Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 615]

Italiaanse letteren
De Nobel-prijs voor de letterkunde aan de Italiaanse dichter Salvatore Quasimodo
door Luc Indestege

Uit de rij der Italiaanse dichters is dezer dagen een man naar voren getreden die in de literatuur van zijn eigen land weliswaar een belangrijke plaats inneemt, waar wiens stem tot dusverre geen ruime weerklank scheen te hebben gevonden en geen diepe echo's gewekt. Nu Salvatore Quasimodo, ingevolge de beslissing van de Zweedse Academie, met de hoogste letterkundige onderscheiding, de Nobel-prijs voor 1959, is bekroond, slaat de belangstelling voor het werk en de persoon van de prijswinnaar plotseling als een vlam naar omhoog... maar of het vuur dat ze voedt, lang zal branden, is een vraag die de toekomst vermoedelijk negatief zal beantwoorden.

Salvatore Quasimodo! Een vreemde naam, en achter die naam een man met een leven van harde arbeid achter zich, dag in dag uit koppig zwoegend zonder zich rust te gunnen, op het eerste gezicht nogal stug en niet bijzonder mededeelzaam. Hij werd geboren in 1901 in Modica, een stadje in Zuid-Sicilië en heeft Grieks bloed in de aderen (zijn grootmoeder was een Griekse). Zijn vader, die een betrekking had bij het Spoor, hoopte zijn zoon ingenieur te zien worden, maar Salvatore sloeg na een paar jaren technische studiën in Messina, een enigszins bescheidener weg in en koos een beroep dat in ons land ongeveer gelijkstaat met dat van conducteur van Bruggen en Wegen. Na op verscheiden plaatsen in dienst te zijn geweest, vestigde hij zich in 1938 te Milaan. Sedert jaren doceert hij de geschiedenis van de Italiaanse Literatuur aan het plaatselijk muziekconservatorium.

Aan zijn geboortegrond is Quasimodo gehecht gebleven, maar het Sicilië dat in zijn geest is blijven spoken, is niet enkel het liefelijk eiland met zijn Dionysus-tempels in puin, de geur van de amandelbloesem en de wuivende papyrus langsheen de oevers van de Anapo, er is ook het visioen van de apocalyptische verschrikkingen gewekt door de aardbeving van Messina in 1908, in welk stadje Quasimodo's familie zich kwam vestigen onmiddellijk na de ramp toen de doden nog onder de puinhopen begraven lagen; en er is het beeld van de armoede en de ontbering, en het heimwee naar het vaderhuis.

Salvatore stelt al heel vroeg belang in de lectuur. Tot zijn geliefde dichters

[p. 616]

behoren Dante en Leopardi. Daarna komen de Bijbel en Sint Augustinus, en dan, met een sprong, Spinoza en Descartes.

Twaalf, dertien jaar oud begint hij zich te oefenen in het schrijven van verzen, massa's verzen, maar eens twintig geworden, houdt hij daarmee op en zwijgt, naar eigen bekentenis, zeven jaar lang om daarna voorgoed van wal te steken. Intussen studeert hij, op raad van een geestelijke, Grieks en Latijn. De kennis van die talen zal hem later uitstekend te pas komen als hij zich aan het vertalen zet van oud-griekse en latijnse schrijvers.

In 1926 was er in Firenze een tijdschrift opgericht, Solaria, dat zonder eigenlijk programma en afkerig van alle gepolemiseer, er in slaagde tijdens de periode tussen de twee oorlogen een zeer belangrijke rol te spelen en in de loop van de jaren de voornaamste dichters, prozaschrijvers en critici, onder zijn vlag wist te verenigen. Umberto Saba, Eugenio Montale, Aldo Capasso, Ugo Betti, Diego Valeri... en andere dichters werkten er aan mede, samen met de prozaschrijvers Alessandro Bonsanti, Romano Bilenchi, Raffaele Franchini, Quarantotto Gambini, Giovanni Comisso, Guido Piovene...

