Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 112

[p. 786]

Kroniek
Lode Roose
Het oude Nederlandse lied - Studies en tekstuitgaven

Het zal moeilijk blijven de uitspraak van Gerard Brom ‘Nederland schildert met de rechter- en schrijft met de linkerhand’ te weerleggen, maar wie sommige van onze middeleeuwse of zeventiende-eeuwse liederen hoort of leest, is toch overtuigd hier een literatuur te ontmoeten die het buitenland ons mag benijden.

Op het gebied van de studie en de uitgave van liederteksten zijn wij de laatste tijd niet karig bedeeld geworden. Prof. K. Heeroma schonk ons zijn royale editie van het Gruuthusehandschrift, Dr. Gerritsen bracht met een ploeg Utrechtse neerlandici een uitgave van het liedboekje van Marigen Remen, terwijl in de Zwolse Drukken en Herdrukken, naast liedkunst van Stalpart van der Wiele en Lodewijk Makeblijde, ook de bundel uit het tertiarissenklooster Mariengraff te Grave aan de beurt is gekomen.

Deze lijst kan nog worden aangevuld met een viertal zeer recente uitgaven: een onveranderde herdruk van G. Kalffs Het lied in de middeleeuwen (Gysbers & Van Loon, Arnhem 1966, 760 blz.), een eveneens ongewijzigde herdruk van Dr. A.A. Van Rijnbachs editie van het Groot Lied-boek van G.A. Brederode (Ad. Donker, uitgever te Rotterdam 1966, 373 blz.), A.J.M. Van Seggelens Het liedboek van Lissbet Ghoeyuaers (W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle 1966, 214 blz.) en G.J. Helmers studie over Den Gheestelijcken Nachtegael (Drukkerij Gebr. Janssen N.V. Nijmegen, 1966, 175 blz.). Beide laatste publikaties zijn proefschriften die te Nijmegen onder de leiding van Prof. W. Asselbergs tot stand zijn gekomen.

Kon G. Kalff, toen hij in 1884 zijn studie over het wereldlijke lied in de middeleeuwen uitgaf, reeds enkele auteurs vermelden die hem op zijn werkterrein voorafgegaan waren, de taak die hij op zich had genomen bleef ontzaglijk. Zijn materiaal diende hij in vele gevallen nog rechtstreeks uit de handschriften te halen. Toch werd zijn boek een standaardwerk dat men nog graag bij de hand heeft. Daarom was het een gelukkige gedachte deze studie weer in het bereik te stellen van het

[p. 787]

steeds groeiend getal van diegenen die zich voor onze middeleeuwse liedkunst interesseren. Vele beweringen en visies in dit werk mogen door latere onderzoekingen achterhaald zijn geworden, Kalffs boek blijft na meer dan tachtig jaar nog steeds het enige werk dat het Middelnederlandse wereldlijke lied in zijn geheel overschouwt.

Het is een bewijs van Bredero's blijvende populariteit dat ook een herdruk van zijn Groot Lied-boek noodzakelijk werd geacht in de vorm die Dr. Van Rijnbach daaraan in 1944 gegeven heeft: een aanpassing van de zeventiende-eeuwse teksten aan de spelling van onze tijd. Bredero is onder alle auteurs van de gouden eeuw wel die dichter die de hedendaagse lezer het sterkst blijft aanspreken. Hij staat in de algemene opinie heel wat dichter bij ons dan Hooft, die te veel zou schuilgaan achter renaissancistische vormcultus, mythologische inkleding en vernuftspel. Bredero vertolkt gevoelens die aan de moderne sensibiliteit appeleren en hij doet dit in een vorm die men kan interpreteren als de directe weergave van persoonlijke onafhankelijkheid t.o.v. van een sterk normatieve kunstleer. Hij heeft deze onafhankelijkheid op artistiek, zoals op taalkundig gebied, uitdrukkelijk geponeerd in de tweemaal herdrukte voorrede tot een intussen verlorengegane editie van zijn liederen die hijzelf had samengesteld maar - let wel - uitsluitend liederen van het boertige genre bevatte. Wanneer hij zijn liefdes- en inkeergedichten ging schrijven, trachtte hij zich, ook wat de taal betreft, aan de normen van zijn renaissancistische tijdgenoten te onderwerpen. Als hij ook in die poëzie ‘modern’ is gebleven in de zin die wij hierboven hebben aangegeven, dan is hij dat tot op zekere hoogte ondanks zichzelf. Het is duidelijk dat Bredero bewonderend naar een kunstenaar als Hooft opgekeken heeft en dat hij ook pogingen aangewend heeft om de artistieke principes van zijn stad- en tijdgenoot in zijn eigen werk in toepassing te brengen. Hij is daar vaak niet in geslaagd door zijn gebrek aan humanistische vorming en vooral door zijn anders-geaard temperament. Albert Westerlinck heeft dit in zijn bespreking van Knuttels studie over Bredero (D.W. en B., nov. 1950) met een term van Kretschmer een cyclothym temperament genoemd en heeft vanuit deze typologisch-psychologische karakterisering het eigene van Bredero's lyriek, o.m. het tot in de mannenleeftijd bewaarde jeugdige gevoel, duidelijk kunnen interpreteren.

