Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 45]

Kroniek
De driejaarlijkse Staatsprijs voor Toneel
door Paul van Morckhoven

De Driejaarlijkse Staatsprijs voor Toneel voor de periode 1954-1957 werd toegekend aan Piet Sterckx voor zijn werk ‘Slakken en Naalden’. De jury drukte haar voorkeur uit met drie stemmen tegen twee voor Jozef Van Hoeck's ‘Voorlopig Vonnis’. De jury was als volgt samengesteld: Michel van Vlaenderen, Gerard Walschap, Fred Engelen, Hugo Claus en Jan Grootaers. Zo ongeveer luidde het laconieke persbericht, waarmede aangekondigd werd dat Piet Sterckx 75.000 F mocht opstrijken en Jozef Van Hoeck hem daarvoor met ledige handen mocht toejuichen.

Noch Jozef Van Hoeck, noch één van de vele Vlaamse toneelauteurs zal zich tot die manifestatie geleend hebben, niet zo zeer uit een weliswaar niet te onderschatten ‘jalousie de métier’ of uit beurzenafgunst maar veeleer omdat nooit iemand in Piet Sterckx een mogelijk laureaat had gezien en zijn bekroning voor iedereen een niet gemotiveerde en ook niet te motiveren verrassing werd. Trouwens de bekendmaking van de verdeeldheid onder de jury wijst op het feit dat er ook onder deze vijf mensen geen eendracht heerste. Ons blijft thans het raadseltje wie de drie verdedigers en de twee opposanten waren, hoewel voor iemand die met de toestanden een beetje vertrouwd is, dat raadsel gemakkelijk op te lossen is.

Dat men hier werkelijk van een oppositie mag spreken, is nogal duidelijk. Zo menen we zelfs te weten dat één van de juryleden gewaarschuwd heeft voor een blameren van de Vlaamse toneelliteratuur!

Welke nefaste invloeden een rol gespeeld hebben, vermeldt het lakonieke bericht niet, maar de man die op de wip zat - zo noemt men een dergelijke situatie toch in de politiek - stond alleszins voor de keuze: ofwel iemand bekronen die gelanceerd werd door het Nationaal Toneel van België, ofwel iemand die daar om zeer begrijpelijke redenen geen toegang kreeg en alleen gepatroneerd was door een lokaal Nederlands Kamertoneel. Aan de zeer persoonlijke antipatie tegenover het Nationaal Toneel van één der juryleden heeft Jozef Van Hoeck te danken, dat zijn stuk niet bekroond werd.

In de voorafgaande pronostieken maakte hij echter een schone kans samen

[p. 46]

met Tone Brulin, die in de laatste drie jaar wel het grootste aantal stukken publiceerde waaronder ‘Nu het dorp niet meer bestaat’ en ‘Pas op, mijnheer Lipman komt’, beide gecreëerd door het Nationaal Toneel, het eerste met een tamelijk commercieel en artistiek sukses en het tweede met de unanieme erkenning van een onbetwistbaar talent.

Wie is Piet Sterckx? Een outsider alleszins, zelfs iemand die volledig buiten het speelveld loopt. Hij werd geboren te Tienen op 30 september 1925, maar verblijft reeds een kwart eeuw te Antwerpen. Na een tweetal jaar voor Amerikaanse diensten gewerkt te hebben, is hij thans reeds meer dan tien jaar als joernalist verbonden aan de Antwerpse krant ‘De Nieuwe Gazet’. Hij debuteerde met een luisterspel ‘Het scheve oog’; schreef een roman en een toneelstuk, die in de schuif bleven liggen en verscheen in 1953, vrij onverwacht, op de affiche van het toen juist geopende ‘Teater op Zolder’ met het toneelstuk ‘De Verdwaalde Plant’. Het stuk werd sympatiek onthaald, zoals alles wat er gebeurde in het jonge Teater op Zolder, waaruit later het Nederlands Kamertoneel groeide. Men gunde toen een ruim krediet aan het soms dwaas geëxperimenteer van jongeren.