Na het geschetter van Marinetti's futuristische trompetten, na de overdadige weelde van het d'Annunzianisme en het tere woordgespin van de crepuscolari, was er in Italië als reactie een dichtkunst ontstaan die zichzelf als poesia ermetica betitelde en die het er op aanlei meer te suggereren dan uit te spreken in een beeldrijke taal maar voor de ingewijden, een soort ‘trobar clus’ vol verfijning en gezochtheden. Guiseppe Ungaretti en Eugenio Montale zijn de voornaamste vertegenwoordigers van dat hermetisme, al wordt vaak de dynamische Dino Campana, de zanger van de Canti Orfici, voor het eerst gepubliceerd in 1914, als de wegbereider beschouwd.

Quasimodo die de literaire beweging van uit zijn veraf gelegen Sicilië met grote belangstelling had gevolgd, waagde het er ten slotte op enkele verzen aan de redactie van Solaria, in Firenze, aan te bieden. Ze werden aanvaard. Dat was in 1930. Hetzelfde jaar nog liet hij zijn eerste verzenbundel verschijnen, getiteld Acque e Terre, die in 1932 gevolgd werd door Oboe Sommesso. De dichter huldigt in deze verzen een soort hermetisme naar eigen opvatting, wat hem later zal toelaten te beweren dat hij als de echte gangmaker van die nieuwe poëtische richting dient te worden beschouwd.

Quasimodo's verzen hadden een ongewone klank, maar er sprak een frisheid uit die niet geforceerd leek en overtuigde. Toch kreeg hij van de gevestigde critici, als b.v. Guiseppe De Robertis, niet bijster veel waardering of lof te horen. De Robertis vond in die verzen wel een zekere klassieke vormschoonheid, samen met een streven naar een geraffineerde uitdrukkingswijze, maar beweerde tegelijkertijd dat invloeden van Ungaretti en Montale, ja zelfs van een zo typisch crepuscolare als Gozzano, en van de Futuristen, hier duidelijk merkbaar waren. Het oordeel van Montale zelf was meer genuanceerd, maar hij vroeg zich af of er voor poëzie als deze een toekomst kon zijn. Vermoedde Montale toen reeds dat de dichter met zijn geheimtaal enkel een verdediging van het eigen geestelijk domein op het oog had, zich waagde aan

[p. 617]

een soort experiment waarvan het voorlopig karakter van te voren af aan vaststond? Van andere zijden evenwel kreeg Quasimodo aanmoediging om verder te gaan en hij publiceert tussen de jaren '32 en '38, een drietal bundels: Odore di Eucaliptus, Erato e Apollion, Poesie.

Dan breekt de oorlog uit en die zal Quasimodo's opvattingen over de poëzie volkomen wijzigen. Zijn eerste publicatie in die sombere periode is een door hem vertaalde bloemlezing uit de Griekse Lyriek (1940), later gevolgd door een hele reeks overzettingen waarover straks nog een enkel woord.

Van groter belang is zijn oorspronkelijk werk, en hier moet in de eerste plaats vermeld worden, de belangrijke bundel Ed è subito sera, verschenen in 1942 en die kenschetsend is voor de nieuwe koers die de dichter blijkbaar wil inslaan. Hij is op een keerpunt aangeland. Het hermetisme bevredigt hem niet langer en hij zint op een verruiming van zijn geestelijke horizon. Die verruiming zal hij weldra vinden in een poëzie die sociaal is gericht en die de geheimtaal en de duisterheid van haar half uitgesproken, vaag gesuggereerde indrukken en gevoelens op wil geven voor een vranke, verstaanbare dialoog van mens tot mens. Een bewust streven naar groter mededeelzaamheid, naar humaner medeleven met de gemeenschap komt voor goed tot uiting in de door de tragiek der oorlogsjaren geïnspireerde verzen Con il piede straniero sopra il cuore, na de oorlog opgenomen Giorno dopo giorno (1946).

Het is deze bundel die hem door de Engelse criticus Cecil M. Bowra, in Horizon 1947, als een dichter van Europees formaat heeft doen begroeten, welke karakterisering werd overgenomen door de inleider van de Duitse vertaling van het werk enkele jaren later verschenen. Sedertdien heeft Quasimodo gevoeld dat hij met alle middelen bekendheid in het buitenland moest nastreven en dat hij daarin, dank zij vertalingen van zijn bundels is geslaagd, heeft de recente toekenning van de prijs bewezen, die in haar motivering het accent legt op ‘de waardering van zijn lyrische poëzie, die met klassieke gloed de tragische ervaring vertolkt van het leven van onze tijd’.