Anders dan bij de echte renaissancist, voor wie de emotie slechts een aanleiding was tot het maken van iets moois, en die eerst de emotie overwon om dan bewust een kunstwerk te structureren en te bekleden met elementen die het oor en de geest moesten behagen, heeft Bredero zich nooit van zijn gevoelens kunnen distantiëren. Zo bleven die emoties,

[p. 788]

heftige emoties meestal, van het eerste tot het laatste vers in zijn gedichten doorzinderen. Daarom ook verschijnt hij aan ons met het hart op de hand, een rijk en getormenteerd hart, het hart van een bohémien, van een gelukzoeker die vele richtingen is ingegaan. Want indien zijn Liedboek de drie afdelingen van het boertige, het amoureuze en het aandachtige (d.i. het godsdienstig-mediterende) bevat, kan men hierin wel een aansluiting bij de rederijkerstraditie zien, die haar dichterlijke scheppingen ook naar een sotte, amoureuze en vroede inhoud catalogeerde, maar toch was deze indeling in Bredero's liedbundel maar mogelijk als deze drie facetten in zijn werk aanwezig waren, m.a.w. als de dichter Bredero aan deze drie levenssferen participeerde. En hij heeft dat gedaan niet in de orde van opeenvolging maar van afwisseling, wat aan elk gedicht dat wij van hem lezen een bijkomende dimensie verleent. In zijn hunkering naar aardse genietingen weten wij zijn besef van God en eeuwigheid aanwezig en in zijn verzuchtingen naar de paradijselijke rust zien wij hem nog vastgeketend aan de drinkbeker en de vrouw. In verband met zijn verhouding tot de vrouw wensen wij er terloops op te wijzen dat Bredero naar ons geloof - en een aandachtige lezing van zijn amoureuze lyriek moet dit duidelijk maken - niet de man is geweest bij wie de zinnelijke hartstocht vóór alles primeerde. Te vaak en te nadrukkelijk spreekt hij zijn verering uit voor de geestelijke en zedelijke kwaliteiten van de beminde, opdat wij hierin enkel de inwerking van een litteraire traditie zouden zien. Was hij ongetwijfeld niet ongevoelig voor de lichamelijke aspecten van de man-vrouwverhouding, blijkt hij ze ook intens beleefd te hebben, nergens vertoont zijn amoureusheid het geraffineerd-sensueel karakter dat Hoofts Vluchtighe nimph en andere van diens minnedichten vertoont. Om de rijkdom van zijn belevingen, om de gespletenheid van zijn gemoed in zijn ervaringen spreekt Bredero de moderne lezer aan, maar zijn stem zou ijdel klinken, waren wij niet overtuigd van de authenticiteit van zijn gevoelens. Deze echtheid leiden wij hoofdzakelijk af uit de zgn. formele ongaafheid van zijn gedichten, uit de afwijkingen die zij t.o.v. de ernstig-betrachte vormidealen vertonen. Bredero's overspannen gemoed houdt de vormciselering niet vol: het metrum breekt, de syntaxis gaat kreupel, triviale woorden mengen zich onder de sublieme, zoals krampachtige uitroepen onder de breed-uitdijende klachten.

Bredero's boertige liederen kunnen wij, als knappe staaltjes van typeerkunst, louter amusant vinden, maar zijn pathetische minneklachten en zijn aandoenlijke liederen van inkeer en godsverlangen kunnen wij nooit vergeten. Zolang een man een vrouw zal liefhebben, hunkeren naar haar wederliefde, gebukt gaan onder haar weigering, lijden onder haar adieu,

[p. 789]

zolang aan God en eeuwigheid zal geloofd worden en geloof en leven met elkaar in conflict kunnen komen, zal Bredero's stem, bij al wie Nederlands verstaat weerklank blijven vinden. Zo is hij een dichter van alle tijden en een der aantrekkelijkste figuren uit de Nederlandse letterkunde. Zijn werk is dan ook geen leesvoer voor filologen alleen. De hulp van de filoloog bleef echter in de uitgave van deze poëzie onmisbaar om haar ook voor de doorsnee-lezer toegankelijk te maken. Door zijn spellingaanpassing, zijn uitstekende woordverklaring en zijn voortreffelijke inleiding heeft Dr. A.A. Van Rijnbach zich uitmuntend van deze taak gekweten.

