Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 106

[p. 674]

Vlaams proza
Het surrealisme van Maurice d'Haese
door Bernard Kemp

Van Maurits D'Haese kan men bezwaarlijk beweren dat hij een veelschrijver zou zijn. Met zijn verzetsroman ‘De heilige Gramschap’ heeft hij een tiental jaren geleden de aandacht op zich gevestigd, en indien we ons niet vergissen werd dit debuut met de Arkprijs bekroond. Een vijftal jaren later verscheen dan ‘De witte Muur’, waarin de auteur op zijn manier brodeerde op het tema van de gratuïte daad en van sexuele obsessies. Onlangs nu verscheen zijn derde werk, een bundel ‘Verhalen’, die door ‘De Sikkel’ keurig werd uitgegeven (1961).

Onder meer dan één oogpunt is deze bundel voor ons een verrassing geworden, omdat we er de auteur in terugvinden onder even uiteenlopende als nieuwe facetten. Er zit volstrekt geen eenheid in deze verhalenbundel - zoals men die wél vindt in die van Gijsen b.v. - maar de opvallende verschillen in aard en onderwerp van die verhalen maken precies de heel eigen charme van de bundel uit. Het is een regenboog uit alle kleuren, of liever een mozaïek, want er zijn geen natuurlijke en geleidelijke verschuivingen van nuancen; veeleer zijn het allerhande toevallig samengevoegde snippers en stukjes die nogal heftig met elkaar kontrasteren. De uitersten zijn hierin wel een novelle ‘Het Vuur’, waarin we nog echo's vinden van een Streuveliaans naturalisme, en een verhaal als ‘Het Paard’ dat onmiddellijk herinnert aan de surrealistische elukubraties van een Belcampo. Om niet te spreken van een wellicht als dusdanig bedoelde pastiche van Kafka, ‘De Vervreemding’.

Men denkt eigenlijk nog aan een hele reeks namen bij het lezen van Maurice D'Haese, wat, gezien de verscheidenheid van zijn vertelkunst, wel niet zal verwonderen. Het verhaal ‘Modder’ zou aan de arbeidsliteratuur van L.B. Carlier doen denken, indien D'Haeses taalgebruik niet barokker en dekoratiever was en zijn verbeelding alle geluiden, ook machinale, geen menselijke waarde toedichtte. ‘De Vader’ daaren-

[p. 675]

tegen herinnert duidelijker aan de grübelende, tragische, bijna Slavische sfeer van de verhalen van Ward Ruyslinck. ‘Het Kruipdier’ is het verhaal van een opdringerig bezoek van een mysterieus man en brengt ons in de sfeer van de verhalen van Roest Crollius. Een ander verhaal van D'Haese, - opgenomen echter in de bundel ‘13 Vlamingen’ -, houdt dan het midden tussen Crollius en het surrealisme van Kafka, het draagt als titel ‘De Terechtwijzing’.

Hiermede wil niet gezegd zijn dat Maurice D'Haese in diezelfde verhalen geen heel eigen oorspronkelijkheid aan de dag zou gelegd hebben, maar het geeft anderzijds toch ook weer te denken, dat het langste verhaal opgedragen wordt aan Jozef K. en dat dit inderdaad, met een ware virtuositeit, de bijna onvatbare sfeer van de Kafkaïaanse wereld vermag op te roepen. Het wil ons precies voorkomen, dat in die ongeëvenaarde virtuositeit de grote kracht en terzelder tijd de fatale zwakheid schuilt van D'Haeses schrijverschap. Wat een bewonderenswaardig assimilatievermogen bezit die man! Hoeveel personen moeten er niet schuilgaan in een en dezelfde schrijver, opdat deze zich met zo een souverein gemak in zeer verschillende werelden en stijlen vermag te bewegen. We zouden gaarne van een kameleontische schrijversnatuur gewagen, maar doen we dan deze schrijver niet te kort? Doch in zijn werk ontmoeten de naturalistische strekking en de surrealistische techniek elkaar en daarom zouden we hier toch gaarne naar die onthutsende wet der ‘mimicry’ verwijzen, waarin de eenvoudigste natuurverschijnselen soms de vreemdste surrealistische effekten kunnen bewerken.

Het zou natuurlijk een grondiger studie van D'Haeses schrijverschap vergen, om dit fenomeen uit te diepen, maar we geloven toch dat het op een of andere wijze determinerend is geweest voor dit schrijverschap zelf. Het heeft iets van ‘Spielerei’, maar is het daartoe wel intentioneel genoeg gebeurd? Er zijn nog schrijvers, die ganse bundels uitgeven met pastichen, maar bij wie dan de schrijvende bezigheid precies als een virtuoos spel bedoeld is. En dat lijkt ons slechts met zekerheid het geval te zijn met één verhaal van D'Haese, ‘De Vervreemding’, dat overigens veruit het uitvoerigste is, en uitgerekend één derde van de ganse bundel beslaat.