In de jaren na de jongste oorlog heeft hij beurtelings laten verschijnen de bundels La vita non è sogno (1949), Il falso e vero verde (1953) en La terra imparreggiabile (1958). Het hermetisme heeft Quasimodo sedert lang beslist de rug toegekeerd, maar hij staat hierin niet alleen, want ook andere dichters, en onder hen zo begaafde als een Alfonso Gatto hebben zich, naar de juiste opmerking van Ravegnani, resoluut losgemaakt van de door Ungaretti en Montale gepatroneerde beweging.

In een voordracht gehouden in 1954 te Rome, heeft Quasimodo zijn standpunt ten overstaan van de poëzie bepaald en zijn houding verdedigd tegen de opvatting van zijn talrijke tegenstanders. Pragmatisch en lichtjes agressief klonk zijn toon en onder de toehoorders was er op dat ogenblik wel niemand die in hem de Nobelprijswinnaar vermoeden kon van enkele jaren later. Uit wat hij zei, heb ik toen enkele punten aangetekend en het heeft zijn belang, geloof ik, ze hier in het kort te resumeren.

Het is verkeerd te beweren, aldus de dichter, dat de dichtkunst onder de

[p. 618]

invloed van een oorlog geen grondige verandering zou ondergaan. Dit is b.v. gebeurd in Frankrijk na de eerste wereldoorlog, toen het tijdvak van Valéry werd afgesloten en een nieuw, dat van Apollinaire ingezet. Welnu, een gelijkaardig verschijnsel heeft zich voorgedaan in de Italiaanse literatuur bij het einde van de jongste oorlog. De poesia ermetica heeft dan haar zin, haar bestaansreden verloren en er begint een stadium van hetgeen men wetenschappelijk gesproken de gespannen verwachtingen noemt. In dat stadium begon de Kritiek zich actief te roeren en maakte zich klaar om de nieuwe dichtkunst de richting aan te duiden, de weg te wijzen die zij maar te volgen had. Maar de Kritiek rekende daarbij zonder de waard, in dit geval de dichter zelf. Want het is uitsluitend het werk van de dichter poëzie te maken; hem is de taak toevertrouwd zijn eigen waarheid te doen ingang vinden, zijn vrijheid te doen aanvaarden en de wereld een ander aanschijn te geven. De stem van Homeros heeft geklonken vooraleer er een Griekenland bestond en Homeros is het die aan de cultuur van Griekenland een eigen gestalte heeft geschonken. De dichter is per slot een mens die op het domein van de cultuur contact zoeken moet met zijn medemensen en de inhoud van zijn boodschap is belangrijker dan de klank van zijn stem.

De generatie die in 1945 aan het woord zou komen, had geen meesters naar wie ze op kon kijken. Ze zocht een nieuwe wijze om zich te uiten, ze zocht een nieuwe taal waarin ze scheppen kon, en dit hartstochtelijk zoeken is uitgelopen op de ontdekking van de mens.

Het lag in de aard van die vernieuwing, dat ze zich keerde tegen de gevestigde traditie, dat ze de kreupele oefeningen in de verschaalde elegische minneklachten evengoed afwees als het oudbakken petrarchisme op maat en rijm. Ze had behoefte aan een nieuwe taal, dat is o.m. een arsenaal van nieuwe termen; ze had behoefte aan een ritme, gedragen op de brede golvingen van bewogenheid en menselijk gevoel.

Aldus is ontstaan de sociale poëzie, de kunst die zich richt tot de diverse agregaten van de menselijke samenleving en het spreken van mens tot mens is haar liever dan de monoloog. Haar voorkeur gaat vaak uit naar de epiek of de dramatiek, maar het gnomische, het in spreuken spreken, is vreemd aan haar wezen.

