Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 536]

Lieve Scheer
Geert van Beek: Koel als een verslag

Van Geert van Beek verscheen onder de titel De gekruisigde rat (Desclée-De Brouwer) een bundel verhalen, die getuigen van veel talent. Toch is het me onmogelijk enthousiaste loftuigingen ten beste te geven. Daarvoor zijn deze verhalen te pijnlijk. Leest men bijv. een boek zoals Avonden van Van het Reve of sommige Buitenoorlogse vertellingen van Klaas de Wit die wij laatst bespraken, dan ontmoet men in opbouw en stijl, in het spel der herhalingen een mooi beeld, een klankrijk woord, een soepelheid die de lezer, door alle somberheid en pessimisme heen, een sterk literair genot geeft; tevens voelt men dat de auteur bij het beheersen van zijn stof en het hanteren van de vormen zelf genoten heeft. In de verhalen van G. van Beek echter niets daarvan. Nergens is er ook maar één grein van artistieke distantie, de minste toegeving terwille van de vormschoonheid. Zij hebben een dodelijke ernst en directheid die ontstelt, de directheid van het echte leven en van het document. In het titelverhaal krijgen wij een vijftal mensen rond een stervende jonge huisvader. Met zelfkwellende scherpte geeft de auteur een accuraat verslag van wat er zoal aan weerzinwekkends te zien, te horen en te ruiken valt wanneer men in één kamer vertoeft met een stervende die reeds anticiperend ‘een kadaver in ontbinding’ wordt genoemd. Het zelfkwellende aspect krijgt speciaal gestalte in Joop, broer van de stervende, geobsedeerd door het lelijke. Een aal stinkt naar de kadavers waarin hij heeft zitten vreten. Een baby stinkt naar de moederbuik. De extase van de liefde stinkt naar de organen waarmee ze wordt opgeroepen. Een milde gift stinkt naar eigenbaat. ‘Ik hou van je’, stinkt naar ‘Ik wil van je genieten’. Het hele leven stinkt naar de dood. Als Joop even een luchtje gaat scheppen in de stad, neemt zijn verbeelding de gevels en muren weg: ‘Door de rioolbuizen hoort hij de echo van vele w.c.'s waar de rotzooi wordt weggespoeld. Naast elkaar zitten de restaurantbezoekers hun afval uit te duwen. Spoelen maar en dan weer bijvullen enz... enz...’ (13). Met cynische wellust doceert hij de rouwende familieleden hoe gekunsteld de ‘vredige glimlach’ van de dode is, wat de verpleegsters bij de aflegging allemaal met de dode gedaan hebben en

[p. 537]

hoe ze er wellicht zelfs een pretje van maakten (48-50). Intussen laat de auteur de andere broer die nog gymnasium loopt, de dag na het sterfgeval vivisecties op ratten bijwonen, zodat de jongen, nog dwingender geconfronteerd met de dood, radeloos naar zingeving zoekt: ‘In alles lijkt die geopereerde rat op Christus: hij is gekruisigd, zijn mond hangt open in een schreeuw die niemand verstaat, een lans doorboort zijn hart en het bloed loopt over zijn huid. Ze hebben zijn vel opengestoten om naar het hart te kunnen stoten. Misschien levert dat wel een preparaat tegen een of andere ziekte, misschien ja. Het dier offert zich op voor de mensheid’ (39).

Dit eerste verhaal is wel het beste en het rijkste van de vijf. In de verscheidene familieleden krijgen we telkens een andere manier van reageren op de dood. In een minimum van plaatsruimte geeft de auteur een aantal doorsneden van innerlijk leven die uitmunten door waarheidsgetrouwheid en grondigheid. De diepste gronden van hun wezen komen aan het licht: Joop, cynisch en hard, vol onmacht tegenover het lijden, Rob, de gymnasiast vol twijfel maar ook vol warmte, de moeder in haar spontaan hemelvertrouwen, de vader, onaangeroerd in een dikhuidig egotisme en op de achtergrond de lijdende echtgenote vóór de donkere nacht der eenzaamheid. Met zeer veel zin voor structuur worden al deze personages wisselend belicht; een levendig spel van wederzijdse confrontaties wisselt af met uitdiepende röntgenopnamen van hun bewustzijnsleven en dat alles zonder hapering of gebrek aan natuurlijkheid. Tevens brengt de figuur van de jonge, levensgezonde Rob een straal licht en een moment van herademing.

