Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 371]

Engelse letteren
Bedenkingen bij ‘A burnt-out case’ Graham Greene's jongste roman
door Herman Servotte

Bij het lezen van ‘A Burnt-Out Case’, de jongste roman van Graham Greene, heb ik me herhaaldelijk afgevraagd wat hem ertoe heeft gebracht een dergelijk slechte roman te schrijven en te publiceren. Misschien ligt het antwoord op deze vraag in een zinnetje uit dit boek; een van de personages zegt op een gegeven ogenblik dat elke vorm van succes ten slotte een vorm van verminking is. Geldt dat misschien ook en vooral voor de auteur? In ieder geval krijgt men bij het lezen van ‘A Burnt-Out Case’ de indruk dat het commerciële succes van zijn vorige romans er Greene toe verleid heeft de oude vertrouwde formule nog maar eens toe te passen: een cocktail van levensmoeheid, religiositeit en erotiek, gemengd met een vleugje ironie en de daarbij behorende paradoxen. Indien dit het boek van een jong en tot dusver onbekend auteur was, zou men er nauwelijks aandacht voor over hebben; hoogstens zou men er op wijzen dat Graham Greene blijkbaar school had gemaakt en dat zijn invloed bij deze epigoon wel zeer sterk en hinderlijk merkbaar was. Nu komt het boek echter van een beroemd en universeel vertaald auteur en men wacht zich dus wel op de tekortkomingen en de gebreken van deze roman te wijzen. En nochtans, die zijn er.

Wie van een roman spanning verwacht, vindt hier weliswaar zijn gading. Het niet zeer waarschijnlijke gegeven wordt op boeiende wijze behandeld; de toon is herhaaldelijk melodramatisch, of in typisch anticlimax nuchter om de meest sensationele dingen te beschrijven; daarenboven zorgen een paar diepzinnig klinkende uitspraken voor de nodige ernst die een ‘boek van de maand’ nu eenmaal niet mag missen. Maar de lezer verwacht iets anders dan dit; zoniet had hij evengoed een thriller of een anthologie van ‘science-fiction’ kunnen kopen. Maar hij heeft het boek geopend en op de eerste bladzijde het ‘Woord Vooraf’ van Greene gelezen; daar wordt gezegd dat in dit boek de

[p. 372]

verschillende schakeringen liggend tussen geloof en ongeloof zullen worden bestudeerd. Goed, denkt de argeloze lezer; dit is een roman van iemand die inzake de uitbeelding van problemen die met geloof in verband staan, reeds wat heeft gepresteerd, van iemand die onze ogen voor bepaalde aspecten van ons leven heeft geopend. Laten wij het kopen. Wat verwacht die man? Een ontdekkingsreis naar verborgen menselijkheid; hij wil de romancier vergezellen op zijn tocht en van hem de sympathie voor de anderen leren. Want dat opwekken van de sympathie is toch de taak van de romancier, zo heeft Greene zelf ooit beweerd.

Maar helaas! De reiziger van weleer is een vermoeide gids geworden die ons met berekende effecten wil doen geloven dat wij een nieuwe wereld aan het ontdekken zijn; in feite maken wij slechts een zondagstrip doorheen het Greene-land dat wij sinds ‘Brighton Rock’ reeds in alle richtingen hebben verkend.

De goedkope trucjes kunnen dat niet verdoezelen.

