Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 326]

Dr. N.M. Wildiers
Afscheid van Bossuet

Iedere tijd heeft zijn kwalen en moeilijkheden, zijn noden en gevaren. Zij die zich willen inspannen om deze kwalen en noden te lenigen, splitsen zich doorgaans, ondanks de eensgezindheid in de gestelde diagnose, zeer spoedig in twee verschillende groepen, die beide met dezelfde goede bedoelingen bezield zijn en elkaar toch spoedig gaan wantrouwen en bestrijden. De eerste groep ziet de redding hoofdzakelijk als een terugkeer naar het verleden. Ligt de oorzaak van onze hedendaagse kwalen en ellenden niet voornamelijk in het feit dat wij de oude beproefde beginselen verlaten hebben en ten prooi vielen aan allerlei nieuwsoortige teorieën die slechts verwarring en onheil hebben meegebracht? Alleen een terugkeer naar de ‘wijsheid der vaderen’, alleen een herstel van de oude, gezonde opvattingen, die hun deugdelijkheid hebben bewezen, kan genezing en redding brengen.

De tweede groep daarentegen gaat uit van de overtuiging dat het verleden nooit terugkeert en voor een nieuwe noodtoestand ook een nieuw heilmiddel moet gezocht worden. Zij geloven niet dat de huidige problemen met pasklare formules kunnen opgelost worden. De noden en moeilijkheden van deze tijd hebben hun specifiek karakter en kunnen slechts van binnenuit overwonnen worden. Het is een illuzie te denken dat het verleden reeds alle geneesmiddelen bevat voor de gevaren van de toekomst. Steeds doen zich nieuwe situaties voor die het verleden niet gekend heeft, rijzen nieuwe problemen op waar men vroeger niet eens het bestaan van kende. Zo moeten wij langs nieuwe wegen en met behulp van nieuwe metodes de oplossing zoeken voor de gevaren die zich voordoen en van de vraagstukken die thans gesteld worden.

Deze twee groepen pleegt men aan te duiden met de benaming van konservatieven en progressisten. Beide zoeken de oplossing voor dezelfde problemen maar beide doen het langs een verschillende weg en achten de weg van de andere groep doorgaans fundamenteel verkeerd, zodat tussen deze twee opvattingen niet zelden een scherpe spanning en tegenstelling ontstaat. In de tijden die wij thans beleven is deze spanning en tegenstelling biezonder groot.

Henri Massis, de bekende schrijver van la Défense de l'Occident behoort klaarblijkelijk tot de eerste groep. Naar het woord van P.-H. Simon is hij niet alleen de verdediger, maar in zekere zin ook als de inkarnatie van een

[p. 327]

zeker konservatief mysticisme te beschouwen, waarin religieuze en nationalistische elementen met elkaar vervlochten zijn. Aanvankelijk was hij een vurig aanhanger van l'Action française en streefde naar een syntese tussen het positivisme van Maurras en de katolieke ortodoxie, maar spoedig zag hij de onmogelijkheid van een dergelijke onderneming in en ging dan ook zijn eigen weg als diep gelovig maar ook strak konservatief katoliek schrijver voor wie haast iedere nieuwe opvatting een nieuw gevaar en een nieuwe bedreiging betekende. Hijzelf is er zich bewust van dat hij tegen stroom vaart en zijn ideeën een sterk tegendraads karakter vertonen.

Zijn jongste werk is hier een duidelijk bewijs van. Onder de titel: ‘Visages des Ideés, Thèmes et Discussions’ (Grasset, 1958) publiceerde hij een drietal opstellen, gewijd aan de figuren van Pascal, Bossuet en Renan, gevolgd door een aantal losse beschouwingen en aantekeningen waaraan hij de titel A contrecourant gaf. Het geheel is zeer typerend voor zijn mentaliteit. Laten wij bij wijze van voorbeeld even stilstaan bij zijn studie over Bossuet.