Een man die elke winter verdwijnt, als een plant die zijn winterslaap doet, is stellig geen alledaags, laat staan een realistisch vertrekpunt. Al werd niet alles duidelijk omschreven en bleef het onderwerp tussen schijn en wezen zweven, toch was het stuk in zijn uitwerking aanvaardbaar. Pirandello, met zijn teorie over de persoonlijkheid, als een kompleks van gedachten en gevoelens, kwam om het hoekje kijken, vandaar ook de niet duidelijk uitgesproken konklusie die op Pirandelliaanse wijze aan het oordeel van de toeschouwers overgelaten werd. In het slot werd alles tot een grap herleid, maar dat was een wijziging, die op de rekening van de regisseur kwam. Reeds in dat eerste stuk vroeg Sterckx de aandacht voor een prijzenswaardige, kernachtige dialoog, die ook zijn volgende werken zou sieren.

Op technisch gebied scheen Sterckx in de leer geweest bij de Amerikanen: hij maakte sprongen in de ruimte en in de tijd en leende ook het onderbewustzijn een konkrete vorm.

Slechts een paar honderd mensen hadden het stuk gezien maar de recensenten trokken de vlag zo hoog aan de mast dat ze nog moeilijk omlaag te halen was.

Sterckx profiteerde ervan en reeds het volgende seizoen verscheen in hetzelfde gezelschap een nieuw stuk op de affiche: ‘Sonate voor twee Scharnieren’. De vlag zat stevig gebonden en men kreeg ze niet meer los, ofschoon in dit ‘fantastisch’ werk, in de pejoratieve betekenis van het woord, nog enkel stippellijnen te herkennen waren en iedereen, zowel spelers als toeschouwers, zich gevangen voelde in een weefnet van wisselende stemmingsbeelden, die met dramatiek niets te maken hadden. Sterckx bepaalde zich tot de franjes maar bewerkte niet het getouw.

Nog erger werd het, toen ongeveer twee jaar later, andermaal het Nederlands Kamertoneel ‘Spook in het Kwadraat’ speelde en direktie en spelers

[p. 47]

met angst in het hart de kreatie tegemoet zagen van iets, waarvan ze niets begrepen en waarin ze niet geloofden. Het snobisme zorgde echter wel voor een bewonderende belangstelling, niettegenstaande de auteur het ‘de diepste gekheid of de gekste diepzinnigheid’ noemde en eerlijk bekende dat hij er niets anders wist over te vertellen.

In ‘Spook in Kwadraat’ brengt hij één familie ten tonele, die hij op simultaan plan op twee uiteenlopende wijzen katalogeert: één keer als een soort parvenu's, de andere keer als doodgewone burgerfamilie. Beiden worden geplaagd door een spook, niet het traditionele spook uit de griezelhistories, maar het spook dat hun leven vergalt, dus iets waarover ze zich, trouwens nodeloos, zorgen maken. In de baron-zeep-familie is het de kwestie van een onecht kind, in het ander geval zijn het vredelievende idealen, die hun het slachtoffer maken van een ambitieuze notaris.

De historie verdwaalt in hol gefrazeer en uiteindelijk schijnt de auteur er zelf moeilijk doorheen te geraken. Deze tekorten spruiten voort uit een opzettelijkheid, want het absurd dooreen mengen van ideeën en gebeurtenissen behoort tot de werkwijze van Piet Sterckx.

In oktober 1957 verscheen het stuk, dat thans met 75.000 F beladen het land werd ingezonden, om te bewijzen hoe er toneel moet geschreven worden. Een eenakter, die ondertussen gepubliceerd werd, laten we buiten bespreking omdat er eenvoudig kop noch staart aan te ontdekken is.

