Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 637]

Vlaams proza
Het debuut van Roger Fieuw
door Marcel Janssens

Het zou wel zeer ongepast zijn aan Roger Fieuw, een jong Vlaams romancier die met ‘De Japanse Vissers’ (Desclée de Brouwer, 1959, 291 p.) debuteert, de vraag te stellen, uit welke hoek van het Vlaamse land hij afkomstig is. Meer en meer wordt immers de indruk bevestigd, dat de jongere generatie onder onze romanschrijvers zich uit de knel van de heimatliteratuur aan het loswringen is. Het is verheugend te kunnen vaststellen, dat de personages uit de jongste Vlaamse romankunst allengs in Europa en de wereld wegwijs worden. Wijzen ook niet verscheidene recente Kongo-romans op deze verruiming van het perspektief, deze ‘ontgrenzing’ van de thema's in onze hedendaagse romankunst? Het romandebuut van Roger Fieuw is een schitterende schakel in deze reeks. Met dit boek heeft hij zelfs een nieuw thema in de Vlaamse roman binnengebracht. Volledig aanleunend bij de jongste actualiteit - de atoomontploffing op de Marshall-eilanden in 1957 - reconstrueert hij met behulp van een drietal gefingeerde romanhelden een geromanceerd relaas over enkele onrustbarende feiten, die de ganse wetenschappelijke en politieke wereld in opschudding brachten en in de koppen van alle kranten te lezen stonden. De atoomgeheimen van Las Vegas, de nucleaire prestige-politiek van het Pentagoon, de radioactieve stralingsziekten als thema, niet van een reportage of van een semi-wetenschappelijke vulgarisatie, maar van een boeiende, intelligente Vlaamse roman? Roger Fieuw heeft het als eerste gedurfd en gekund! Dat hij als romancier vaste voet aan wal kan zetten te Las Vegas zowel als te Tokio, in de laboratoria van fysici en medici zonder schijn van dilettantisme geleerde gesprekken afluisteren kan, is een verrijkende innovatie in de thematiek van onze letteren. Dit is een eerste verdienste van zijn roman.

Een andere verdienste lijkt mij de degelijke wetenschappelijk-technische bagage, waardoor de jonge auteur een passende intellectuele standing verleent aan de veelvuldige dialogen tussen zeer geleerde mensen. Langs deze zijde komt de roman het dichtst bij de objectieve reportage te staan. Meermaals hebben we de indruk te doen te hebben met een zeer weetgierig, ruim geïnteresseerd, maar vooral in de technische aspecten van zijn relaas onderlegd reporter. Men ondergaat met enige verwondering de technische en termino-

[p. 638]

logische ‘apparatuur’ van deze roman. Deze wetenschappelijke gegevens worden er evenwel nergens pedant bij-gesleurd. Overal blijven ze tot het kerngegeven van het boek behoren en verheffen zij in die voege de roman tot een stevig intellectuel niveau. Daarnaast blijkt de auteur nog bekend met de Talmud en met de Japanse godsdienst. In sommige dialogen worden brokstukjes in het Japans ingelast. ‘Locale kleur’ is in de hedendaagse Vlaamse roman blijkbaar ook al een zeer cosmopolitisch begrip geworden...

Toch is ‘De Japanse Vissers’ veel meer dan een handig geromanceerde reportage. De wereldschokkende gebeurtenissen, die licht tot een sensationeel feitenrelaas konden aaneengerijgd worden, hebben Roger Fieuw geïnspireerd tot een moreel probleem. Wat in Las Vegas en achteraf in de Stille Oceaan gebeurt met de Japanse vissersboot, is een op basis van stevige historische en technische kennis knap ineengetimmerd kader, waarin een moreel probleem langzaam op de voorgrond treedt, tot het op het einde van het boek zijn knellendste vorm heeft aangenomen. Ten slotte wordt dit probleem, door de katharsis van de hoofdfiguur, op discrete en suggestieve wijze ontladen in een gelouterde gemoeds- en gewetensrust. De spanning ligt niet in de feiten, maar in het geweten van de hoofdheid Sir Joshua Durkheim, ‘mister H-bomb’, de leider van het nucleair opzoekingscentrum te Las Vegas. Het is een originele vondst, de problemen van de atoom-tijd, die ten slotte de ganse wereld aanbelangen en in spanning houden, symbolisch samen te ballen in de redeneringen, voorgevoelens en gewetensangsten van één man. Want Sir Joshua is een symbool voor het collectieve geweten van onze tijd.

Van meet af aan steekt het verhaal moeizaam en traag van wal. De eerste tien hoofdstukken, die de helft van het boek beslaan, zijn gewijd aan het innerlijk portret van drie belangrijke figuren, Sir Joshua, Sir Klaus en Sir Mac Leod. Alles wat hier op anderhalve dag gebeurt, verloopt op het innerlijke en intellectuele vlak en wordt in de vorm van discussies, herinneringen, mijmeringen, zelf-analyses en subtiel gewetensonderzoek voorgesteld. - Deze expositie lijkt mij te lang en te cerebraal en zij schaadt, dunkt me, aan het structurele evenwicht van de roman. Sir Klaus, een arrivist uit de zakenwereld die hoofd van de Atomic Energy Commission is geworden en de ‘pax americana’ propageert, en Sir Mac Leod, een magistraat die o.m. de veroordeling van de Rosenbergs op zijn geweten heeft, roepen als tegenspelers van Sir Joshua, in herhaalde discussies met hem, een gewetensprobleem wakker. Sir Joshua, die evenals Sir Klaus een ingeweken Jood is, dreigt onder het gewicht van zijn verantwoordelijkheid in neurotische onverschilligheid weg te zinken. Terwijl Sir Klaus de angst voor de bom gebruikt als middel in de prestige-politiek tegen het communisme en zelfs als teken van Jaweh in de strijd tegen de Boze, komt Sir Joshua van zijn kant er stilaan niet meer toe aan deze angst nog een positieve zin te geven. Noch in de godsdienst, noch in de liefde vindt hij enig houvast dat ‘het leven met de bom’ wettigen zou. Hij voelt zich gevangene ‘in een reservaat voor geleerde dieren’ en is aan innerlijke verschraling ten prooi. De dood lijkt de enige uitweg uit deze angstwereld.

[p. 639]

In het laatste hoofdstuk van deze expositie klinkt nog een psychologisch probleem door: Sir Joshuas verhouding tot zijn vrouw Jane, die in de krankzinnige atoomstad niet ademen kan en periodisch van hem wegloopt. Het zal wel de bedoeling van de auteur geweest zijn de algehele ontreddering en verschrompeling van de geleerde te volgen tot in haar intiemste aspecten. Sir Joshua, wiens levenstaak herleid is enkel tot denken, cijferen en experimenteren, blijkt ook in zijn familiaal leven jammerlijk gestrand te zijn. De schuld ligt niet zo zeer in zijn eigen onmacht als wel in de verstikkende sfeer van de robot-stad Las Vegas. De toevoeging van dit laatste probleem bij de al zeer lange expositie is aanneembaar. In het tweede deel van de roman speelt trouwens een gelijkaardig motief mee in de verhouding tussen professor Tamura en de verpleegster Mawi te Tokio. Alhoewel deze liefde jong en dynamisch is, onaangeroerd door de cerebrale verkankering van Sir Joshua en Jane, tekent Roger Fieuw ze toch als zeer tragisch. Als stralingszieke van Hiroshima zal Mawi steriel blijven. Als zodanig krijgt Sir Joshuas psychologische kwelling een nog schrijnender pendant te Tokio. Aldus zou ook het plotse optreden van Jane in de tweede afdeling van Hoofdstuk IX verantwoord kunnen zijn. Mij komt het evenwel voor, dat deze periode spijts haar goede bedoeling té bruusk en té gewild wordt ingelast. De auteur schrijft trouwens: ‘Het was Jane, die onverwachts teruggekeerd was’ (123). Oordeelde hij misschien dat het er negen hoofdstukken lang al te cerebraal aan toe gegaan was en hoopte hij hiermee aan zijn problematiek een meer menselijke resonantie te schenken? Toch blijft het feit dat Jane achteraf weer uit het verhaal wegloopt en niet meer betrokken wordt in Sir Joshuas kwellingen. Voor de rest blijft immers deze psychologische spanning gans in de schaduw van een gewetensangst die alle leven versmacht, zowel te Las Vegas als te Tokio.

Ongeveer in de helft van de roman ontploft dan de bom in de Stille Oceaan en wordt de bemanning van de Foekoerioe Maroe op 2.000 mijl van het explosiecentrum door de radioactieve stralingen geteisterd. Hoofdstuk XI verhaalt de wanhopige kamp van de vissers met de natuurramp. Het is een flink stuk epische vertelkunst. Hier slaat Roger Fieuw een heel andere toon aan dan in de voorgaande gedachtenepiek. Daarna komt er ook meer vaart in het verhaal. De lezer wordt beurtelings te New York en te Tokio met de gevolgen van de ontploffing geconfronteerd. Sir Joshua wordt gelauwerd om het prestigesucces voor de Amerikaanse politiek, maar na een kortstondige opwelling van prometheïsche hoogmoed voelt hij zich weer ‘een Job, versukkeld tussen cyclotrons en betatrons, meer niet’ (212). Hij blijft weigeren de geheimen, die de viervoudige kernreactie mogelijk maakten, te publiceren. Te Tokio verzorgt professor Tamura, eertijds assistent van Sir Joshua, de slachtoffers van de Foekoerioe, waaronder zich zijn eigen vader bevindt. In hem herhaalt zich nu de infernale kringloop van gedachten, ‘de logica in de krankzinnigheid’ (40), die ook Sir Joshua de gemoedsrust ontneemt. Maar in Tamura krijgt het gewetensprobleem een nog meer verbijsterende vorm, omdat hij de verschrikking in zijn kliniek te Tokio in de ogen kan zien. Tamura ziet zich in

[p. 640]

geweten verplicht ‘mister H-Bomb’ van kant te maken. Na de conferentie te Okinawa lokt hij Sir Joshua in de atoomkluizen van de kliniek te Tokio in een hinderlaag. Op het laatste ogenblik bekent Sir Joshua dat hij een middel uitvond om de stralingsgevolgen weg te nemen. Voor dit straaltje hoop bezwijkt Tamuras wraakgevoel. Na het belachelijk proces, dat tegen hem door het Pentagoon wordt ingespannen, vindt Sir Joshua even opbeuring in het begrip en medeleven van Tamura met zijn gewetenswroeging. Het bloek sluit met de moeë en tragische berusting van de geleerde, hij zal blijven zwijgen, maar hij voelt dat dit heroïsch verzaken nutteloos zal zijn.

Het boek van Fieuw tekent een zeer originele wereldkaart van de morele problemen van onze tijd. De fundamentele gespletenheid die het huidig wereldgebeuren kenmerkt, vult dit verhaal tot barstens toe met spanningen en angsten. Intellect staat er diametraal tegenover instinct, onvrijheid tegenover machtsdrang, gewetensangst tegenover beaat optimisme. Wetenschapsmensen worden ‘een bende robotten’ (219), ‘het leven zelf wordt een hinderpaal voor het leven’ (232). Merkwaardig in dit verhaal is de objectiviteit van de schrijver, die zijn relaas discreet-symbolisch heeft gehouden en nergens zijn visie opdringt. De feiten spreken hier echter een overtuigender taal dan om het even welk getuigenis of welke aanklacht. Ook om deze meesterlijke objectiviteit dient dit verontrustend boek geloofd.

De auteur heeft zijn stijl zo zakelijk en ‘onpersoonlijk’ mogelijk gehouden, vooral in zijn intellectuele en morele analyses. Waar hij dit terrein verlaat om enkele schaarse en korte notities van de natuur te geven, ontspoort hij en duiken storende clichés op, die de stijl nog onpersoonlijker maken. Tot mijn spijt moet ik wijzen op een hoeveelheid taalfouten, die een germanist beslist niet kunnen vergeven worden.