In ‘De Vervreemding’ heeft D'Haese a.h.w. Kafka betrapt terwijl die aan het schrijven was, en niet alleen vindt men in dit verhaal de zo typisch Kafkaïaanse sfeer weer, doch evenzeer de struktuur zelf van de zeer eigen hermetische wereld van de Praagse Jood. Alle motieven zal men er ontmoeten: een onduidelijke opdracht, een ernstige doch onverklaarde vermaning, een even onduidelijke maar als werkelijkheid ervaren schuld, een vreemdsoortige inwendige wetmatigheid met rigiede doch onvatbare wetgeving, een volstrekte kausaliteit waarin echter de

[p. 676]

laatste oorzaak ontbreekt, en die paradoksaal genoeg haar laatste fundering schijnt te vinden in toeval en willekeur. Het raam is even getrouw weergegeven: het is de wereld van een indrukwekkende administratie met een rigiede en toch weer in het wazige verzwindende hiërarchie, dezelfde die ook weer, maar dan iets te nadrukkelijk, opgeroepen wordt in dat andere verhaal van D'Haese, ‘De Terechtwijzing’. - Deze bureaukratische wereld is tot het genre gaan behoren. Men leze de verhalen in dezelfde toon geschreven van Roest Crollius: ‘Het Onderzoek’ en ‘De Beschuldiging’. - Zich zo met een bepaalde stijl te kunnen vereenzelvigen, komt ons voor als een gevaarlijke artistieke genade.

Dit neemt niet weg, dat de auteur zelf zeer precies aanvoelt en wéét, door welke middelen de ‘vervreemding’ tastbaar kan worden gemaakt; het wil ons zelfs voorkomen, dat hij met die titel reeds een der essentiële zijden van het surrealisme heeft aangeduid. De vervreemding is nog niet het volledig vreemde, het is zelfs het vertrouwde dat juist opgehouden heeft vertrouwd te zijn. Door slechts zeer lichte verschuivingen en nauwelijks merkbare veranderingen resp. vervalsingen van de banale werkelijkheid, wordt de vervreemding, het gevoel van het ‘onheimelijke’ geboren. Dit merkt men ook al in de schilderkunst van een Dali b.v. of van een Delvaux, die juist een verstard akademisme door een lichte retouche hebben bruikbaar gemaakt voor het surrealisme. Een leemte, een vluchtige wijziging, een vreemd voorwerp in een alledaagse omgeving kunnen voldoende zijn om onze argwaan te wekken en ons daardoor reeds in een andere wereld te verplaatsen.

Dat moge mede verklaren hoe zulke schrijfwijze, waardoor de werkelijkheid materieel slechts lichtjes getransponeerd wordt, te zelfder tijd nog, zij het op een ander niveau, een doorzichtige kritiek kan inhouden op de bestaande wereld. Dat merkt men bij Kafka, bij R. Crollius, en ook in ‘De Terechtwijzing’ van D'Haese. De titel is overigens, evenals die van K. en R. Crollius, betekenisvol op zichzelf. In dit verhaal is het onderscheid met de échte realiteit een zo diafaan vliesje geworden, dat de auteur de nood aanvoelt, hiervoor een alibi te zoeken in een P.S.: ‘Namen, personen en gebeurtenissen in dit verhaal zijn geheel verzonnen. Elke gelijkenis met bestaande namen, personen of feiten zou louter toeval zijn’. De voorzorgen voor dit ‘surrealistisch verhaal’ gaan waarempel lijken op die van een sleutelroman! Dat de verhalen van K., R. Crollius en hier van D'Haese zich afspelen in een vage bureaukratische absurd despotische wereld, met bij K. zelfs de plaasteren K.u.K.-façaden, lijkt ons de literaire tegenhanger te zijn van de pseudoakademische techniek der surrealistische schilderkunst. Het surrealisme dat door trukjes en knepen de magische

[p. 677]

sfeer tracht op te roepen door de banaliteit te ‘arrangeren’, herleidt daarom de magie tot een goochel toer... De humorvolle clown ruimt de plaats voor Harlekijn met het veelkleurige geruite pak. Dit mag dan wellicht verklaren, dat de surrealist bijna normaal een uitkomst zoekt, en vindt, in het groteske.

Het verwondert wel niet, dat D'Haese dan ook bizonder gelukkig is, wanneer hij in zijn grotesken een doodgewone wereld door een lichte afwijking kan betrekken in de sfeer van de vervreemding. Dit verklaart wellicht dat zijn groteske verhalen opvallend geslaagd zijn, en o.i. veruit de beste zijn uit zijn bundel. Het zijn ‘De Winterslaap’ en ‘Het Paard’.