In ‘Slakken en Naalden’ kan men een soort thriller ontdekken, een thriller met een moordenaar in de gevangenis en een lijk dat voor de toeschouwers niet geïdentificeerd wordt. Sterckx brengt zes personen op het toneel: twee dametjes die kamers verhuren, de moordenaar die zich niets herinnert, een eenzame man die van herinneringen leeft, de man met het diploma die iets tracht op te lossen maar nieuwe moeilijkheden schept en verder een doodgewone wijkagent. Het verhaal dat begonnen was met een moord eindigt met een nieuwe moord. Sterckx blijft echter steeds boeien, al was het maar door de vele vraagtekens die geen antwoord krijgen.

Sterckx kan dialogeren, dat had hij vroeger reeds bewezen, de techniek die hij toepast is geenszins nieuw, op dat gebied bewandelt hij platgetreden paden. Dat heeft trouwens ook geen belang en daar kan men hem zoveel krediet gunnen als men wil, indien zijn oeuvre maar aan dramatische normen beantwoordde.

Er is misschien geen enkel Vlaams toneelauteur die zoveel ‘welwillendheid’ heeft ondervonden als Piet Sterckx, de kwajongen uit de recente toneelliteratuur. Hij werd het troetelkind van het durvende Nederlands Kamertoneel, dat een weg baande in het Vlaams teaterleven en de jonge ruitenbreker op sleeptouw nam. Vier stukken van hem werden tot op heden - steeds door dezelfde groep - gecreëerd. Zowel pers als publiek, hoewel enigszins onthutst, gunde hem een reusachtig krediet, deels uit beschermende goedwilligheid, deels uit snobisme. Want dit laatste speelde stellig een grote rol bij de gunstige beoordeling van het oeuvre van Sterckx, dat valt onmogelijk te ont-

[p. 48]

kennen als men bedenkt dat vaak noch auteur, noch regisseur of spelers enige verklaring konden geven van wat zij bedoelden of wat zij vertolkten.

Men mag het oeuvre dan beschouwd hebben als een poëtische inspiratie, die als het ware in de ruimte zweefde en geen basis kreeg, ofwel als de uiting van een benevelde geest, die de fantazieën, ontstaan tussen slapende en wakende toestand, gestalte trachtte te geven, het werd hoog tijd dat men eindelijk het oeuvre van Sterckx eens volgens een bepaald kriterium ging beoordelen, wilde men zich niet hopeloos belachelijk maken voor de toekomst. Maar men schijnt alleszins aan dit laatste de voorkeur te geven.

Bewonderaars van Beckett of Ionesco zullen ons als een verschrompelde traditionalist veroordelen, we hopen echter dat ze Beckett, Ionesco en ook Sterckx voldoende kennen om te beseffen dat ze de Vlaming niet met die buitenlanders mogen of kunnen vergelijken. Beckett en zeker Ionesco hebben nog een basis, vaak een filosofische of een symbolische basis, waarop ze hun oeuvre broderen en dat is bij Sterckx geenszins het geval.

De jury, die met twee vijfden schroom deze blaam van de Vlaamse dramatische kunst, deze negatie van het gezond verstand tot het summum van de laatste drie jaren proklameerde, wordt samengesteld door de Minister van Openbaar Onderwijs. Welke normen bij deze samenstelling in acht worden genomen weten we niet, alleen wil de traditie dat de bekroonde deel uitmaakt van de jury voor de volgende Driejaarlijkse. De lof der zotheid is dus nog niet uitgeput.

Ook zetelt er telkens een lid van de Vlaamse Akademie in de jury. Vorige keer was het Herman Teirlinck. Thans was het de beurt aan Gerard Walschap.

Betreurenswaardig is het dat de jury haar uitspraak alleen voor de minister moet motiveren en er geen gemotiveerd oordeel wordt gepubliceerd. Er zou stellig iets uit te leren zijn.

Hoe zei Hamlet het weer tot de toneelspelers? ‘De bedoeling van het schouwtoneel is aan de natuur een spiegel voor te houden’. Maar Marcellus zei iets tot Horatio in de aard van: ‘Something is rotten in...’ de Vlaamse kultuurpolitiek.