Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 294]

Kroniek
Lieve Scheer
Verhalen van Klaas de Wit

Bij Standaard-Boekhandel verscheen van Klaas de Wit een bundel Buitenoorlogse Vertellingen. Deze verhalen hebben wel iets met de oorlog te maken, maar hij is niet het hoofdthema. De eerste schets De Beelden zouden wij als een soort inleidend stukje stemmingsproza kunnen beschouwen. In een reeks associaties, doorflitst van flarden gesprek, drukt de auteur het heimwee uit naar de kindertijd, de tijd toen de dingen nog tot hem kwamen in de vorm van beelden en hij niet in staat was ze alle te benoemen, de tijd toen alles nog moest ontdekt worden en alles even belangrijk was. Met distantie - het stuk is in de derde persoon gesteld - en toch grote innigheid roept de auteur allerlei dingen op die zijn (?) kindertijd betekenis gaven en indruk maakten op zijn fijngevoeligheid en kwetsbaar gemoed: de beelden verschijnen, wekken een kort geluksgevoel, elders een onbegrijpende verwondering - hoe fijn is het kinderlijke vragenstellen in de sfeerscheppende woordenstroom opgenomen! - nog vaker echter een gevoel van bevreemding en angst. De gevoelsstroom verschuift voortdurend - van onzekerheid naar golvende zaligheid of dan weer naar ondraaglijke spanning.

Verhalen twee tot acht hebben diezelfde verrukkelijke sfeer van onzekerheid: voortdurend vervloeien en verglijden de innerlijke gesteltenissen. De schrijver tekent jonge mensen op de drempel der volwassenheid in hun prilheid, hun aarzelende groei, hun eerste kennismaking met het kwaad, hun kwetsbaarheid, hun dromen en desillusies. Zelden lazen wij een verhaal waarin de aankomende jeugd met zulke eerbiedige en toch zeer intieme doordringingskracht benaderd werd. Hoe fijn bijvoorbeeld wordt in enkele vlugge, onachtzame trekken, het mengsel van gevoelens opgevangen waarmee Joachim van de Velde tegenover zijn leraar-bijlessen staat: zijn eerbiedige volgzaamheid die af en toe plaats maakt voor de nood om zijn eigen vrijheid te bevestigen, zijn lichte spot, zijn kleinerende observatie die dan toch weer afwisselt met een flits van waardering of een vage nood aan vertrouwen, die zich openbaart in de gesprekken die hij in gedachten met hem voert, en toch het gevoel van eindeloze afstand.

[p. 295]

De gemoedstoestanden zijn vol onvastheid. Het jonge nichtje dat bijna huilde toen ze vernam dat ze noodgedwongen bij haar neef zou moeten slapen, gaat zodra haar moeder het licht uitgedraaid heeft, tot allerlei uitbundige initiatieven over (8). Een jonge knaap die herhaalde pogingen waagt om de aandacht van zijn Dulcinea te winnen, zal, als de verdediging eindelijk begeeft, plots onverschillig geworden, de trofee weigeren (Onoorlogs avontuur). Twee stille aanbidders van Hanneke Bouwmeester doen hun best om een Griekse editie van het nieuwe testament te kunnen op de kop tikken. - Hanneke zocht daarnaar, en nu hadden ze het middel om Hannekes aandacht te winnen. - Wanneer ze een exemplaar gevonden hebben, stellen ze plots vast dat ze geen van beiden het boekje aan Hanneke durven overhandigen, en zo wordt het maar in stilte in Hannekes jaszak gestoken (Elk de helft).

