Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 601]

Band en Zuiderkruis
door A. Verthe

Het tijdschrift BAND EN ZUIDERKRUIS viert dit jaar zijn vierde lustrum. In feite bestaat BAND twintig jaar, en is ZUIDERKRUIS pas aan zijn eerste lustrum toe. Doch sinds begin 1960 zijn beide tijdschriften tot één samen versmolten, zodat zij thans als één het vierde lustrum vieren van de oudste in het huwelijk. Dit herdenken is aanleiding tot bezinning omtrent onze Vlaams-Afrikaanse letterkunde, de letterkunde die gegroeid is uit de ontmoeting der Vlaamse persoonlijkheid en de Afrikaanse zeer verspreide eigen-aardigheden.

In een Vlaamse krant - het moet in de komkommertijd geweest zijn van dit jaar - las ik, dat de tijd der Vlaams-Afrikaanse letterkunde nu wel achter de rug zou liggen, gezien de politieke gebeurtenissen alle menselijke verhoudingen in Kongo overhoop hadden gegooid en bepaaldelijk de verhouding tussen de Vlamingen en Afrika.

Ik tracht de gedachte van de auteur weer te geven. Schrijver insinueerde noch min noch meer dat Kongo als afzetgebied of als bron van onze geestelijke ervaringen uitgediend had, omdat de massa Vlamingen dit land moest verlaten.

Hij die aldus schreef, moet met evenveel logika a priori bijvoorbeeld het bestaan der heimat-literatuur verwerpen: iedereen weet dat deze praktisch uitsluitend ontstaat uit herinneringen, niet uit het konkrete beleven zelf.

Ik vraag me echter af, of de Vlaamse schrijver, die in Kongo verbleef, nu niet een sterkere druk zal voelen om te verwoorden wat in zijn herinneringen wordt gesublimeerd en tot bezadiging gebracht, dan wanneer de dagelijkse konkrete dingen hem niet tot de noodzaak van een geestelijk herkauwen en verteren noopten?

_**_*

Het is ons lot van oud-kolonialen als indringers in eigen land aangezien te worden. We hebben dit ondervonden op alle gebied, in de loop der maanden sinds we terug in het land zijn, vanaf het ogenblik dat we met veel vertrouwen en zelfbewustzijn begonnen aan onze ‘herklassering’ in Europa. Onze krachten echter worden genegeerd. Onze woorden ook.

[p. 602]

Daarom doe ik nogmaals beroep op het geschreven woord van iemand die niet een oud-koloniaal is, en dus een ortodokse taal spreekt, althans een begrijpelijke taal, opdat men zou luisteren en weten. In een tijdschrift, dat mede instaat voor ons Vlaams kultuurbehoud, schreef H.D.J. in augustus jl.: ‘Het is jammer dat de aandacht van het moederland pas zo laat naar het (kultureel) werk van die uitgewekenen is gegaan’.

Het is inderdaad spijtig dat men in Vlaanderen geen betere voorlichtingsdienst bezat, ter bevordering van een grotere samenhorigheid, om aldus de trots bij de thuisgeblevenen op te wekken en een hart te steken onder de riem bij hen die op de geestelijke voorposten stonden in Afrika. Het weze een les voor de verhouding tot de andere gebieden in de wereld, waar Vlamingen verblijven, zichzelf zoeken te blijven, en de naam van Vlaanderen groot maken, niet enkel door ginds uit te bazuinen wat Vlaanderens erfdeel is, doch door nieuwe bronnen aan te snijden voor dit geestelijk erfdeel, opdat het niet verdorre aan zijn eigen stagnatie.

Om tegemoet te komen aan de onwetendheid van oprechte moederlandse recensisten wil ik een terublik werpen op het kultureel leven van de Vlamingen in Kongo, met de rol daarin als katalisator van de tijdschriften BAND en ZUIDERKRUIS, die thans een meditatieve viering houden, krachtens hun jubileum, maar ook krachtens het feit dat zij voor zichzelf menen gekomen te zijn aan wat men met biologische termen noemt het keren der jaren, wat nog niet doodgaan betekent.

