Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 232]

Dr. Val. vanden Bussche O.P.
Een modern gedicht

Onlangs ontmoetten wij een vriend, dichter, bij wie wij ons beklag deden de moderne poëzie niet aan te kunnen: het is een schier ontoegankelijke wereld, waaruit geluiden opklinken die wel bevreemden of verbazen, maar zonder duidelijk bedied blijven, - waaruit vlammen van levenspassie opslaan die alleen maar branden als raadselachtige beangstigende signalen, - waar onsamenhangende beeldenreeksen zich verdringen, rijzen, dalen, kantelen en verglijden..., beelden met onmogelijk volledig te achterhalen associaties, zinloos nieuw. Toch zijn wij bereid tot alles, als wij maar binnentreden kunnen.

Monkelend gaf die vriend het volgende antwoord: Een gedicht is uiteraard geen boodschap, geen begrippelijke mededeling, en hoeft dus ook niet rationeel verstaanbaar te zijn. Het openbaart zich zelf hier en daar, nu en dan, op een verrassende wijze. Je moet de woordgeluiden niet beluisteren of begrijpen volgens hun gebruikelijke betekenis, de beelden niet beschouwen als illustraties of als plastisch uitgewerkte gedachten; je moet ze als nooit gehoorde of nooit geziene elementen in je opnemen, en eerst dàn zul je ondervinden of ze spreken en visionnaire waarde hebben. Dat bezorgt je misschien geen genot, maar het wordt je duidelijk hoe een mens innerlijk en artistiek op het leven reageert. Een modern vers is zo gemakkelijk of zo moeilijk, zo helder of zo duister als een traditioneel; dat raakt trouwens de kern der zaak niet. Je boft als je op honderd gedichten er èèn vindt dat je aandacht opeist, in je binnendringt en je aangrijpt.

Bij het herhaaldelijk opslaan van de bloemlezing Atonaal, verzorgd door Simon Vinkenoog, troffen wij inderdaad een gedicht aan waar niet aan te ontkomen is: Aan Odile, van Hans Andreus:

Wij zijn er niet.
Wij zijn niet
waar wij zijn.
Wij zijn er niet.

De radio
roept ons om,
wij staan in de kranten,

[p. 233]

 

autoos zoeken

 

de wegen af,

 

er wordt gedregd

 

in de rivieren.

 

 

 

Er zijn gisteren

 

80 mensen ontslagen

 

bij de opsporingsdienst.

 

De luchtmacht

 

wordt ingeschakeld,

 

kruisers verhoren

 

de horizon.

 

 

 

Maar wij zijn er niet,

 

wij zijn niet

 

waar we zijn.

 

Wij zijn er niet.

Toegevend aan de ingewortelde neiging om de prosodische makelij van het gedicht te ontleden, geraken wij niet bijster ver. De versifikatie staat buiten de gangbare wetten: van geleidelijke visionnaire uitwerking, van geregelde maat of rijm geen spoor. Ritme en visie zijn er wel, maar zonder te beantwoorden aan de gewone normen van de estetische techniek, realiseren zij zich vormelijk als onvermiddelde ervaringen van een konkrete situatie. Het axioma: inhoud en vorm zijn één, moet hier zo begrepen worden: de inhoud is de vorm. Nochtans kunnen wij het gedicht verklaren, het bevattelijk, doordringbaar, doorzichtig, zelfs mooi vinden. Maar dàt moet er ons niet van terughouden om het een experimenteel gedicht te noemen, want verstaanbaarheid en mooiheid zijn, zoals gezegd, niet noodzakelijk uitsluitend eigen aan de traditionele poëzie.