Zeer fijn wordt ook opgeroepen hoe deze jonge mensen hun eigen ongedefinieerd (51, 52) psychisch leven ontdekken, hoe zij hun nood aan zelfbegoocheling doorzien (37), hoe zij zich huiverend terugtrekken voor een wereld waar zoveel lelijks in gebeurt, waarvan zij het waarom niet begrijpen (38, 82), hoe zij ontsteld allerlei duistere zielsbewegingen (39, 52) en de macht van het kwaad (23, 40, 41) in zichzelf ervaren, meegesleept worden om dingen te zeggen en daden te stellen die zij nooit hadden willen zeggen of doen en dan weer in plotse impuls bij een daad van de edelste zelfvergetelheid de dood vinden (45). Hoe ontroerend ook hun onervarenheid wanneer zij tastend hun ervaringen proberen te verwoorden ‘Ja, ik ben gelukkig...’ Wat deed het ertoe? Dat alles anders was dan je gedacht had? Je wist toch nooit precies wat je ermee bedoelde - gelukkig - elk woord was een begrenzing, en wat hij nu voelde breidde zich in alle richtingen eindeloos uit. Als hij dit nog even vol kon houden zou hij misschien... Maar het was een stil wegglijdende droom, ook deze keer (43).

Klaas de Wit verstaat de kunst om in korte notities een hele wereld te suggereren. Door in zijn figuren een zekere tweeslachtigheid te leggen, een grensgebied open te laten tussen willen en kunnen, tussen verlangen en daad, weet hij zijn karakters een nooit doorpeilbare derde dimensie te geven; een levensechte diepte. In Niet voor kinderen ervaart de jonge knaap tegenover het eventjes jongere meisje een blijde ontroering om het geschenk van een nooit eerder ontvangen tederheid en toch is er ook iets in hem dat haar wil plagen - drang naar zelfbevestiging? behoefte om zich over zijn eigen onzekerheid te wreken op een ander? - Een wanhoop schokt soms door hem, om die macht die hem ertoe drijft te kwetsen en te verraden. Wij denken ook aan De vossen. De gemoedstoestanden wisselen er even plots als het onvaste voorjaarsweer.

[p. 296]

Even onverwacht als een vlaag wind opkomt, de regen in een stortbui neervalt en onmiddellijk daarna weer verdampt onder de stekende zonnehitte, zo verschuiven de gevoelens van teleurstelling en wrevel over opstandigheid, agressiviteit en, diep berouw naar ontluikende tederheid die aanvankelijk doorspoeld is van wrede, blinde passieneigingen: ‘Ze moest alleen niet zo kijken, niet op die manier, alsof ze zich opofferde. Dat maakte dat hij haar pijn wilde doen, haar vernederen; en hij wilde alleen maar van haar houden, haar liefhebben, haar troosten, bij haar zoeken wat hem zelf ontbrak, naar haar verlangen, bij haar vergeten. (40-41)

Vooral wordt zeer mooi getekend hoe de personages van Klaas de Wit het nog onverkende gebied der erotiek betreden! Nu eens is de liefde een extatische dweepzucht, een idealisering die de ogen sluit voor tekorten (57-58), een aanbidding die alles wat van de geliefde is in verrukking omvat (48); elders is ze romanesk bereid tot heldendom en avontuur (29), dan weer is ze reëler, aardser (80-81). Wij krijgen flitsen seksualiteit (51, 72, 76); soms - langer - staat de seksualiteit rechtstreeks in de belangstelling. Wat dat betreft valt op dat de eerste ontdekkingen en ervaringen door Klaas de Wit met smaakvolle en bescheiden eerbied weergegeven worden. Wij denken bijv. aan de verrukkelijke naïviteit van de passage waar een jeugdige neef en nicht, als een moderne Daphnis en Chloë elk van zijn kant wel iets weten of aanvoelen, maar elkaar niet begrijpen en tenslotte braafjes de pyjama's weer aantrekken en met de rug naar elkaar toe gaan slapen (8). We denken echter vooral aan De vossen. Wat een vondst om de toenadering die ontstaat langs een poëtisch beeld om te verwoorden, beeld dat juist omdat het niet voor de hand ligt, zeer mooi de onervarenheid en de prilheid van de ondervinding oproept: ‘Zijn hand zocht zich een weg door de met haar natte lijf vergroeide kleren (tot over zijn oren verdronken in de lichtgroene regen, de zachte oceaan van geluiden) en het moment kwam dat ze haar hoofd afwendde, de ogen gesloten - (hij groef met zijn hand in een zandkasteel, het strand blinkend wit onder de zon, het ruisen van de zee, en o de spanning als je vingers de beweging van de ander voelde in de warme tunnel: hier was de ander, het kloppende leven in de buik van de dood) - maar dan komen haar ogen weer terug en alle schaamte is er uitgebrand, er zijn andere handen, die helpen, die vragen, die stamelen.’ (42). Hoe warm, hoe oprecht doet deze passage aan tussen de altijd weer ontluisterende bladzijden vol verminkte, ontgeestelijkte seksualiteit die het enkele van onze auteurs, meestal de minst begaafde, gelieft ons telkens weer voor te schotelen! Hartstocht en tederheid gaan hier samen. Juist de dualiteit, de spanning tussen passie