Zijn houding tegenover Bossuet is er een van onbeperkte bewondering en verering. In zijn werk vindt hij de oplossing voor al de problemen en geestelijke konflikten van onze verscheurde tijd. Een terugkeer naar Bossuet lijkt hem het grote gebod van het ogenblik: ‘Rien de plus actuel que d'interroger Bossuet. Cet esprit antimoderne répond aux plus authentiques besoins du monde moderne. Nous avons l'unité morale à refaire, la philosophie de l'être à restaurer, la notion de l'homme et de Dieu à rendre manifeste dans les idées et dans les moeurs. Les conditions nécessaires à notre salut sont écrites à toutes les pages de l'oeuvre de Bossuet’ (blz. 130). Deze ‘grote bisschop van de monarchie’ verdient dus meer dan ooit onze aandacht want bij hem is het geneesmiddel te vinden tegen al de kwalen waaraan wij lijden. Noch in de mens, noch in zijn werk is naar zijn mening enig tekort of enige zwakheid te vinden. Alles bij hem is groot en bewonderenswaardig.

In die omstandigheden is het verstaanbaar dat Massis niet te spreken is over de vergetelheid en de geringschatting waarvan het werk van Bossuet thans het slachtoffer is. Twee bekende schrijvers dragen hiervoor de voornaamste schuld: Paul Valéry en Henri Brémond. De eerste heeft in zijn ‘Variété’ een klein stukje gewijd aan Bossuet, waarin hij betoogt dat deze alleen nog onze bewondering verdient als stilist terwijl zijn ideeën en opvattingen hebben uitgediend. Deze laatste kunnen onze geest niet meer boeien, maar zijn stijl en zijn taal blijven onvergelijkelijk: als schrijver is hij onovertroffen: ‘Bossuet dit ce qu'il veut. Il est essentiellement volontaire, comme le sont tous ceux que l'on nomme classiques. Il procède par constructions, tandis que nous procédons par accidents; il spècule sur l'attente qu'il crée tandis que les modernes spéculent sur la surprise. Il part puissamment du silence, anime peu à peu, enfle, élève, organise sa phrase, qui parfois s'édifie en voûte, se soutient de propositions latérales distribuées à merveille autour de l'instant, se déclare et repousse ses incidentes qu'elle surmonte pour toucher enfin à sa clé, et redescendre après des prodiges de subordination et d'équilibre jusqu'au

[p. 328]

terme certain et à la résolution complète de ses forces’ (OEuvres I, blz. 498, Bibl. de la Pléiade). In de ogen van Valéry blijft dus Bossuet een grootmeester van het Franse proza, een onovertrefbaar voorbeeld van stijl- en taalbeheersing. Doch daar blijft het ook bij. ‘Quant aux pensées qui se trouvent dans Bossuet, il faut bien convenir qu'elles paraissent aujourd'hui peu capables d'exciter vivement nos esprits’ (ibid.). Sedert de dagen van Bossuet is er immers zo veel veranderd, is onze kijk op de wereld en op de mens aan zoveel omwentelingen onderhevig geweest, dat de bespiegelingen van de majestueuze lijkredenaar wel erg bleek en pover aandoen.

Het spreekt vanzelf dat Massis geen vrede kan nemen met dit oordeel van Valéry. Voor hem is het juist de inhoud van Bossuet's werken die een blijvend karakter bezit. Daarbij vergeleken is de stijl en de taal slechts bijkomstig en de natuurlijke inkleding, passend bij de verhevendheid van zijn denkbeelden. De stijl losmaken van de inhoud is voor hem een profanatie die hij niet kan gedogen. De welsprekendheid van Bossuet heeft haar oorsprong in de geloofswaarheden van het Kristendom en het is de schoonheid van deze geloofswaarheden die aan zijn welsprekendheid haar glans en luister verleent.