Er bestaat onloochenbaar een verschil tussen de traditionele poëzie - in al haar verscheidenheid - en de moderne, een verschil dat zeker dieper gaat dan de uiterlijke vormbehandeling. De moderne poëzie dient zich inderdaad aan als radikaal nieuw. Daarom is het zeer moeilijk, zo niet onmogelijk zich met de gebruikelijke termen aan een oordeel over deze poëzie te wagen. Wij spreken van inspiratorische waarden of motieven, van beleving, van vormgeving door woord en beeld en beweging, maar dat alles brengt ons slechts tot beschouwingen over het gedicht, dat dan opgevat wordt als de adequate veruitwendiging van een persoonlijke aangegrepenheid door een objectieve levens-waarde. Maar dàt is het moderne gedicht in de grond niet. Elke gedachte aan een onmiddellijke zintuigelijke of geestelijke aandoening van buiten uit, moet hier afgewezen worden; er is geen gegeven, geen aanleiding, geen stof, dus ook geen aanvoeling, geen ontvangenis, geen dracht, geen voorbereiding, geen bewuste toeleg op de vorm. De inspiratie is geen inwerking van iets buiten-persoonlijks, geen levensverrijking die de krachten van de ziel in beweging

[p. 234]

brengt en tot dichten praamt. Het is, zoals Paul Rodenko in Twee Maten en twee Gewichten het uitdrukt: ‘de oersprong van het ongeschapene in het geschapene’, het ontstaat uit het niets. De uitspraak van Goethe, dat elk gedicht een gelegenheidsgedicht is, kan hier dus niet meer gelden. Het gedicht is een volstrekt zuivere schepping die zich uit de gesloten innerlijkheid van een mens opdringt aan de bestaande wereld en er een krachtmeting mee aangaat, niet om ze te vernietigen, maar om ze op te vangen en haar een zin te geven. In de wording ervan speelt de objectiviteit geen rol meer als inspirerend gegeven, maar in het gedicht zelf hervindt de wereld haar objectiviteit.

Herlezen wij nu het bovenstaande gedicht. Het is gans overbodig ons af te vragen wat de dichter mocht getroffen hebben, wat hem vooral bezielde. Hij bezielt zelf eigenmachtig de woorden, hij grijpt zelf de wereld aan met zijn gedicht. Wij weten vooraf niet waar het om gaat; hij geeft geen titel op, duidt de stof of het onderwerp niet aan; hij overvalt ons onvoorbereid, met één slag. Zijn innerlijk leven barst ineens, onvermoed, open. Er is inderdaad geen bezinning, geen wording merkbaar van het scheppingsproces, waarvan het gedicht de uitkomst zou zijn. Het vers is niet een getuigenis, een klacht, een belijdenis van een bewogen-zijn door de bestaande werkelijkheid, - het is de door niets aangedreven levensstuwing zelf, ongecontroleerd, uiteengerukt, richtingloos, verloren, radeloos...

Die louter subjectieve en volstrekt nieuwe-in-gevende, die louter existentiële en volstrekt persoonlijke direktheid, schijnt wel het voornaamste kenmerk te zijn van de moderne poëzie. De grond van het wezen scheurt open, niet door de drang van een toevallige levensverheviging, maar door de in de eigen innerlijkheid ontsproten behoefte aan een nieuwe ruimte om boven zich zelf uit te stijgen zonder ander doel, om zich zelf te verwezenlijken zonder verbondenheid met iets of iemand anders, zonder begenadiging dus van buiten uit, om zich zelf te verlossen van een elementaire spanning.

‘Wij zijn er niet’ is een hoge waarschuwingskreet die eerlijk en onverbiddelijk de waan wil verbrijzelen van een gevestigde orde tussen mens en wereld. Of is het een gruwelijk gejammer? Of een honende spot? In elk geval: wij zijn niet waar wij zijn, wij hebben wel omgang met de gemeenschap, maar wij geven ons niet, wij gaan er niet op in, wij blijven er vreemd aan, wij zijn afwezig. En blijkbaar wil de gemeenschap ons vinden, kan zij niet bestaan zonder ons, want zij zet in vliegende haast haar berichten-, veiligheids- en verkeersdiensten in om ons spoor te ontdekken, ons te achterhalen, ons op te slorpen. Niets mag onverlet gelaten worden, te lande, ter zee, in de lucht... De wereld davert van zenuwachtigheid, in haar nood aan onze aanwezigheid. Het is een driftige jacht naar de mens, want hij is haar redding, haar bezieling... De treuzelaars worden ongenadig afgedankt.

