Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 385]

Lieve Scheer
Tweeluik van Daisne

Onder de titel Reveillon-Reveillon (Manteau) bracht Johan Daisne twee eindejaarsverhalen samen. Het eerste is een kleurig levensuitknipsel van een man op middelbare leeftijd. Het nieuwe jaar verwelkomt hij in de kleine intieme kring van goede en gelukkige mensen met lekkere schotels, tintelende drank en papieren hoedjes, terwijl het dansorkest er de stemming in brengt en de moppen en plagerijtjes tot voortdurend lachen prikkelen. Die eindejaarsfrivoliteit heeft echter een onverwacht staartje. De exotische Madame Butterfly, alias de caissiére van ‘Chez elle’, neemt de hoofdfiguur op zijn luchtig gegeven eindejaarswoord en verschijnt ten tonele in het kantoor van zijn zaak...

De speelse en onderhoudende toon kan zeker bekoren. De charme van het eindejaarsfeest steekt prettig af tegen het zorgelijke ziek-zijn van de verteller in de lange inleiding en de kribbigheid om de netelige situatie van het lange slot. De handenwrijvende en buigende Monsieur Alphonse, het lichtelijk verslenste nachtbloempje Daisy Chezelle en de onuitstaanbare Fliep zijn uitstekend getypeerd. Het examen dat de directeur van Daisy afneemt, is een hoogtepunt van vindingrijke speelsigheid; de pointes kunnen afzonderlijk banaal zijn en het geheel een ongeloofwaardige charge, de herhalings- en verrassingseffecten worden echter zo voortreffelijk gedoseerd dat het de lezer onwillekeurig bekoort.

Met deze woorden van lof wil ik nu niet zeggen dat Reveillon I een meesterwerk is. Het slot bijv. is geforceerd, verscheidene grapjes die in het boek te vinden zijn, heb ik (en heeft menig lezer met mij) het laatste jaar toevallig ook horen vertellen. Nog meer hindert dat de meer intieme bekenden Fred, Pipa en Roelf, niet uit de verf kwamen. In plaats van portrettering krijgen we - nogmaals - narcistische en zwemmerige gevoeligheid. Sedert zijn allereerste boek is het bij Daisne zo geweest; hij heeft een onovertroffen talent om te typeren: denk aan Betty, aan Liesje, en Guus (De man die zijn haar kort liet knippen), aan Beltje (De neusvleugel der muze) aan Bourzerolles (Baratzeartea),

[p. 386]

Curumilla (De trap van steen en wolken); zohaast hij zich echter waagt aan een personage waartegenover hij affectief betrokken is, worden de contouren wazig, zijn talent zwijgt en we krijgen buitengewoon intens en hinderlijk sentimentalisme opgedrongen. Voor Fran konden we die omneveling aanvaarden, omdat haar lokkend mysterie een structurerend motief van de roman was. Als Daisne echter wil dat we iets meeleven van zijn overlopende gevoeligheid voor al de Freds en Pipa's en Oma's en Mamans en Dominiques die er in zijn boeken rondlopen, dan moet hij ze beter tekenen.

Tegenover deze ‘Reveillon rose’ in de geborgenheid van de huiselijke kring staat de tweede als een ‘Reveillon noir’. Hier horen wij een vereenzaamde en beproefde die het leed van zijn donkere leven in een schriftelijke biecht uitsnikt. Als enig en schraal gezelschap om de kerstnacht te doorworstelen heeft hij een kruik jenever en koffie. Dit verhaal is vooral te waarderen om zijn bij pozen knap-uitgebouwde suspens wanneer de hoofdfiguur betrokken raakt in de verzetsbeweging, tot hij gevangen wordt, waardoor in kettingreactie het ongeluk op hem neerkomt. Het paradoxale van de situatie waardoor de beproefde in zijn weerloosheid nog meer tegenslagen op zich toeroept, geeft een beklemmend beeld van het leven. De cynische onverschilligheid van de medemens is hier zo vanzelfsprekend voorgesteld dat zij verontrust. Ze zijn maar al te echt: de medegevangenen die hun onheil harteloos op een uitgestotene wreken, de echtgenote die te egoïstisch blijkt te zijn om op de terugkomst van haar man te wachten, later de werkgevers die een versleten oorlogsslachtoffer niet kunnen gebruiken en de weeshuisdirectie die betaling eist van wie niets heeft voor diensten die ze niet bewees. Maar Reveillon II zou geen boek van Daisne zijn, indien tegenover die brutale feiten niet de troostende warmte stond van een paar individuele verhoudingen.

Toch kan ik me ook voor dit verhaal niet beperken tot enkel lof. Ik denk dat slechts weinig lezers zullen in staat zijn om het sentimentalisme van dit verhaal tot in zijn buitenissige overdrijvingen te volgen: de beproefde vader doet bijv. uit piëteit de filologische en geneeskundige studies van twee afgestorven geliefden over! Wat echter nog meer hindert, is de opdringerige nadruk waarmee de auteur hier en elders zijn tedere gevoelens etaleert, maar dat kenden we reeds van Daisne.

Men kan zich nu afvragen waarom de auteur deze twee verhalen samenbundelde en er als ondertitel ‘Een tweeluikroman’ op zette. Het magisch realisme zou er hem ditmaal hierin zitten dat de twee stukken elkaars spiegelbeeld maar ook elkaars tegengestelde zijn. Het tweede zou de transpositie van het eerste zijn, of omgekeerd.