_**_*

Eigenlijk komt het er niet zozeer op aan te weten wàt wij er deden, doch waarom en hoe we het deden.

Wat we deden: we hadden er onze eigen Vlaamse weekbladen, waarvan ‘De Week’ het voornaamste was en reeds tien jaar een wekelijks mirakel betekende op het ogenblik dat de Kongo-krisis hem de pas afsneed; we hadden eigen kulturele maandbladen, BAND en ZUIDERKRUIS, en de provinciale organen der Vlaamse Vriendenkringen; eigen radio-uitzendingen, toneelverenigingen; zéér veel tentoonstellingen van plastische kunsten; kulturele verenigingen en filmfora; een snel groeiend aantal schrijvers, schilders en beeldhouwers. Dit alles voor een groepje van amper vijftigduizend Vlamingen - een stad in Vlaanderen -, die daarbij intellektueel een land hielpen besturen, een land dat 128-maal zo groot is als Vlaanderen.

Welke stad-gemeenschap in Vlaanderen is zo rijk aan kultureel leven? Onwetenden beschuldigden ons van intellektuele luiheid. De feiten bewijzen anders. Een bulldozer zonder intellekt nivelleert geen land. Wat we in Kongo presteerden wekte de bewondering op van de helft van de

[p. 603]

wereld en de naijver van de andere helft: Kongo wordt thans tussen deze twee helften verscheurd, doch dit kan niets afnemen van onze vruchten ginds, integendeel het onderlijnt de ‘handelswaarde’ van onze intellektuele voortbrengselen.

Van meer belang is het antwoord op de vraag waarom we dit alles deden en hoé, in welke gesteltenis.

In een vreemd land - Kongo is door zijn Franstalige overheersing steeds een vreemd land gebleven voor de Vlamingen -, bestormd door andere kulturen, van de Bantu tot de Westerse en Oosterse die onze buren waren, voelden we de noodzaak geestelijk heviger te leven om onze persoonlijkheid te kunnen bewaren in de aanpassing.

We hebben botsingen en spanningen gekend, die verwarrend waren, zelden kollektief op straat doch diep in ons. Uit de reaktie daarop en het zoeken naar bezinning en oplossing groeide een sterk Vlaams bewustzijn, en de uiting ervan als sterke konsekwentie.

Dit maakt, in alle bescheiden objektiviteit, dat onze persoonlijkheid erdoor gelouterd werd tot een zeldzaam en kostbaar realisme. Onze ervaringen werden een basis van vertrouwen en een vertrekpunt voor de verwezenlijking van de wereldboodschap die Aug. Vermeylen voor zijn volk heeft nagelaten.

We zijn ànders geworden dan de thuisgeblevenen, maar geen vervreemden, en we vragen het aan de Vlaamse kunstenaar in de eerste plaats: behandel ons niet als vreemden, doch als dankbare verruimden uit uw eigen ras.

De Vlaming in Kongo heeft zich een eigen kultuur-psychologische sfeer moeten scheppen, waartoe hij het oude kon aanwenden dat hij als erfenis had meegekregen, doch dat hij heeft moeten aanvullen, zoekend en strijdend, strijdend in zichzelf en tegen de omgeving, tot hij op vaste grondvesten gestoten is waarop hij verder aan zijn eigen huis in Afrika kon bouwen, een huis waar hem geen sneeuw-heimwee overviel met Kerstdag, maar slechts een zachte herinnering eraan, omdat hij het thans ook goed had in dit eigen nieuw tehuis.

De oud-koloniaal, met de doorstane spanningen en verworven inzichten, met zijn ruimtegevoel als erfenis van de Afrikaanse gesteltenis, is wellicht geroepen in Vlaanderen bepaalde ramen te openen voor nieuwe horizonten, zoals het nu gebeurt in industriële middens, hopelijk ook in de kunst. Misschien kunnen de ervaring, de energie en de bezieling der uit Kongo vrijgekomen Vlaamse kultuurdragers thans ingezet worden voor een doortastende werking voor de Vlamingen die leven buiten Vlaanderen.

_**_*

[p. 604]

De motorische krachten die de geschetste opgang van het Vlaams kultureel leven in Kongo mogelijk maakten waren BAND eerst, later ook ZUIDERKRUIS.

