hier bij de appreciatie apriorismen werkzaam

[p. 567]

zijn, die zowel de historische sereniteit als de zuivere literaire waardeschatting in de weg staan.

Doch laten wij trachten dit boek onpartijdiger te behandelen dan de auteur tegenover sommige schrijvers staat, en ons haasten te zeggen dat deze schets van onze letterkunde sinds 1890 ook degelijke bladzijden biedt. Met voorliefde wijs ik b.v. naar de bladzijden over Van Ostayen, Walschap en Roelants, die zonder op te vallen door originaliteit of scherp critisch inzicht, toch smaakvol zijn. Prof. Weisgerber geeft blijk van literaire smaak, die - binnen zijn perken - verfijnd is in gevoel en begrip, en hij kan ook, af en toe, een goed synthetisch literair portret schenken. Jammer dat dit talent niet tot uiting komt in een gaaf boek, gaaf door onbevooroordeeld historisch inzicht en ruimer literaire sereniteit. Met dit nodige voorbehoud signaleren wij graag aan eventueel belangstellenden in ons taalgebied het bestaan van dit hoger vulgariserende boek over de geschiedenis van de Vlaamse letterkunde, bestemd voor Italiaanse lezers.

Er rest ons ten slotte de aandacht te vragen voor een belangrijk werk van wetenschappelijk gehalte, de studie van de jonge Vlaamse geleerde Dr. M. Hanot over De Beginselen van Albert Verweys literaire kritiek (Uitg. van de Kon. Vl. Academie, Gent). Zij is de vrucht van het eerste systematische en volledige onderzoek over de principes van Verwey als criticus en literairhistoricus. Wij willen hier slechts even deze waardevolle studie over de grote Hollandse criticus vermelden, omdat wij ze elders (in Spiegel der Letteren) uitvoerig bespreken. Aan ernstig belangstellenden in Verwey en in de vraagstukken van literaire theorie en critiek weze zij hartelijk aanbevolen.