De dichter mag geen passieve houding blijven aannemen ten overstaan van de samenleving waartoe hij behoort. In zijn macht ligt het, door de verbeeldingen die hij oproept, het gemoed van de mens sterker te beroeren dan b.v. filosofie of geschiedenis dit vermogen te doen. De oorlog heeft een einde gemaakt aan een bepaalde vorm van cultuur. De dialoog tussen de dichter en zijn tijdgenoten is noodzakelijk, is dringender dan de verdragen tussen de naties, die immers toch niet geëerbiedigd blijven. En met de woordcultus moet het nu eindelijk uit zijn. In de poëzie van het nieuwe Italië heeft de cultus van het woord, heeft de individuele expressie plaats geruimd voor een chorale poëzie, met epische of dramatische allure.

Na onze poëzie veertig jaar lang te hebben doodgezwegen, begint Europa

[p. 619]

thans weer de verzen van onze jonge dichters te lezen. En het zijn niet langer de ‘hermetische’ gedichten die boeien en bewonderd worden, maar wel die waarin van man tot man gehandeld wordt over de problemen die de mensheid van onze dagen beroeren tot in het merg.

Tot zover Quasimodo's betoog over de hedendaagse dichtkunst.

Wie nu die theorie aan de praktijk zou willen toetsen, zou niet beter kunnen doen dan Quasimodo's poëzie van na de oorlog, tot het voorwerp van zijn onderzoek te maken. Redelijkerwijze zou hij daarbij hebben mogen verwachten dat de dichter ons na 1945 niet alleen zijn rijpste maar tevens zijn beste werk had behoren te geven. Maar in werkelijkheid is dit toch anders. De nieuwe generatie, die de weg van de geëngageerde literatuur is opgegaan, heeft door die stellingname niet per se hoogstaande, waardevolle kunst weten voort te brengen. Beschikte men voor de jongere poëten over geen vergelijkingsmogelijkheid, omdat ze na de jongste catastrofe pas gedebuteerd waren, dan drong die vergelijking zich voor Quasimodo's oeuvre als vanzelf op en bleek het duidelijk dat het werk der laatste jaren niet hoger stond dan dat uit de vroegere periode, dat het integendeel veelal matter is van toon, een geringer evocatievermogen uitstraalt, vlakker is, met een woord aan waarde heeft ingeboet. Daarbij komt nog dat de vertalingen steeds talrijker zijn geworden, niet enkel uit het Grieks en het Latijn, maar ook uit het Engels, het Frans, het Spaans. Aldus heeft Quasimodo Shakespeare's Romeo and Juliet vertaald, (1948), Macbeth (1952), The Tempest (1956), Othello (1958), maar ook Molière's Tartuffe (1958), het Evangelie van Sint Jan (1950) en talrijke andere werken. Heeft de dichter dus, zoals hij beweert, tot de mens van zijn tijd willen spreken, dan heeft hij daarvoor beroep gedaan op de stem van andere dichters, die eeuwen geleden, in andere levensomstandigheden, in een anders gerichte maatschappij, hun dialoog hebben gehouden met de mensheid, hun waarheid gepoogd hebben ingang te doen vinden.

Men kan Quasimodo's werk bezwaarlijk werk van grote, blijvende waarde noemen. Al is er veel in dat mooi of aantrekkelijk, beeldend en zangerig mag worden genoemd, in zijn geheel mist het formaat en het is derhalve volkomen begrijpelijk dat er in Italië zelf, en ook daar buiten, stemmen zijn opgegaan die deze bekroning verkeerd achten, als een vergissing beschouwen. Wie min of meer op de hoogte is van de hedendaagse literatuur in Italië, zal het gemakkelijk vallen een viertal namen te noemen waaruit men, met juister inzicht en een beter begrip voor de goede verhoudingen, had kunnen kiezen: wilde men bij de dichters blijven, dan had die keuze tussen Ungaretti en Montale dienen te gebeuren; en had men de palm willen geven aan een prozaschrijver, dan waren de in aanmerking komenden zonder twijfel geweest Bacchelli of Moravia. De bekroning van Quasimodo is een vriendelijk wuiven in de richting van de communistische wereldbeschouwing, waarvan de dichter zich partijganger heeft verklaard.