[p. 387]

Elkaars tegengestelde zijn de verhalen in ieder geval. Allegro en speels is het eerste, traag en vol verdriet het tweede; leven wij in het eerste een reeks gebeurtenissen mee die ontstaan terwijl we lezen, het tweede is een terugblik en de verteller behoudt de hele tijd door de zwevende toon van de melancholische mijmering. Hoe de twee Reveillons elkaars spiegelbeeld zouden zijn, blijft voor mij echter een raadsel. De geschiedenissen verwijzen nergens naar elkaar en sluiten in geen enkel opzicht bij elkaar aan. Alleen voor wie door de verhalen heen naar de auteur kijkt en vermoedt dat Frédérique uit het eerste en Karlien uit het tweede gesproten zijn uit een zelfde beleving; het heimwee van Daisne naar een gestorven dochtertje, wordt de zin van dit samenbrengen duidelijk. Ik vind het jammer dat Daisne zich niet de moeite getroost heeft om door een paar kleine technische truukjes het gezellige feest in ‘Petit Suisse’ (Reveillon I) tot de gedroomde nieuwjaarsnacht te maken, niet van hemzelf, maar van de vereenzaamde uit het tweede verhaal. Slechts dan zou men kunnen spreken hebben van een afgerond werk, een echt tweeluik; maar misschien wordt de auteur door te veel emotionele noden gedreven om zijn verhaal van zichzelf los te knippen en een zelfstandig bestaan te geven.

Trouwens, het hele werk van Daisne wordt gedragen door de emotionele behoefte van een verteller aan een sympathiserende, meelevende lezer. Een boek van Daisne lezen is ingaan - of niet ingaan - op een uitnodiging tot vertrouwelijkheid. Van de eerste bladzijden af zoekt de ik-figuur dat intieme contact met de lezer, door hem in te wijden in dingen waarover men alleen met zijn beste bekenden spreekt. Zoals in ander werk is het weer eens een peripetie met een bepaald kies lichaamsdeel waarbij de nadruk der nauwkeurige detaillering in leuk contrast staat met de zorgvuldig gekozen omschrijvingen. Dit doorbreken van de taboes is een van de meest gebruikte kunstgrepen van de auteur om zijn werk een gezellig-kameraadschappelijke toon te geven. Denk aan het zenuwachtige vliegtuigongemak van de ik-figuur die dringend ergens heen moet in ‘De neusvleugel...’ of het genot dat Gun uit ‘De trap...’ beleeft op zijn porseleinen troon. Is eenmaal dit contact gelegd, dan komt de auteur zoals een lastig kind bij je aan met al het belangrijke onbelangrijke van zijn dagelijks leven, zijn hobby's, zijn lievelingsliedjes, zijn kerstkaarten, zijn foutjes en verlegenheden, zijn binnenpret, zijn plannen, de netelige situaties waar hij in verzeilt enz., enz.

Je kan kribbig worden om die nooit aflatende mededeelzaamheid, om de enge ik-betrokkenheid van de spreker, maar soms ook ben je gecharmeerd om de grenzeloze naïviteit waarmee dat alles gebeurt, en dan

[p. 388]

speel je maar mee het spelletje van de aspirientjes, de wagentjes, de kamertjes, de briefjes en bezoekjes en handjes en glimlachjes, de hartemondjes en geschenkjes, je slikt de troetelnamen en opgestapelde affectieve woorden, het geklets over het weer, het gevlei en gevlij en gezoen, de biggelende tranen, de tengere gestalten, de vergeet-mij-niet-ogen en de hele romantische snuiterijenwinkel.

Ik weet niet goed waarom ik dat allemaal in dit boek Daisne kan vergeven. Misschien omdat deze ‘dubbelroman’, hoe onafgewerkt hij ook uit de levende werkelijkheid van het sentiment gegrepen werd, in zijn fundamentele ambivalentie van vreugde en gemis, menselijker, échter aandoet dan wat Daisne de laatste tijd schiep. Het vrolijke, intieme, luchtige, speelse badineren van de eerste Reveillon, het is de synthese van Daisnes jongste literaire autotochten met hun leuke pleisterplaatsen: onderhoudend, geestig, maar ook banaal soms, goedkoop en vooral: ondiep. Het is een heendansen over elk moment waarin iets van zorg en ernst zich dreigt te vertonen. En nu- na die buitelende kermisstoet van Baratzeartea tot Charabon - hoor je in Reveillon II een stem zo neerslachtig en verstikt door ingehouden tranen dat je je wrevel maar wil vergeten en proberen te begrijpen, begrijpen dat de luchtigheid een verdediging is van een door zwarte melancholie gedrukte natuur.

Er is veel dat hindert in Reveillon I en ook Reveillon II afzonderlijk kan tegenvallen als je eenmaal allergisch geworden bent voor Daisnes naar het zieke gaande gevoelerigheid, maar toch, als je de twee verhalen in elkaar laat samenklinken, wordt Daisnes werk weer geloofwaardig. De omfloerste mineurtoon van Reveillon II - op zichzelf gezien vol onwijze en bijna neurotische romantiek -, vult Reveillon I aan met iets wat bij alle sentimentalisme op enkele bladzijden na in het andere luchtig geschrijf van Daisne ontbrak: gevoelsdimensie.