[p. 297]

en innigheid is in deze en ook andere scènes van Klaas de Wit zo menselijk.

Zoals men ziet zijn deze verhalen wat het menselijk gehalte betreft zeer rijk. Bij eerste lectuur heeft men soms last: de beknoptheid maakt het de lezer moeilijk te volgen. Men zal echter vaststellen dat deze verhalen telkens men ze herleest, aan diepte winnen. Wij kunnen spijtig genoeg niet verder ontleden hoe veelzijdig het levensbeeld is bij Klaas de Wit in zijn mengeling van geluk en leed; vertedering om een kind (132), een woord van genegenheid (20) om beelden van stille rust (45) of een koele en geurige meisjeswang (80) en pijn om het voortdurend tekort van het menselijk bestaan, het lijden in de wereld, de onzekerheid van onze bedreigde situatie, het kwaad dat wij ervaren in onszelf, het onvolmaakte van onze verhouding tot de medemens... Nog één ding wilden wij opmerken. het menselijk oog, het waterhoofd en de sekonde der waarheid, die eerder volwassenenverhalen zijn, hebben een andere toon en een ander ritme: er zit iets ongenadigs en gekwelds in; de problematiek van goed en kwaad wordt gesteld in de toegespitste vorm van een dilemma (heel eventjes was zoiets reeds gebeurd in De vossen p. 40); ofschoon de eerste twee met veel talent geschreven werden, houden wij persoonlijk toch meer van de innige toon der puberverhalen.

Van formeel standpunt moeten wij zeggen dat Klaas de Wit wel aanvoelt hoe hij een intrige in elkaar moet steken. In Onoorlogs avontuur stijgt de spanning naar een verrassende pointe; hoe meer de jongen zich inspant om Anneke te winnen, hoe meer hij de verhouding verknoeit en verderaf van zijn doel komt te staan; tot een onverwachte gebeurtenis alles doet omslaan. In De vossen vrààgt de heftigheid en de diepgang van de problematiek om een noodlottig orgelpunt; het hele verhaal drijft er vanzelf naartoe. Het plots uitbarstende onweer en de onheilspellende schaduw van de wolken kondigen het aan, en hoe mooi contrasteert in het slot de zwevende toon van levensverheerlijking met de kilheid van de dodende schoten. In Stoelendans werkt de auteur op dubbel vlak; zeer mooi contrasteren de spanningen der eerste liefde-ervaring met de dwangmolen van het daagse leven: korte uitknipsels uit de avondles, de lerende woorden van Meneer Greve onderbreken de gedachtengang van de verstrooide jongen, die vervuld is van zijn honger naar het leven. Ook De gijzelaar is mooi gestructureerd. Reeds van bij de aanvang wordt de geëxhalteerde verliefdheid van de jongen in contrast gesteld met de dreigende werkelijkheid van de oorlog en het realisme van een walgelijk herinneringsbeeld. Het verhaal wordt dan verder als een concerto uitgebouwd: zoals hij op de tram zijn ogen sluit voor wat minder mooi is, een schoolgezellin vrijend met een

[p. 298]

Duitse bezettingsofficier, en zich een weg baant naar de schitterende ijsbloemen op de ruit waar hij dromend een smeltvlek in ademt, zo loopt hij de Lily Marleens met hun bontjassen voorbij, zo schuift hij plotse vreesopwellingen van zich af om in de droom te vluchten. Dan komt het einde, realistisch koel: de etherische zeepbel van zijn droom barst stuk. In Het menselijk oog en vooral Het waterhoofd is de pointe verrassend scherp. Kruis of munt en De sekonde der waarheid zijn zwakker. Het laatste verhaal Haring als zalm bevat geen feitelijke intrige; het is losser van structuur en eerder onderhoudend van toon. Het zo realistische en toch innige slot is echter een mooi eindpunt voor wat er tussendoor dan toch aan problematiek verschenen was.

