Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 607]

Kroniek
Maurits Engelborghs
Wat is modern?

Er moeten maar weinig woorden zijn die meer worden misbruikt, en minder begrepen, dan het woordje ‘modern’. Daarmee bedoel ik dan niet alleen het bijna vanzelfsprekend-vage, populaire gebruik van de term: dààr heeft ‘modern’ nog enkel waarderingswaarde, het betekent weinig meer dan ‘beter’. Maar ook mensen van wie men uiteraard meer precisie zou kunnen verwachten gebruiken ‘modern’ met zeer verschillende en zeer vage betekenissen. Ik denk dan meer bepaald aan literatuurcritici. Een aantal steekproeven in enkele recente (bijna had ik ‘modern’ geschreven!) Anglo-Amerikaanse kritische teksten leiden tot volgende vaststellingen.

Zowel wat de duur als wat de kenmerken van de ‘moderne’ periode betreft zijn de meningen sterk verdeeld. De meeste historici laten de Moderne Tijden gewoonlijk rond 1500 beginnen, maar de gezaghebbende History of Modern Criticism van René Wellek (Yale University Press, 1955. Tot hiertoe zijn nog maar twee van de vier geplande delen verschenen) vangt aan in de tweede helft van de 18de eeuw, met wat hij de desintegratie noemt van het neoklassieke kritische systeem dat in de Renaissance gegroeid was. Het laatste deel van de ‘Oxford History of Englisch Literature’, Eight Modern Writers door J.I.M. Stewart (Oxford, Clarendon Press, 1963), begint met Hardy en eindigt met Lawrence. Een van de beroemdste Engelse bloemlezingen van de laatste vijftig jaar The Faber Book of Modern Verse (Londen, Faber, 1936) gaat ondanks zijn titel aan het probleem stilzwijgend voorbij. Praktisch stelde de oorspronkelijke verzamelaar Michael Roberts ‘modern’ gelijk met ‘eigentijds’ en hij nam haast uitsluitend gedichten op die na 1910 gepubliceerd waren (zijn eerste dichter was Hopkins). Desondanks heeft dezelfde uitgever het nuttig geacht ook nog een Faber Book of Twentieth Century Verse te publiceren, waarin John Heath-Stubbs en David Wright poëzie hebben opgenomen van het begin der eeuw (Hardy) tot nu, d.w.z. 1953 (2de editie 1965). Maar in de derde editie van The

[p. 608]

Faber Book of Modern Verse (1965), bewerkt en ingeleid door Donald Hall, geeft deze laatste toe dat hij in verband met het woordje ‘modern’ nu heelwat meer twijfel koestert dan hij dat in 1936 zou gedaan hebben, maar hij gaat daar niet verder op in. Stanley Burnshaw situeert in The Three Revolutions of Modern Poetry (in ‘Varieties of Literary Experience’ London, Peter Owen, 1963) de moderne periode tussen het begin van de Industriële Revolutie en het einde van de Tweede Wereldoorlog, terwijl Harry Levin in hetzelfde boek in een essay What was Modernism? de data 1918-1939 vooropstelt, voor het Engelse modernisme tenminste. Ook M.L. Rosenthal behandelt in The Modern Poets, A Critical Introduction (New York, Oxford University Press, 1965) uitsluitend de grote Angelsaksische dichters van deze eeuw, beginnend met de gewone uitzondering Hopkins. Als grondleggers van de moderne poëzie noemt David Wright in The Mid Century: English Poetry 1940-60 (Penguin, 1965) Pound en Eliot. Maar in de serie ‘Penguin Modern Poets’ wordt ‘modern’ gelijkgesteld met ‘contemporary’ en worden uitsluitend de allernieuwste dichters opgenomen (Corso, Ginsberg, Clemo, Amis, Moraes, etc.). In de ‘Pelican Guide to English Literature’ is het deel over The Modern Age gewijd aan de twintigste eeuw. Deze enkele losse voorbeelden kunnen volstaan om de algemene verwarring duidelijk te maken.

Als de chronologische situering van het begrip ‘modern’ moeilijk is, dan is de bepaling van zijn inhoud bijna onbegonnen werk. Er zijn trouwens weinig schrijvers die er zich aan wagen. In referentiewerken, waar het nochtans helemaal op zijn plaats zou zijn, bijv. A Dictionary of Literary Terms (London, Constable, 1964), A Reader's Guide to Literary Terms (London, Thames & Hudson, 1961), wordt het woordje zeer voorzichtig opzij gelaten. Matthew Arnold gaf in 1857 te Oxford wel een lezing ‘On the Modern Element in Literature’, maar hij sprak veel meer over het classicisme dan over wat wij zouden kunnen verstaan onder ‘het moderne element’. Zeer onlangs heeft Stephen Spender het probleem aangeraakt in een boek dat enige tijd geleden in deze bladzijden werd besproken: The Struggle of the Modern (London, Hamish Hamilton, 1963). Hij maakte een origineel onderscheid tussen ‘moderns’ en ‘contemporaries’ en gaf van beide een ogenschijnlijk aanvaardbare definitie. Maar een aantal schrijvers die hij bij de ‘contemporaries’ rangschikt worden door Cyril Connolly in het hoofdstuk ‘The Modern Movement’ van zijn bekende Enemies of Promise (Routledge 1938, Penguin 1961) dan toch weer ‘modern’ genoemd. Een van de ernstigste pogingen om het begrip ‘modern’ wat nader te omschrijven werd door G.S. Fraser gedaan in The Modern Writer and His World (Verschoyle

