Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 389]

Kroniek
Marcel Janssens
Het gironummer

Een jaloers industrieel, die in zijn vroegere, betere dagen een begaafd violist was, liet aan zee een dubbele woning bouwen met het doel zijn vrouw, die hij van een overspelige verhouding met een vriend des huizes, een majoor, verdenkt, beter te kunnen betrappen langs de enige tussendeur, waarvan hij alleen de sleutel heeft. De man laat tijdens zijn wintersportvakantie het huis alsmede zijn vrouw bewaken door een jonge doctorandus in de geneeskunde, die alleen maar meent dat hij als huisbewaarder werd aangesteld en aanvankelijk niet vermoedt dat hij, ten zelfden titel als de dubbele woning en de enige tussendeur, deel uitmaakt van de maniakale voorwendsels om het doen en laten van de vrouw beter te kunnen controleren. De jonge huisbewaarder Aad Oosthoek, die de verzamelde gedichten van Keats bij zich heeft en zijn tijd wat verlummelt, o.m. met het zoeken naar een onvindbare nachtvaas, geraakt geleidelijk ingewijd in de bedoelingen van zijn werkgever, hij flirt bovendien met een vriendin van de vrouw des huizes, een Belgische schilderes, en ten slotte met de 17-jarige Ellie, de hulp in huis. Ellie wordt door haar meester weggezonden, het wordt duidelijk dat de vrouw inderdaad een verhouding heeft met de majoor, en meneer en mevrouw zullen dan maar scheiden. De student keert terug naar de universiteitsstad, waar hij een laatste ophelderend gesprek voert met zijn vroegere baas, die hem zijn innerlijk en drijfveren grotendeels prijsgeeft.

Dat is, in telegramstijl geresumeerd, de inhoud van Simon Vestdijks nieuwste roman, Een huisbewaarder (Amsterdam, De Bezige Bij, 1967, 261 blz.). Zoals de twee-drie vorige boeken die Vestdijk publiceerde, heeft ook Een huisbewaarder iets van een detectiveverhaal, echter in mindere mate. Over het babbelzieke Zwaantje, een vriendin van mevrouw, zegt de huisbewaarder die als ik-verteller fungeert, dat ‘zij het leuk vindt om een babbeluur te vullen met detectiveachtige complicaties’. Hetzelfde mag gezegd worden van de babbelstonden van de schrijver zelf, al moet men erbij voegen dat zijn boek ettelijke babbeluren in beslag neemt. Zo is er bijvoorbeeld het waarom van

[p. 390]

het bouwen van het dubbele huis, waarvan de onbewoonde helft slechts bestaat omwille van de tussendeur. Dit waarom blijft lange tijd onopgehelderd. Ongeveer halfweg het boek gist de huisbewaarder er nog naar, en het wordt hem pas helemaal duidelijk als hij de jaloersheid van meneer Louis Bijtel ontdekt heeft. Zo is er ook nog de schijnbare vergiftiging van Louis, die echter maar loos alarm is en blijkbaar enkel dient om de spanning een momentje op te schroeven. Er lopen verder nog échte speurders in het boek rond, want Louis huurt een detectivebureau om zijn vrouw Jikke tijdens haar escapades in de stad te schaduwen. Zoals gezegd is het speurdersverhaal echter niet het belangrijkste element in de nieuwe roman.

Vestdijk schrijft duidelijk op de eerste plaats een psychologische roman. Daartoe koos hij in de persoon van de ik-verteller, de huisbewaarder Aad Oosthoek, een geschikt medium. Deze Oosthoek gedraagt zich zowat als de ik-personen bij Marnix Gijsen: hij is een intelligent waarnemer, die de evoluties der verhoudingen tussen de overige personages, zowel de aantrekking als afstoting, afstandelijk registreert en daar wat dieper in tracht te peilen door het naspeuren van verborgen beweegredenen. De loerende Oosthoek illustreert vooral Vestdijks attentie voor subtiele gemoedsbewegingen in microtoestand. ‘Men moet ervan uitgaan,’ zo zegt hij, ‘dat tussen iedere willekeurige man en iedere willekeurige vrouw de vonk kan overspringen, en zelfs, in microtoestand, altijd overspringt.’ (53) Inmiddels valt hij enkele keren uit zijn toeschouwersrol, doordat hij zich op ongevaarlijke zijwegen engageert in een paar erotische avontuurtjes. Hoofdzaak blijft echter het bestuderen van het gedrag van de jaloerse echtgenoot. Oosthoek doorvorst de voorgeschiedenis van het muzikaal begaafde kind met de lange zwarte haren, zijn eerste huwelijk met een actrice, de geleidelijke verwoesting van zijn geestelijke krachten, het heimwee naar de verloren jeugd, de moeë onmin met zijn tweede vrouw, de decadentie in de vulgaire plezieren van de wintersportcentra.