Dat is in de volgende verhalen niet het geval, zodat zij nog meer dan het eerste de pijnlijke indruk nalaten van een ongeneeslijke gekwetstheid door het leven, een bizarre en haast ziekelijke gefascineerdheid door wreedheidsbeelden, die meestal beleefd worden in de geslotenheid van een sterk eenzelvig bewustzijn. De monologue intérieur die sterk overheerst, doet aan als de pijnkramp van telkens andere innerlijk gekwelden. Meer dan één personage verliest zich in gewetenskwellingen of kan, moegeleden en verlamd, niet meer tegen het leven op. Een résumé zal dat duidelijk maken. In De dag van het wonder, dat zich afspeelt onder de oorlog, is de hoofdfiguur een jongetje dat nog volop in de wereld van de verbeelding leeft. Pijnlijk is dat die verbeelding telkens wegdwaalt in bloedige taferelen (65, 66, 72, 73). De godsdienstles versterkt het sadistisch en masochistisch element (74-75). De pijnlijkheid gaat in climax naar het einde toe. Als het jongetje van school huiswaarts keert, vindt hij een Duitse legerwagen voor het hek. Toelopend struikelt hij over zijn dode vader en moet angstvol toezien hoe de soldaten zijn

[p. 538]

moeder verkrachten. Dan wordt het verhaal verder verteld vanuit een makkertje dat op een afstand in een sloot gesprongen is. Hij hoort en ziet de martelingen, en als de Duitsers vertrokken zijn, vindt hij het jongetje in kruisvorm tegen het hek gespijkerd, de ogen dichtgeslagen en de mond een bloedig gat zonder tanden. In Man aan het spit is de hoofdpersoon een gymnasiast, die door een al te strenge priester-leraar met berispingen en straffen achtervolgd wordt. Dat wekt bij de jongen reacties van angst, ziekelijk zondegevoel en opstandigheid. Tussendoor wordt de schijnwerper op de leraar gericht. We ontmoeten een verscheurd en gekweld man, gefolterd door seksuele obsessies, schuld- en onwaardigheidsgevoelens en kapot van onmacht, een man die, door ziekelijke zelftucht gedreven, houvast zoekt in het bekende schilderij dat boven zijn bed hangt en waarop een middeleeuwse beul uit de opengesneden buik van zijn slachtoffer de darmen op een spit windt. De Pelikaan werpt het licht op een man die tijdens de oorlog vreselijk in het gezicht werd verminkt, zodat zijn hoofd als bij een pelikaan tegen de borst aan getrokken wordt. Dit wordt verteld vanuit een oud-leraar die tegenover de beproefde een niet-ingeloste schuld heeft van machtsmisbruik. Onderweg gestikt brengt de geslagen ouders van een doodgeboren kindje ten tonele. Zeer pijnlijk is de bulderende cynische lachbui van de vader vlak na de begrafenis.

De confrontatie met het lijdensprobleem, met gruwelijke beelden van dood en verminking en in mindere mate met zonde en schuld is het steeds weerkerende thema van de auteur. In die confrontatie gaat de hele mens aan het gisten. Vooral dogma en godsdienst worden op hun leefbaarheid getoetst en veel van wat vals en ontoereikend is, met een haast pijnlijke genadeloosheid geanalyseerd. De stijl, hortend, onaf, ongaaf en moeilijk draagt iets van dat genadeloze. Men lette bijv. in het tweede verhaal op het snijdende karakter dat de zinsbouw krijgt door zijn talloze sterke accenten vooraan, op de kale accuratesse der opstapelingen, waar de vloeiing van een meegevend verbindingswoord ontbreekt: ‘dat groepje krankzinnigen, het snorretje, de padbuik, die de oorlog wilden voortzetten tot het bittere einde, tot de laatste man, zelfs nu de invasielegers zich langzaam losvochten uit een betonnen kust’ (61); of men lette op de contactloosheid van een telegramstijl zonder werkwoord: ‘een spin wegmikken uit het hart van zijn web, doodsschrik, geen tijd zelfs voor een koord van veiligheid uit zijn achterlijf’ (65). Het is duidelijk dat de zakelijke, onbewogen toon, het gebrek aan vloeiing van stijl en zinsbouw, de (gewilde?) stunteligheid soms wanneer de auteur scheidbare werkwoorden uiteenrukt: ‘er niet zo akelig uit zouden zien’ (128), ‘niet langer hadden uit kunnen houden’ (63), in dit geval

[p. 539]

expressief zijn. Persoonlijk echter houd ik niet zozeer van een kunst die wil frapperen met de bloedende echtheid van het doccument zonder één enkele toegeving in de richting van het esthetisch-ludische of de artistieke betovering. Vooral wanneer men deze verhalen achter elkaar leest, voelt men het tekort aan ontspannings- en herademingsmomenten sterk aan.