In ‘De Winterslaap’ maakt zich een kleine, bijna dorpse buurtge-meenschap klaar, en treft de laatste voorbereidselen voor een ‘winterslaap’. Alles is normaal, op het randje af van het banaal alledaagse: men legt een bezoekje af, men is wat jaloers, men heeft herinneringen uit het voorbije seizoen en ook wel verlangens die men nog vlug wil bevredigen. Er is een tikje naïeveteit, een tikje levenswijsheid en wereldwijsheid; het dagelijks tafereeltje is af. Ergens staat daarbij nog: ‘Alles was in orde’ (p. 42). Het kon een doodgewone avond zijn, maar precies, dat is het niet: het is de avond vóór de lange winterslaap. Door de levenswijze van sommige diersoorten in het leven van deze mensjes te introduceren, verandert de auteur het ganse perspektief van het verhaal. Hij beklemtoont het niet, neen, het blijft een klein detail, dat daarenboven als de meest normale zaak beschouwd wordt. De betwisting tussen twee buurmannetjes om een gemeenschappelijk liefje, ‘Duifje Os’ - wat een naam! - krijgt op de achtergrond van deze nakende winterslaap een nieuwe oorspronkelijke waarde, en slechts de beminnelijkheid van de vertrouwde omgeving handhaaft enkele humorvolle trekken in deze groteske geschiedenis.

In ‘Het Paard’ gebeurt iets analoogs, doch op een heel andere manier. Een jongeman en een meisje verblijven in hetzelfde huis. Pas is Maria gaan slapen of Thomas hoort een vreemdsoortig bijna triomfantelijk grinnikend gehinnik van een paard op straat. Deze vreemde gebeurtenis zet Thomas ertoe aan op de kamer van het meisje (eerste verdieping) te gaan kijken, en tot zijn onthutsing stelt hij vast dat een reuzegroot paard zijn kop door het open raam van de meisjeskamer steekt. Hij redt Maria (natuurlijk), maar even later slaat dat paard de ruiten van zijn kamer aan stukken als kwam het het meisje opeisen. Thomas vlucht op zolder wanneer het paard de voordeur inbeukt en op het gelijkvloers alles verplettert onder zijn hoeven. Wanneer beiden in elkaars armen liggen, horen ze het paard traag de trap opkomen. Einde verhaal. Deze paardgeschiedenis is je reinste Belcampokolder,

[p. 678]

men denkt ook heel even aan ‘La Venus de Nîmes’. Naar believen kan men van deze pseudomytische geschiedenis ook nog de dieptepsychologische interpretaties op het spoor trachten te komen.

De kracht van Maurice D'Haese ligt in deze bundel ongetwijfeld in het groteske, in ‘de groteske’. Het is een fantastisch spel met de werkelijkheid, dat overigens met een ware technische beheersing wordt uitgespeeld. Maar dat is te zelfder tijd ook de zwakke kant van deze kunst: het blijft een genre-kunst; een staaltje van grote bedrevenheid en opstelvaardigheid en wat ook, maar toch ‘genre’. En als genre komt het paradoksaal genoeg weer terecht bij een soort akademisme waarvan het precies de vervorming inhoudt. Grote kunst, of liever, alleen eenvoudige echte kunst al, vindt in het schijnbaar superlatieve van de virtuositeit geen bekroning maar een gevaarlijke bekoring. Kunst wordt met schrijvers hartebloed geschreven, en dat ontbreekt bijna fataal in het overwegend cerebraal spel van de groteske.

Nu is het helemaal niet uitgesloten, dat Maurice D'Haese daar al overheen is. Zijn ‘Winterslaap’ verscheen reeds in ‘Vijfde Kolom’ en werd daar gedateerd: ‘Herfst 1954’. Dat is al een hele tijd geleden. Voor de rest ontbreken chronologische gegevens, al verscheen zijn verhaal ‘De Terechtwijzing’ - dat hij zelf ‘een surrealistisch verhaal’ noemt - in ‘13 Vlamingen’, zodat dit van recente datum kán zijn. Wij stellen ons daarom voor, dat de auteur, hierin getrouw aan zijn kameleontisch talent, eigenlijk heen en weer geslingerd wordt tussen de twee polen van naturalisme en surrealisme. Het is dan ook maar billijk, dat we zijn surrealistische fantasieën zien op de achtergrond van dit gemengd oeuvre. Het is niet alleen bevreemdend maar zeer betekenisvol, dat vier andere verhalen uit zijn bundel, juist de naturalistische uit het pak, eindigen op een manslag, een overlijden, een dodelijk ongeval, een vuurdood van kleine knapen. Zoekt D'Haese in zijn verbeeldingen een alibi voor een tragisch levensgevoel? Het komt ons als waarschijnlijk voor. Er is iets verstorvens in vele van die verhalen, het leven lijkt er op een vreemde manier bevrozen, of dood. Soms is het of de lezer zich gaat betrappen op handgeklap, en dan stelt hij vast dat hij eigenlijk klappertandt. In deze hoogst ambivalente werking ligt het mysterie besloten van D'Haeses inwendige wereld. En men sluit het boek op de zin: ‘Dan zette iemand de speelplaat af en het werd nachtelijk stil op de weg. Toen begon een hond hartverscheurend en eindeloos te huilen’.