Rechercheur Oosthoek verklaart het psychologisch drama van Louis Bijtel uit de antecedenten. Als kind kende hij de tien jaar oudere Louis, enig en bedorven kind, ‘de held van zijn jeugd’. Hij heeft de aftakeling van deze man, die ooit de Havanaise van Saint-Saëns en Romanzen van Beethoven speelde, op de voet kunnen volgen. De zwartharige hond Joy, op wie Louis eens uitzinnig zijn opgekropte woede koelt, wordt door de huisbewaarder afgeschilderd als een evenbeeld van hun beider meester. In de barbaarse tuchtigingsscène met de hond speelt Louis, die in een vervlogen periode van zijn leven eveneens lang zwart haar droeg, tegelijk de rol van beul én slachtoffer. Tegenover Oosthoek, die

[p. 391]

zijn leven kent en dit alles in zijn eigen huis moet bijwonen, bekent hij grotesk-verbeten zijn bitterheid om het eens afgeknipte zwarte haar, symbool van het verloochende verleden. Onder de druk van dat verleden is Louis een ‘correcte gek’ geworden, een duivelse, Hoffmanneske figuur. Het bouwen van de dubbele villa is, samen met andere grillen, een uiting van zijn deels reële, deels gespeelde, in elk geval karakterloze gekheid. Het zwarte haar en de viool vormen wel degelijk dé levenszenuw - hét onuitwisbare trauma - in Louis' leven. Als Oosthoek in hun laatste gesprek die dingen te pas brengt, ziet hij andermaal ‘zo'n witte schrikblik’ in Louis' ogen. Zijn tweede huwelijk met Jikke verergerde de innerlijke catastrofe nog. Jikke, zo zegt de academische huisbewaarder, is een onbruikbare godin, geen Magna Mater, geen Artemis of Athene, geen Hestia, kortom geen echtgenote voor wie men Troje in vuur en vlam zou zetten. Zij kon hém, Oosthoek, zelfs niet prikkelen, en dat is niet weinig gezegd. Op de laatste bladzijde noemt Oosthoek dan ook zowel Joy als Louis ‘bastaards’ en in dat woord ligt de hele levensmislukkig van Louis Bijtel schamper vervat.

De huisbewaarder zelf voelt zich nu geroepen om Louis te genezen. Als hij de situatie begint te kennen, wil hij weg uit dat spookhuis ‘met zijn mensen en dieren, die elkaar het leven zuur maken en zich niet weten te gedragen.’ Maar hij blijft; de reden staat in de titel van hoofdstuk IX: Schennis van het huis om het huis. Er ontspint zich in zijn brein een voor mijn part buitenissige motivering van datgene wat hij samen met Ellie wil doen om Louis te redden. Op Oosthoek rust ‘de plicht om van het huis in waarheid een huis te maken.’ ‘Mijn actie is in wezen onzelfzuchtig,’ zegt hij, ‘ik draag iets bij tot de welstand der huisgoden, de gezondheidstoestand van laren en penaten. Het huichelachtige van dit soort, overigens uiterst vage bespiegelingen blijft niet geheel voor mij verborgen, maar is van liefde's handel en wandel de huichelarij niet een rechtmatig bestanddeel?’ (126). Door de gouden eenwording in de oudste handeling van het mensdom wil hij Louis een nieuwe geboorte schenken. ‘Ik vrij met uw dienstmeisje om u gelukkig te maken meneer.’ (139). Hij wil wat menselijkheid gireren op Louis' rekening. Wat hij met het onwetende meisje Ellie bedrijft, is bedoeld als een therapie per procuratie en met terugwerkende kracht ten bate van de ongelukkige Louis. Het toppunt is de vervoerde liefdescène op zolder boven op een stapel papieren en partituren - de symbolen van Louis' vergane grootheid. Hij wil met Ellie Louis' verleden seksueel bezegelen, veredelen, sublimeren, opdat hij er partij uit zou trekken. Dit lijkt mij dé kern van het boek te zijn.

Ik kan daar alleen over zeggen dat ik in deze buitenissige symboliek,

[p. 392]

waar de psychoanalisten zo mogelijk een puntje aan kunnen zuigen, niet heb kunnen geloven. De voorgewende symbolische en therapeutische samenhang tussen het seksueel verkeer van Oosthoek en Ellie enerzijds en de redding van Louis anderzijds is een vernuftig geënsceneerd bedrog, ook zelfbedrog waar het Oosthoek betreft. Dit geldt ook voor de voorgewende symbolische geladenheid van andere elementen in het boek: de symboliek van de verhouding kat - hond, lam - leeuw; de symboliek van het jachttafereel op het schilderij, enz. De verteller is zich daar trouwens zelf van bewust, hetgeen reeds blijkt uit de geciteerde teksten. Hij vraagt zich af of de door hem verzonnen samenhang op reële verhoudingen berusten kàn, en hij ‘ziet ze niet, - niet dadelijk.’ Om die samenhang te doorgronden, zo zegt hij, zal men wel een beroep moeten doen op de fantasie, het symbolische, zelfs het occulte. De verteller is ironisch genoeg om zijn vernuftige motivering van de ‘bloedtransfusie’ niet helemaal au sérieux te nemen. Het belangrijke negende hoofdstuk wordt afgerond met een ironiserend woordspel: ‘ik kan wel voor de zwangerschap zorgen, maar hoe moet het dan verder met de bevalling van de nieuwgeboren Louis?’ vraagt hij. Die eventualiteit voorzag hij nog niet in zijn ‘studie’. Ik heb de indruk dat Vestdijk zelf de lezer hier met een kluitje in het riet stuurt. Al moet men erbij zeggen dat hij in die dialectiek van ernst en ironie op zijn best is. Ik meen hier te mogen herinneren aan het refreintje van de superieur-ironische ‘duivelskunstenaar’. Oppassen is hier geboden.

Al komt het soort psychologie dat Vestdijk in deze roman bedrijft, bijzonder ondergronds en in elk geval gratuit en excentriek voor, dan dient toch te worden toegegeven dat hij ook in zijn speelse divertimento's een meester blijft in de orchestratie van zijn boeken, waarmee ik de vernuftige omsingelingsmaneuvers bedoel rond een kern die niet zo gewichtig hoeft te zijn opdat hij er een turf omheen zou schrijven. Vestdijk zou makkelijk een roman kunnen schrijven over niets - of bijna.