Maar de kritiek van Henri Brémond op het werk van Bossuet is voor Massis een veel grotere ergernis dan deze van Valéry, die tenslotte een ongelovige en agnosticus was. Aan de vergetelheid en de geringschatting waarvan Bossuet thans het voorwerp is, heeft Brémond naar zijn mening de grootste schuld. De auteur van l'Histoire littéraire du sentiment religieux en France spreekt inderdaad zeer geringschattend over de inhoud van Bossuet's werken. De kunst van Bossuet beperkt zich volgens hem tot een dramatiseren van de grote gemeenplaatsen die de oudheid ons heeft nagelaten. Heeft hij ook maar één enkele idee toegevoegd aan het gedachtengoed der mensheid of der Kristenheid? Zijn geroemde mensenkennis blijft bij algemeenheden en van een dieper psychologisch inzicht zijn er bij hem geen sporen te vinden. Op het terrein van de teologie, het terrein dat toch bij uitstek het zijne was, heeft hij slechts nagepraat wat anderen voor hem reeds gezegd hadden en tevergeefs zal men bij hem ook maar een enkel nieuw inzicht zoeken. In de geschiedenis van de teologie komt zijn naam dan ook niet voor en geen enkel hedendaags teoloog zou er aan denken in een teologisch debat een uitspraak van Bossuet te citeren. Van een innerlijke strijd, van een worstelen om de waarheid, van een zoeken naar dieper inzicht, van innerlijke kwelling of pijnlijke tweestrijd is bij hem geen sprake. Zijn sereniteit doet ons vreemd aan en zijn zelfzekerheid maakt ons onwennig. Onder intellektueel opzicht is hij de onbewogenheid zelf. Op het gebied van de exegese is het al niet veel beter. In zake bijbelstudie kent hij slechts de gangbare verklaringen en verzet zich op een vrij kortzichtige wijze tegen iedere kritische studie van de H. Schrift. Voor de pogingen van een Richard Simon, ‘de man die de teologie wil vervangen door de grammatica’, heeft hij niets dan misprijzen en hij zal hem zijn banbliksems niet sparen. In zake wijsbegeerte tenslotte heeft hij, zo zegt men, heel zijn leven voortgeteerd op de schrijfboeken uit zijn studiejaren en tegen Descartes, Malle-

[p. 329]

branche en Spinoza slingert hij slechts veroordelingen zonder hen ooit op het zuiver wijsgerige plan te ontmoeten. En dan is er tenslotte nog het konflikt met Fénélon, waarin hij zich in ieder geval als mens niet aan zijn beste zijde heeft getoond... ‘Docteur de Sorbonne, érudit, appliqué, solide, brillant, nous ne contesterons pas son rare mérite’, zo schrijft Henri Brémond, ‘nous disons simplement que l'histoire de la spéculation dogmatique ne garderait pas même le nom de Bossuet, si l'éclat de cette éloquence et de cette maîtrise littéraire ne rejaillissait, en quelque sorte, sur l'ensemble et ses oeuvres’. Zijn geschriften zijn voor hem ‘un manuel de magie lyrique et oratoire’. Dit schitterend verstand was geen oorspronkelijke geest.

Herleest men de bladzijden die Brémond aan de figuur van Bossuet heeft gewijd dan voelt men wel hoe hij er een geheim genoegen in vindt deze figuur van haar voetstuk neer te halen. Zijn subtiele, geraffineerde en wat sarkastische geest heeft een aangeboren afkeer voor de plechtstatigheid en de retoriek van de ‘grootste verdediger van de gevestigde orde’.

Tegenover deze onverdiende verguizing zal Henri Massis zich inspannen om ons weer de ware grootheid van Bossuet te leren zien en bewonderen. Zijn hele studie is dan ook een ononderbroken apologie van de redenaar, de controversist, de leraar en de verdediger van het geloof die Bossuet was. Alles in hem vindt hij groot, wonderbaar, geniaal en bewonderenswaardig. Geen enkele zwakheid, geen schaduw hoe miniem ook, wil hij in zijn held toegeven. Zijn gallicanisme wordt volkomen zuiver bevonden, zijn houding tegenover Fénélon volkomen witgewassen. In alles zag hij klaar, op elk gebied koos hij het juiste standpunt, alle gevaren die voor het Kristendom oprezen had hij van te voren doorzien. Geen enkele dwaling, hoe subtiel ook bleef verborgen voor zijn scherpe blik. Nooit had de Kerk zulk bekwaam verdediger, zulke toegewijde dienaar, zulke krachtige voorvechter.

Wij zullen ons wel wachten aan Henri Massis het recht te betwisten om Bossuet van harte te bewonderen en te verheerlijken. Dat hij een man was met zeldzame hoedanigheden, dat hij een onvermoeibare ijver aan de dag legde om de Kerk te verdedigen, dat hij over een grote eruditie beschikte en het woord en de pen op meesterlijke wijze wist te hanteren, niemand zal het met enige kans op sukses kunnen loochenen. Ook Brémond erkent dit volmondig. Maar desondanks geloven wij dat Massis toch wat te ver gaat in zijn ongenuanceerde verheerlijking en zich vooral vergist wanneer hij Bossuet wil uitspelen tegen de katolieke teologen van vandaag en hem een betekenis voor onze tijd toeschrijft die ons moeilijk aanvaardbaar voorkomt.