De allergrootste verdienste van BAND is het aangedurfd te hebben de eerste te zijn om openbaar een intens Vlaams leven in groepsverband uit te werken in Centraal Afrika.

Bij zijn start stond BAND voor een traditieloos literair gebied. De eerste generatie van BAND zou de nieuwe inspiratiebronnen geleidelijk binnen omvatbare oevers leiden, en zij die later kwamen zouden er reeds door getekend zijn. Dit getekend zijn groeide aanvankelijk onbewust en werd later meer bewust aangevoeld.

BAND, in 1942 opgericht door de latere gouverneur-generaal Rik Cornelis, had zijn eigen opdracht: de algemene kultuur, en een band zijn tussen de Vlamingen in Kongo, en tussen de kolonialen en Vlaanderen.

Begin 1956 startte ZUIDERKRUIS, gesteund door de groep van BAND. De gedachte die de stichters van ZUIDERKRUIS geleid heeft was gesteund op bepaalde psychologische ervaringen, en tevens op de naamloosheid van deze ervaringen. BAND had er goed aan gedaan een blijvende ‘band’ te zijn tussen Vlaanderen en Kongo, en zijn taak zou nodig blijven zolang één Vlaming in Kongo bleef, - doch de groep van ZUIDERKRUIS wou een andere, aanvullende taak volbrengen en een naam zoeken voor de dingen die ze wisten maar nog niet genoeg kenden. De dingen bij hun naam kunnen noemen is de dingen kennen. de groep van ZUIDERKRUIS was dankbaar voor wat Vlaanderen hen geschonken had, doch in de gegeven omstandigheden volstond het niet meer: er ontbrak iets in hun eigen midden, iets van henzelf, dat niet door vreemden kan gegeven worden, slechts door eigen mensen zoals zij: mensen die eveneens hernieuwd werden in de magische greep van dit groot, eigenwijs en natuurkrachtig land, een gebied waarvan Bruce Marshal getuigde dat het een gesteltenis is. Deze gesteltenis - aangevoeld maar nog niet gekend bij name - wilden zij gekristaliseerd weergeven door eigen kunstenaars.

Zij zijn er in geslaagd. Langzaam werd men zich bewust van de nieuwe persoonlijkheid, zij kreeg een naam, zij werd omschreven, en vandaar ook sterker beleefd.

ZUIDERKRUIS had zijn programmatische rol steeds als zeer tijdelijk beschouwd. De aandacht was getrokken op het probleem, de oplossing was gevonden: men wist wat het was Vlaams-Afrikaan te zijn, en het beleven ervan kende niet meer de spanningen der onwetendheid.

Zo smolten BAND en ZUIDERKRUIS begin 1960 samen tot één tijdschrift: BAND EN ZUIDERKRUIS. N.a.v. de Kongo-krisis werd door de

[p. 605]

werkgroep een nieuwe taak opgenomen: sociaal dienstbetoon, en tijdelijk staat het tijdschrift met deze opdracht belast.

We zijn er van overtuigd dat deze uitsluitend sociale opdracht van voorbijgaande aard is, en dat het andere opdrachten wachten.

Uit de nieuwe Vlaams-Afrikaanse persoonlijkheid, die zichzelf zocht in de kunst, is de Vlaams-Afrikaanse letterkunde geboren. Er is een axioma, dat de dingen ons sterker aanspreken wanneer we ervan weggerukt zijn. De Afrika-gesteltenis is ons bijgebleven; van daaruit zullen we blijven de dingen zien. Bovendien: Vlaams-Afrikaanse letterkunde was niét schrijven over Afrika, doch schrijven vanuit Afrika. De herinnering aan Afrika zal onvermijdelijk sporen nalaten in de komende scheppingen van oud-kolonialen.

Door het kontakt met de Vlaams-Afrikaanse letterkunde werd ook onze Vlaamse literatuur verrijkt: nieuwe horizonten werden geopend en nieuwe verhoudingen werden ontdekt. En is de verhouding niet de kern zelf die de dood of het leven bepaalt van alles wat beroep wil doen op een geestelijke funktie?