Ik herinner me niet dat ik ooit met zo weinig woorden de angst voor de holheid van het wereldbedrijf-zonder-de-mens zo bangelijk gejaagd heb horen uitspreken. Het ware volstrekt verkeerd te gewagen van beelden die aangewend worden om het herhaald alarm om de mens te zoeken, gestalte te geven. De

[p. 235]

inspiratie groeit niet plastisch uit door de verdichting die het afzonderlijk werk van de verbeelding pleegt te zijn, maar zij zelf is het werk van de verbeelding. Er is geen ervaring, geen belevenis die opgedaan wordt en dan poëtisch uitgedrukt wordt, de uitdrukking is de ervaring. Niet vroeger en niet anders dan door het S.O.S.-bericht van de radio en de kranten, de jacht van de auto's en de vliegtuigen, de razzia's van de politie weet de dichter dat zijn afwezigheid ontdekt is en dat hij opgespoord wordt. Maar 't is alles tevergeefs: wij blijven in onze verborgenheid, in onze eenzaamheid.

Uit alles wat boven gezegd is, blijkt genoegzaam dat de moderne dichter de brui geeft aan technische vaardigheid en stijlgevoel, waarmee hij de gaafheid van zijn werkstuk betrachten zou. Hij heeft hoegenaamd geen behoefte om esthetisch te behagen. Het wonder van het gedicht is dan ook niet te zoeken in zijn artistieke schoonheid, van welke aard ook, maar in de doelmatigheid waarmee het de dichter nl. in staat stelt om zijn ontmoeting met, zijn verhouding tot de wereld uit te spreken. Het gedicht is niet verder meer de schone voleinding van zijn kunstenaarschap, het is een vermogen, een macht tot konfrontatie met het leven, want door het gedicht kan hij in verbinding komen met die wereld, met ze afrekenen of ze ondergaan. Het wordt niet ontwikkeld volgens a priori aanvaarde normen, uit de bewuste indruk van de omgeving, uit de zgn. persoonlijke bezieling, maar het groeit, of barst of breekt of springt te voorschijn volgens een wijze onmogelijk te voorzien, uit de gronden van de zowel biologische als spirituele persoonlijkheid, als een aangepast vermogen om met de werkelijkheid, hoe dan ook, in het reine te komen. Paul Rodenko zegt het voortreffelijk in de inleiding op bovenvermelde bloemlezing: ‘Het gedicht... is een verlengstuk van het menselijk waarnemingsvermogen, een “zesde zintuig”. Let wel, het is een zesde zintuig: men kan het niet letterlijk genoeg opvatten. Niet: de dichter is een bijzonder fijnbesnaard persoon, hij heeft als het ware een zesde zintuig, waarmee hij dingen waarneemt die een ander niet waarneemt, en deze dingen - de ervaringswereld van het zesde zintuig, de “tweede wereld” - zijn het waarvan hij in zijn gedichten verslag uitbrengt, - nee, hij heeft een zesde zintuig en dat zesde zintuig is het gedicht. Het gedicht is geen medium tot overbrenging van een bepaalde ervaring, het is het orgaan zelf waarmee de ervaring wordt gewonnen. Het gedicht drukt niet uit, het neemt op; het is geen expressie, het is receptie.

Hiermee hebben wij een poging gedaan om deze moderne ‘ars poetica’ enigszins te begrijpen. Het ware bepaald onredelijk en oneerlijk, met beroep op de gevestigde opvattingen, de experimentele poëzie zonder meer af te wijzen. Wij nemen vanzelfsprekend niet alles onvoorwaardelijk voor onze rekening, wat hier als nieuw aangediend wordt, want daar kunnen heel wat bezwaren tegen ingebracht worden van principiële of technische aard. Maar wij moeten toegeven dat de onloochenbare verworvenheden van de experimentelen ons dwingen het fenomeen van het dichterschap andermaal met onbevangen geest te doorgronden.