Massis is, zoals gezegd, een katoliek van uiterst rechts (men vergeve ons deze ongelukkige benaming, maar het is nu eenmaal de gangbare term). Met zijn verheerlijking van Bossuet heeft hij een bijbedoeling: aanhoudend voelt men bij de lektuur van deze studie hoe hij op bedekte wijze polemiseert met de huidige meer progressieve stroming in het Franse katolicisme. De eerste zin die hij neerschrijft laat dit reeds duidelijk aanvoelen: ‘Les préoccupations des 'intellectuels catholiques' d'aujourd'hui s'éloignent à tel point de l'ortho-

[p. 330]

doxie d'un Bossuet que sa doctrine est l'objet d'une désafection qui recouvre une manière de disgrâce à l'endroit de celui qui l'incarne, et les grandes oeuvres de controverse, de théologie et d'histoire, qui ont fait, il y a trois siècles la gloire de Bossuet n'ont plus désormais qu'une étroite audience’. Wie door deze ‘intellectuels catholiques’ bedoeld worden is onmiddellijk duidelijk voor wie iets afweet van het huidige katolicisme in Frankrijk. In de opvatting van Massis is de bewondering voor Bossuet een kriterium van ortodoxie: wie niet honderd procent vasthoudt aan alles wat door de naam van Bossuet wordt opgeroepen, is ipso facto verdacht in zake rechtgelovigheid. In deze opvatting kunnen wij hem onmogelijk volgen.

Wat ons onder katoliek opzicht hindert in de figuur van Bossuet is vooreerst het feit dat hij het geloof volkomen integreert in een bepaald politiek en staatkundig regime. Hij moge hierin het kind van zijn tijd geweest zijn, het feit blijft dat het Katolicisme in zijn ogen ondenkbaar is buiten het kader van het absolute koningschap. Zijn konservatisme op dit gebied staat buiten alle twijfel. De voortekens van de naderende demokratische opvattingen voelde hij trouwens duidelijk aan en vervulden hem met onrust. De medezeggingschap van het volk bij de keuze van het staatsgezag was hem een gruwel waaruit niets dan rampen en een grenzeloze wanorde te verwachten viel. Het gezag kwam alleen van God en het volk had alleen maar te gehoorzamen. Bossuet heeft er veel toe bijgedragen om deze kortzichtige opvatting in stand te houden met het gevolg dat het Kristendom zo innig met het ancien régime werd verbonden, dat de val van dit systeem meteen voor de kerk een eindeloze ramp werd, waarvan zij zich slechts moeizaam zou herstellen. Maar voor dit feit heeft Massis geen oog, integendeel, met welbehagen citeert hij de teksten van Bossuet waarin deze betoogt dat de macht toekennen aan het volk noodzakelijkerwijze leiden moet naar de volslagen anarchie. Aan begrip voor de ware kerkelijke leer heeft het hem op dit stuk klaarblijkelijk ontbroken.

Dit is niet het enige bezwaar dat men tegen de leer van Bossuet kan aanvoeren. Niet alleen ontbrak het hem aan onderscheidingsvermogen waar het de struktuur van de staat en de taak van de kerk betrof, ook met zijn konceptie van de katolieke teologie zullen slechts weinigen vandaag nog vrede kunnen nemen. Zijn opvattingen op dit gebied vertonen een volkomen statisch karakter. Van een ‘evolutie van het dogma’ in de zin van een Newman en van de hedendaagse teologie heeft hij blijkbaar niet het minste vermoeden gehad. Niet alleen de geopenbaarde waarheid, maar ook ons begrip ervan schijnt voor hem onveranderlijk vast te staan. De zelfde onveranderlijkheid die wij aan het dogma toekennen, schijnt hij tot de hele teologie van zijn tijd uit te breiden en met grote zelfzekerheid verklaart hij: ‘Notre excellent Maître a déterminé toutes choses. Le chrétien n'a rien à chercher’. Alsof de kristen een soort geestelijk rentenier was, voor wie het denken overbodig was geworden en die zich voor alles op de eens aanvaarde teorieën te verlaten had. Is het niet juist de plicht van de kristen zijn geloof steeds dieper te doordenken en door de konfrontatie van het evangelie met het gedachtenleven van zijn

[p. 331]

tijd tot een scherper inzicht te komen in de inhoud van de openbaring? Een verkeerde interpretatie van de bewering ‘dat de kristen niets meer te zoeken heeft’ kan in ieder geval leiden tot een gevaarlijk quietisme dat de dood betekent van de ware teologie.