[p. 609]

1953, Penguin 1964). Het eerste deel van zijn boek is er trouwens volledig aan gewijd. Ook hij geeft toe dat ‘modern’ ‘volgens de uitgestrektheid van ons historisch perspectief’ in de laatste vijf of tien jaar, in de voorbije vijftig of zestig jaar, of zelfs in de ganse periode sedert de Renaissance kan gesitueerd worden (hijzelf begint zijn historisch overzicht omstreeks 1880). Vervolgens tracht hij de kenmerken te bepalen die het begrip ‘modern’ oproept. Tot de belangrijkste rekent hij het historicisme, dat hij nader omschrijft als ‘a lively imaginative interest in the past for its own sake’. Dit kan wel zeer paradoxaal klinken, maar het is kenschetsend dat het een echo vindt in de titel van een uiterst belangrijk nieuw werk The Modern Tradition: Backgrounds of Modern Literature (bezorgd door Richard Ellmann en Charles Feidelson Jr., New York, Oxford University Press, 1965). Ook hier wordt door de gewilde paradox van de titel aandacht gevraagd voor het ambivalente karakter van het modernisme: het nieuwe in dit begrip is niet een radicaal breken met het verleden, maar een voortdurende confrontatie van het heden met de levende traditie. Me dunkt zelfs dat door het naast-elkaar-stellen van ‘modern’ en ‘tradition’ nog een tweede betekenis van die ambivalentie gesuggereerd wordt: het begrip ‘modern’ is nu al zo lang in gebruik dat terecht kan worden gesproken van een traditie van modern-zijn, d.w.z. een traditie van herhaalde hernieuwings-pogingen die door hun bijzonder karakter de verzamelkwalificatie ‘modern’ verdienen (cf. Paul de Man, What is Modern? in ‘New York Review of Books’, aug. 26, 1965, 10-13). In hun voorwoord erkennen de verzamelaars van deze bloemlezing dan ook dat de term ‘modern’ heelwat meer inhoudt dan een chronologische beschrijving van een periode, waarvan niemand met zekerheid het begin kan aanwijzen. Hij duidt namelijk op ‘een welbepaalde soort verbeelding - thema's en vormen, voorwaarden en wijzen van schepping, die samenhoren en die een verbeeldingsgeheel vormen.’ Dat uiterst complexe verbeeldingsgeheel nu hebben ze nader willen bepalen en hun standpunt is daarbij niet eng-literair gebleven. ‘What comes to mind is rather something broadly imaginative, a large spiritual enterprise including philosophic, social, and scientific thought, and aesthetic and literary theories and manifestoes, as well as poems, novels, dramas.’ Ze hebben m.a.w. de ganse moderne traditie in al haar menigvuldige facetten willen belichten. Daarbij hebben ze dan een beroep gedaan op teksten van schrijvers, zowel als van kunstenaars, wijsgeren en wetenschapsmensen. Het is een lijvig boek geworden van bij de duizend grote bladzijden. De massa materiaal is gekristalliseerd rond negen hoofdgedachten: Symbolism, Realism, Nature. Cultural History. The Unconscious, Myth, Existence,

[p. 610]

Faith. Elke sectie heeft haar eigen synthetiserende inleiding, maar voor de rest worden de uittreksels - die vaak vele bladzijden lang zijn - zonder commentaar (en desgevallend in vertaling) overgenomen. Ik schat dat zowat een honderdtal auteurs worden geciteerd, van Vico en Goethe tot Robbe-Grillet en Arp. Het heeft dan ook weinig zin verdere voorbeelden te geven: het is wellicht voldoende te weten dat alle groten uit de westerse cultuurgeschiedenis van de laatste tweehonderd jaar hier vertegenwoordigd zijn, vaak met verscheidene teksten. Over de keuze en de rangschikking hiervan valt te discussiëren, zoals bij elke anthologie. Maar ze zijn in dit geval talrijk en gevarieerd genoeg om aan de meeste wensen te voldoen. Het gaat ook niet op overhaaste besluiten te trekken. Dat hebben de bewerkers trouwens ook niet willen doen en ze geven graag toe dat hun werk, ondanks zijn lengte, slechts onvolledig en voorlopig is. Dat kon niet anders. Een zo ingewikkeld begrip als het modernisme is a.h.w. per definitie ondefinieerbaar. Het aantal facetten is zo groot dat ze onmogelijk in één bepaling kunnen worden gevat; ze kunnen alleen zo gevarieerd mogelijk worden belicht. Het begrip blijft bovendien verder evolueren: het is bijv. duidelijk dat iemand als Robbe-Grillet niet aan het einde van een traditie ligt, maar eerder aan het begin van een nieuwe ontwikkeling. Elke nieuwe tijd moet hier opnieuw zijn eigen definitie zoeken. Daarbij zal een boek als The Modern Tradition altijd onmisbaar blijven: het is een indrukwekkende bloemlezing van sleutelpassages uit de moderne westerse cultuur. Het antwoord op de vraag van mijn titel brengt het misschien niet, maar het biedt elke lezer genoeg materiaal om hem een heel stuk dichter te brengen bij zijn antwoord.