Wat de uitwerking van de intrige betreft, gaat Klaas de Wit zeer economisch te werk. De auteur kent de grote kunst van het weglaten. Terwijl het eerste beeld in een beletselteken wegzweeft, opgelost wordt, verschijnt een ander. Het leesteken is tegelijkertijd pauze en overgang. Hoewel de bondigheid de lectuur wat (soms wat te veel) bemoeilijkt, geeft zij anderzijds aan deze verhalen de geladenheid van de oude balladen.

De verhaalkunst van De Wit is verder zeer overtuigend omdat zij ondanks haar menselijke diepte en geestelijk gehalte zo concreet is. De auteur weet de meest alledaagse voorwerpen en gebaren een innerlijke geladenheid te geven. Wij denken aan de diepte van vage wroeging en tweestrijd die hij in de jongen en het meisje uit De vossen haast zonder woorden weet te doen openwijken door ze te confronteren met de verveling van hun kwijtgespeelde makker die ze in de verte doelloos tegen een graszode zien schoppen (38); of aan de innerlijke spanning die wij in de jongen aanvoelen wanneer wij lezen dat hij een stok in tweeën breekt en beide stukken diep in de grond steekt (36); of aan het gebaar van de jongen uit Niet voor kinderen, die deels als ontlading, deels bij wijze van antwoord een steen in het water keilt (18). Wij denken aan vluchtige details zoals dat van de ijsbloemen (de droom) (48) of van de vuilbak (de realiteit) (53).

Verder is de sfeerschepping zeer goed. Met weinig middelen weet de auteur zeer veel te bereiken. Hoe dragen de ‘levensgevaarlijke spijlen’ en de ‘spookachtig schaduwende beelden’ (29) niet bij tot het ontstaan van de climax in Onoorlogs avontuur (29)! De ‘fluwelen intimiteit’ roept onmiddellijk de sfeer van gekoesterd raffinement op die Valeska omgeeft; daarbij sluiten het Moorse tafeltje, het zeldzaam antikwarisch gekocht boekdeel, de poezeachtige verrukking om warmte: ‘O, warmte is iets verrukkelijks, spinde ze’ en het op geknuffel beluste dochtertje mooi aan.

Wanneer een held zich terloops met een Karl May-Indiaan (29) of

[p. 299]

een Mucius Scaevola (32) vergelijkt, roept dat in elk lezer onmiddellijk een hele wereld op, en een paar branietermen zoals ‘dodelijk’ (60) en ‘rotstreek’ (62) brengen ons in de pubersfeer. Elders roepen de geluidsnabootsingen de verwarde drukte van oorlogsrumoer op. ‘De oorlog bromde nog onwaarschijnlijk ver weg achter de horizon en hoog boven de wolken. Hij borrelde en piepte in verborgen radiotoestellen, kwam hoogstens af en toe als een liederlijke vergissing naar beneden gieren in het huis van iemand die je niet kende’ (26). Ook de ritmiek, die zeer fijn de golvingen van het gemoed registreert, verdient de aandacht. We denken er bijv. aan hoe de heftigheid der gevoelens in De vossen blijkt uit de opstapelingen, de hijgende stem die soms hees uitschiet in agressiviteit of zelfbeschuldiging en dan weer zoekend wacht, mijmert, of deemoedig en aarzelend vraagt. Cursivering en leestekens helpen heel het boekje door de schakeringen van de natuurlijke toon opvangen. Belangrijk is echter dat men al die kwaliteiten slechts naderhand ontdekt; De Wits verhalen doen immers van begin tot einde zeer eenvoudig aan. Om dat alles hebben zij mij, vooral De vossen, menselijk zowel als artistiek, een ervaring gegeven die ik niet zomaar weer uit mijn leven wil wegdenken.