Hoezeer Massis trouwens aan dit teologisch immobilisme verhangen is blijkt wel uit heel zijn betoog. Zo looft hij zonder voorbehoud de strakke houding van Bossuet tegenover de opkomende bijbelkritiek en de vrij simplistische manier waarmede hij zich afmaakt van het werk van een Richard Simon. Deze beging ongetwijfeld spijtige vergissingen en overdrijvingen, maar dit neemt toch niet weg dat een ernstige bijbelkritiek ook in de Kerk tenvolle gerechtvaardigd was. Naar de mening van Massis heeft deze slechts geleid naar het werk van Strauss, Renan en Loisy, maar hij vergeet er aan toe te voegen dat zij evenzeer aanleiding heeft gegeven tot het onschatbare werk van een Lagrange en van de bloeiende katolieke bijbelwetenschap van onze dagen.

Zijn onbeperkte verheerlijking van Bossuet maakt hem evenzeer blind voor het werk der teologen, die het mysterie der Menswording verbinden met het algemene scheppingsplan van God. Op dit gebied heeft Bossuet naar zijn mening zelfs de ‘dwaling’ van de hedendaagse evolutionisten voorzien en we moeten niet ver zoeken om te begrijpen op wie hij het hier voornamelijk gemunt heeft. Ook hier echter vergeet hij te zeggen dat de leer van het absolute primaatschap van Kristus, ook in de orde van de schepping, op een zeer oude kristelijke traditie teruggaat en door grote leraars als een Duns Scotus, een Franciskus van Sales en vele anderen werd bijgetreden. Neen, dit voortdurend streven van Massis om Bossuet tot maatstaf der katolieke ortodoxie te verheffen en alles wat niet helemaal strookt met de opvattingen van de bisschop van Meaux als ketters voor te stellen ruikt al te zeer naar een bekrompen integrisme, dat dodend is voor het kristelijke gedachtenleven.

Hoever deze houding leiden kan wordt duidelijk wanneer men leest dat hij zelfs Bossuet prijst omdat deze geschreven heeft dat de intellektuele nieuwsgierigheid niets anders zou zijn dan ‘la peste des esprits, la ruine de la piété, la mère des hérésies’. Alsof het zoeken en streven van de menselijke geest niet evenzeer leiden kon tot de verdieping van het geloof, de opbouw van de vroomheid en de verrijking van het Kristendom! Bevat een dergelijke uitspraak niet impliciet een veroordeling voor al het grote werk van de katolieke denkers en van alles waarop de moderne mens terecht trots gaat? Is de drang naar steeds nieuwe geestelijke veroveringen, naar studie en wetenschap, is de intellektuele nieuwsgierigheid dan ook niet door de Schepper in de menselijke geest neergelegd als een prikkel en aansporing om te arbeiden aan de voltooiing van ons wezen? Dit alles is zo vanzelfsprekend dat het wel geen verder betoog behoeft.

Of de nagedachtenis van Bossuet behoefte had aan een dergelijke verheerlijking? Wij geloven het niet. Dat hij een grote figuur is geweest in de geschiedenis van de Kerk zal door niemand kunnen betwist worden. Maar

[p. 332]

deze verdiensten eenmaal erkend mogen wij niet blind blijven voor de tekorten en gebreken die in zijn werk aanwezig zijn. Hij was een groot redenaar en een geducht polemist, maar dat wij in hem nog een heelmeester zouden kunnen zien voor al de kwalen van onze tijd en bij hem de oplossing zouden moeten zoeken voor de problemen van het ogenblik, lijkt ons een onmiskenbare overdrijving.

Onze tijd heeft zijn eigen problemen en zijn eigen noden. Door een terugkeer naar het verleden is hiervoor geen heil te vinden. Elke eeuw heeft haar eigen geestelijke situatie en slechts vanuit deze konkrete situatie kunnen haar problemen opgelost worden. Onze zorgen zijn niet meer deze van Bossuet en daarom heeft hij ons per slot van rekening nog bitter weinig te zeggen. Het hoeft ons dan ook niet te verwonderen dat zijn roem meer en meer begint te tanen en zijn naam steeds meer in de vergetelheid geraakt.