Een romancier heeft ontegensprekelijk het recht om actueel te zijn; omschrijving en verheldering van onze menselijke situatie thans is trouwens de reden van zijn bestaan. Om echter op een dergelijke wijze en in een dergelijke betekenis actueel te zijn, hoeft hij zich niet noodzakelijk met eigentijdse gegevens bezig te houden; een boek over de Middeleeuwen bij voorbeeld kan ons essentiële aspecten van ons bestaan openbaren. Omgekeerd volstaat het ook niet te schrijven over de wereld zoals wij ze thans in haar uiterlijkheid kennen, om ipso facto de mens van thans uit te beelden. Greene schijnt soms wel te denken dat dit het geval is. Zoals de sterreporter van een grote krant, is hij steeds geneigd om die punten van de aardbol uit te kiezen die in de actualiteit staan; na Indo-China en Cuba, thans Belgisch-Kongo op de vooravond van de onafhankelijkheid. Voeg daarbij nog een paar verwijzingen naar Sharpeville en Algiers... ‘et le tour est joué’. Al wie zich ook maar enigszins met dagbladen inlaat, weet thans dat de achtergrond voor deze roman onze tragische tijd is, met zijn onzekerheid, zijn conflicten, zijn wreedheid... Men bemerke echter dat de zoëven aangehaalde karakteristieken aldus niet worden uitgebeeld; zij worden op zeer gemakkelijke wijze gesuggereerd, of beter gezegd, aangeduid, zoals dat normaal in de sensatiepers geschiedt. Even gemakkelijk en daarom even vergankelijk. Dat dit kopers kan lokken ligt voor de hand; wie stelt geen belang in het wereldgebeuren? Of het echter lezers kan behouden is een andere vraag.

Juist zoals de verwijzing naar een achtergrond van wereldconflicten onvoldoende is uitgewerkt, is ook de plaats waar het verhaal zich af-

[p. 373]

speelt onvoldoende in de roman opgenomen. Waarom juist een leproserij? Om ons een inzicht te geven, een medelijdend inzicht in die stervende of verminkte mensheid? Helemaal niet. Geen ogenblik wordt geprobeerd ons te laten aanvoelen wat de melaatsheid voor de melaatsen zelf betekent. Deze kwaal is slechts een macabere achtergrond, zoals de gieren of de kakkerlakken of de gore achterbuurten in vorige romans. Maar het is een excellente gelegenheid om met morbiede belangstelling het lijden in zijn meer sensationele lelijkheid te tekenen en een zeer gemakkelijk symbolisme voor de geestelijke verminking van de hoofdfiguur te geven.

Morbied is eveneens de obsessie met een negatieve en zinloze sexualiteit; er is bijvoorbeeld geen enkele geldige reden van artistieke aard om een melaatse met elephantiasis van de genitalia in dit boek te laten optreden. Evenmin is er enige verklaring voor een al te gemakkelijke en sensatie-wekkende parallel tussen ervaringen van religieuze en ervaringen van sexuele aard. Men vraagt zich af waar Greene de wansmakelijke scène haalt op het einde van het eerste hoofdstuk van deel twee; dit is een groteske vervorming van de christelijke leer over het huwelijk. Of zij nu voortkomt uit onwetendheid of opzettelijk werd bedoeld, zij getuigt van weinig artistieke bekommernis.

En hoe moet men bepaalde elementen van de fabel interpreteren? Stel u de man voor die zich lichamelijk en geestelijk op voelt, de nacht doorbrengt bij een jonge vrouw om haar een verhaaltje te vertellen en die naderhand verveeld is omdat men aan zijn (reële) onschuld twijfelt. Is ook dat, zoals al het voorgaande, geen vorm van sensatie. Men weet dat Greene ooit aan Russische roulette heeft gedaan, om het leven iets dragelijker te maken; men steekt een kogel in de trommel van de revolver, draait de trommel, drukt af met de loop tegen de slaap en loopt een kans op zes dat men het dodende schot afvuurt... Dit kan ongetwijfeld belangwekkend zijn als psychologische afwijking, als ziektetoestand, maar is een dergelijke levensmoeheid die nog slechts voor artificiële prikkels wijkt, de ideale instelling voor een romancier? Is Greene's zoeken naar het sensationele, het ongewone, geen uiting van een fundamenteel onvermogen om het leven te aanvaarden zoals het is, en meteen van zijn artistiek onvermogen als romancier om het leven in zijn rijke veelzijdigheid uit te beelden?

Wellicht werpt men hier op dat de obsessie met het sexuele, de infantiele voorstelling van de godsdienst, de fascinatie van het lijden dan wel zeer goed het ‘taedium vitae’ van de hoofdfiguur karakteriseren. Maar daar ligt juist de knoop. Indien Greene alle bovenvermelde karakteristieken alleen aan de hoofdfiguur had toegeschreven, zou men dat

[p. 374]

zonder twijfel kunnen aanvaarden; een mens kan inderdaad, nog voor hij sterft, derwijze ontbinden dat alles hem zinloos voorkomt. Het ‘taedium vitae’ is geen moderne uitvinding, en de visioenen van Jeroen Bosch, hoe gedrochtelijk ook, zijn landschappen van de geest. Maar wat voor de hoofdpersoon geldt, is waar voor bijna alle figuren uit het boek. Hier ligt de artistieke fout die van de hele roman een minderwaardig produkt maakt. Het is er Greene uitdrukkelijk om te doen de nuances van geloof en ongeloof uit te beelden en hij kiest daarom logischerwijze de techniek van het standpunt, die hij reeds in zijn vorige romans met succes had aangewend. Verbaasd stelt men dan vast dat er noch in het taalgebruik, noch in de beeldspraak enig onderscheid tussen de verschillende secties bestaat.

Dat kan trouwens ook niet, aangezien bij nader toezien blijkt dat de houding van de hoofdfiguur aan die van de andere figuren ten grondslag ligt; de wereld zoals hij ze ervaart, is met geringe nuances ook de wereld van alle anderen. Daarmee wordt aan zijn ‘taedium vitae’ een algemeen-geldende waarde geschonken die het, gesteld de in deze roman aanvaarde praemissen, onmogelijk kan hebben. Daarbij komt dat de houding van de andere figuren, voor zover zij van die van Query verschilt, steeds geridiculiseerd, of althans nooit volkomen wordt gerechtvaardigd. De ongetwijfeld sympathiek voorgestelde overste van de missie geeft iets van zijn opvattingen weer in een primitief sermoen aan half-begrijpende onderontwikkelden; zijn confraters, die ongetwijfeld ook weer positief zijn bedoeld, laten nooit iets vermoeden van de eigen wijze waarop zij gelovig de wereld ervaren. Dit alles brengt met zich mee dat het uiterst negatieve levensaanvoelen van Query door geen enkel positief element in deze roman wordt gecompenseerd. Meteen krijgt deze roman een eenzijdigheid die hij omwille van de uitgesproken bedoeling en de gebruikte techniek geenszins mocht hebben.

Ik heb de indruk dat Greene zelf reeds lang weet dat hij niet over voldoende talent beschikt om dé romancier te worden van de zonde en de genade. Was het daarom dat hij zijn laatste religieuze roman de dubbelzinnige titel gaf van ‘The End of the Affair’? Was het daarom dat hij daarna een pastiche van zijn religieuze romans liet verschijnen onder de titel ‘Loser Takes All’? Zelfs Indien men deze vragen niet positief wil beantwoorden, zal men moeten toegeven dat hij zich in deze roman op subtiele wijze aan de mogelijke aanvallen der kritiek heeft onttrokken. Hij laat de hoofdfiguur namelijk een verhaal vertellen dat zeer doorzichtig is en zowel als een verkapte zelfbelijdenis van de verhaler als van de romancier kan worden begrepen. Niettegenstaande deze blijkbaar bedoelde doorzichtigheid, vermenigvuldigt hij de

[p. 375]

oratorische voorzorgen opdat men dat verhaal niet al te ernstig zou opnemen. Het wordt een spel met de lezer en met de behandelde werkelijkheid. Het eerste is niet erg, want het behoort tot het wezen van de roman; het tweede echter is bedenkelijk, want daardoor wordt de ernst van het opzet ontkracht en wordt het hele geval een gelegenheid voor sensationele uitspraken die hun kracht precies ontlenen aan de ernst waarmee ze werden uitgesproken. Vervalt de ernst, worden zij een lichtvaardig spel met woorden. Dan is het boek niet langer wat het toch voorgaf te zijn.

Of was het misschien zijn bedoeling nu eindelijk los te komen van het etiket ‘katholiek romancier’? Voor althans een van zijn lezers is hij daarin uitstekend geslaagd. Ik wil dan ook geenszins betwisten dat de keuze van de titel hier meesterlijk is geweest: een uitgebrand geval.