Met Van Seggelens studie en tekstuitgave keren wij opnieuw naar de middeleeuwen. De liederen die hij uitgeeft, of liever heruitgeeft, want Prof. Lecoutere publiceerde de teksten reeds in 1899 in de Leuvensche Bijdragen en vele daarvan werden ook door Dr. J.J. Mak in zijn Middeleeuwse kerstliederen opgenomen, worden bewaard in een handschrift uit de Bibliothèque nationale te Parijs. Lecoutere en na hem Knuttel (in zijn Het geestelijk lied in de Nederlanden vóór de Kerkhervorming) hebben deze liederverzameling onder verschillende oogpunten bestudeerd, zodat het voor Van Seggelen niet gemakkelijk geweest is hierover nog veel nieuws aan het licht te brengen. Hij heeft het hele onderzoek op het gebied van handschriftbeschrijving, auteurschap, bespreking van de inhoud en zijn achtergronden opnieuw doorgenomen en als een der belangrijkste resultaten van zijn studie noteren wij de bevinding dat Elisabet Ghoeyuaers, wier naam met de verzameling verbonden is, niet als de dichteres of de kopiiste van de liederen beschouwd mag worden. Zij is alleen de eerste eigenares van de bundel geweest en heeft zelf behoord tot het Sinte-Claraklooster van de Urbanisten te Brussel. De Brabantse herkomst wordt, zoals Lecoutere reeds had aangetoond en door Van Seggelen met meer argumenten wordt bewezen, in de taalkenmerken van de liederen gefundeerd. De teksten worden ingedeeld in liederen met betrekking tot Christus, heiligenliederen (vooral Maria, Franciscus en Clara worden hier bezongen) en liederen der ‘minnende ziel’ en door de auteur van deze studie naar hun inhoud en de daaruitvolgende plaats in de verschillende strekkingen van de middeleeuwse vroomheid besproken. Een literaire evaluatie van de liederen wordt slechts terloops gegeven, de varianten bij een aantal teksten worden daarentegen uitvoerig behandeld. Op de studie volgt de uitgave van de liederen zelf (46 in totaal) met codicologische en taalkundige commentaar. De tekstbezorger heeft o.i. ten onrechte de interpunctie van het handschrift zonder meer behouden. Interpunctie maakt immers deel uit van de tekstcommentaar en wij hadden dan ook verwacht dat de

[p. 790]

commentator op een of andere manier zijn visie op deze zintekens voortdurend zou geven. Dit gebeurt nu slechts af en toe in voetnoten, waardoor de leesbaarheid van de teksten weinig gebaat wordt. Intussen hebben wij dan toch een nieuwe volledige editie ter beschikking van liederen die in hun geheel slechts in een nog moeilijk te bereiken nummer van Leuvensche Bijdragen te vinden zijn.

De studie waarop G.J. Helmers onlangs te Nijmegen promoveerde is een concreet resultaat van de belangstelling die de laatste jaren te Leuven onder de stimulans van Prof. Rombauts en te Nijmegen onder de leiding van Prof. Asselbergs voor het 17de-eeuwse katholieke lied ontstaan is. De bundel Den Gheestelijcken Nachtegael, die het onderwerp van Helmers' dissertatie vormt, is een liedboek dat volgens het titelblad ‘t'Antwerpen, By Ian Cnobbert Anno 1634’ het licht zag, maar in feite in Holland gedrukt is geworden en er hoogstwaarschijnlijk ook werd samengesteld en voor een groot deel gedicht door de uit Zuid-Nederland afkomstige jezuïet Petrus Maillart, die omstreeks 1634 in de missio hollandica werkzaam was. Tot dit aan een zekerheid grenzend vermoeden was Dr. W.J.C. Buitendijk reeds in 1942 gekomen en zijn opvatting wordt door Helmers bijgetreden, zodat hij er zich dan ook op toegelegd heeft een volledige biografie van Petrus Maillart op te stellen.

Helmers ziet voor de Hollandse afkomst van Den Gheestelijcken Nachtegael ook een argument in het feit dat de heiligenliederen in deze bundel niet zijn gerangschikt volgens onderwerpen, zoals in Zuid-Nederland gebruikelijk was, ook niet volgens het kerkelijke sanctorale dat op 30 november (Andreas) aanvangt, maar in aansluiting bij het burgerlijk jaar, dat met 1 januari begint.

Niet alleen de titel maar ook de muzikale opzet heeft het liedboek gemeen met Les rossignols spirituels, liguez en Duo dat in 1616 in Valenciennes gedrukt werd. Ze zijn beide voorzien van muziek in tweestemmige zetting: superius en bassus. Deze tweestemmigheid was reeds kenmerkend voor de 17de-eeuwse Zuidnederlandse liedboeken (o.m. bij De Harduwijn. Van Haeften en Van Mechelen), in het Noorden werd zij in Den Gheestelijcken Nachtegael voor het eerst consequent doorgevoerd.

Evenals het grote en vaak heruitgegeven Zuidnederlandse verzamelwerk Het Prieel der gheestelijcke melodie (Brugge, 1607), bevat het Hollandse liedboek naast nieuwe ook vele oude liederen. