Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 110

[p. 694]

Lieve Scheer
Fem Rutke of de poëzie als denkkracht

Fem Rutke brengt ons met haar Even kijken in de aarde (uitg. Holland, Haarlem) een goed leesbare bundel gedachtenlyriek. De titel alludeert op Teilhard de Chardin; in zijn geheel sluit de bundel echter minder bij de invloedrijke filosoof aan dan titel en motto zouden laten vermoeden. Wel is hij overwegend filosoferend. Dichtkunst is voor F. Rutke ‘denkkracht’ (44) en bespiegeling. Zij wil ‘kijken’ (19), ‘zien’ (45), ‘noemen’ (40) en ‘weten’. (41)

Eerst en vooral geeft zij zich rekenschap van haar eigen situatie. Lange tijd, meent zij, heeft zij verkeerd gezocht. Verkeerd waren de ‘hartstocht’ en de ‘pijn’ bij het vragenstellen: ‘een smalle gang van gretigheid, / een trappenhuis, / vaak zonder treden / dat uitkwam op een kust van niets’. (19) In plaats daarvan wil zij nu passieloze bezinning: ‘Kijken in ruimte, / wil ik zeggen, / is groeien andersom, / naar binnen, / in vier dimensies zonder graagte, passief-actief’. (19) Eens, hoopt zij, zal zij de dood kunnen in de ogen kijken: eens zal zij als ‘Heer en meester’ gevoelens van metafysische onrust voorgoed kunnen uitschakelen; zij zullen overwonnen worden door geloof, ‘gehoorzaam aan (haar) goede ogen’. (17)

In heel de bundel treft dan ook de ingehouden toon, een accent van gewilde rust, een affirmatie van vastheid. Geen gevoelsontladingen doorbreken de koele afronding der verzen. We kunnen niet zeggen dat we dat betreuren. Het geeft de gedichten van F. Rutke inderdaad iets meerdimensionaals: het gevoel van desillusie en menselijk tekort blijft onder het vlak der beheersing bestendig aanwezig als een ‘afgrond’-beeld dat in haar poëzie herhaaldelijk verschijnt. Dit vinden wij het mooist uitgedrukt in De gelukkig vermoeide vijver:

Ik lig zo onder doelbewustheid
als lichaamsglimlach
in het bos -

[p. 695]

 

Men kan papieren in mij gooien,

 

en ander vuil. Ik glimlach pijnlijk

 

en voel alleen mijn oppervlak.

De bekoorlijkheid van de lichte glijdende 1 in de eerste strofe en de pregnante beknoptheid van de symboliek maken dit gedicht tot het beste uit de bundel.

In alle geval, al wordt de ontroering in de gedichten van Fem Rutke gekanaliseerd binnen een uitgemeten en haast koele ritmiek, zij zijn onbetwistbaar ontstaan vanuit een diepe kommer om het leven. ‘Behoefte’ (7) en ‘gemis’ (32) zijn sleutelwoorden. Beide belevingen drukken zich op beheerste wijze uit in telkens weer negatieve wendingen zoals ‘wij zijn een godenhand te kort’ of ‘Er is tussen stenen / geen ogenblik zand’ of ‘er is geen voorwerp levenslust / dat niet op slag gedood kan worden’. Het menselijk pogen verschijnt de schrijfster als ‘nietig’ (12, 32), ‘zielig’ (22), ‘vergeefs’ (23) en ‘machteloos’. (29, 32) Het probleem van stof en geest houdt haar bezig: zij ziet tussen beide een sterke tegenstelling: ‘We zijn het tegenstrijdig maaksel / van zware adem / licht verlangen. / We zijn het liefdesdier ontspoord / en dromen goden van gedachten’. (22) De lichamelijkheid schenkt ‘geen vrede’ (19) maar een koude en zeer voorbijgaande pseudobevrediging: ‘Wij zoenen ons vast / aan een ijsschots / die wegsmelt. / Alleen een liefde / die toeziet / lucht op’. (33) Overal, stelt zij vast, woekert het kwaad: ‘de besten dwarrelen, en hevig. / De liefsten knielen / zonder macht’. (8) Vooral echter klemt haar de gedachte aan de dood, die ‘als een baby in (de) armen’ door elk levend mens gedragen wordt (14); ‘er is geen celkern zonder dood’ luidt haar klacht. (11) Pregnant is de keuze waarvoor zij zich geplaatst voelt in het slot van Boommens om de liefde in oppervlakkigheid te verraden, óf de dood te overwinnen: ‘laat zij hem (de dood) vallen of de liefste?’ (14)

Zo is de poëzie van F. Rutke een vraag naar de bestemming van de mens, de uiting van iemand die ‘op zoek’ gaat (11) en ‘met de stilten van de zon vecht’. (32) Herhaaldelijk uit zij het ontgoocheld besef dat de zon ver blijft (31), dat wij niets weten (22), niets verstaan (10), en dat een ‘vragende wiekslag’ vergaat in de modderpoel van het leven. (9) Tegenover de raadsels van het leven voelt zij zich soms bewogen door onrust (12), schrik (10) angst en walging. (18) Deze diepere belevingen uiten zich in de plotselinge doorbraak van een verloren kreet (11, 18), pijnlijk en disharmonisch zoals het geluid voor deze schrijfster haast altijd is. Meestal echter wint de zelfbeheersing het

[p. 696]

onmiddellijk weer; dan wil zij berusten en geloven dat het leven leefbaar kan zijn. (26) Al is het dikwijls afmattend te moeten leven van hoop (47), soms vangt zij deze op ‘als een rond kleinood’. (15) Die hoop is geen sterkmakende zekerheid, zij is eerder een aarzelende verwachting, een blind, zij het soms hartstochtelijk vertrouwen:

Poëzie
is voor mij geen forse stengel,
is een bloemblad
dat naakt en open
waagt te waaien
in een zon, een verre zon.

Zij is voor mij een overgave,
een daad van hartstocht in de ruimte.
Ik schrijf voor kinderen, gekke kinderen
en gekke mensen, stille dieren
die knielen bij een paddestoel
en kijken even in de aarde.

Typerend voor de dichteres is verder de beleving van de tijd als een begin (15), een op komst zijn (7), een worden naar de toekomst. (17, 25, 46) Hierbij sluit haar liefde voor bewegingswerkwoorden aan. Zij geven aan de poëzie van F. Rutke een jeugdige trek. Herhaaldelijk ook zien wij de beweging zich in de versbouw voortplanten en uitdeinen. (10, 21, 26) Dit is dan een toegeving - te zeldzaam, helaas - in de richting van het poëtische.

Synthetiserend kunnen wij zeggen dat wij de poëzie van F. Rutke waarderen als de oprechte uiting van een persoonlijk in-de-wereldstaan; nergens horen wij een valse toon. Fem Rutke doet niet aan pose of mooischrijverij. Zoals we zeiden is haar bundel overwegend gedachtenlyriek. Een bevestigende toon en veralgemenende wendingen geven hem herhaaldelijk een aforistisch karakter. Als dusdanig treffen de verzen soms door een incisieve uitspraak, een frappante zegging of rijke beknoptheid. Dikwijls echter zijn haar gedichten niet prismatisch genoeg; de beeldspraak doet dor aan, ritme en klank zijn te naakt en te arm om deze gedichten in hun geheel onvergetelijk te doen zijn. Wellicht heeft de schrijfster, meegesleept door de ‘goden van gedachten’ die zij droomt (22), het vormaspect een beetje verwaarloosd.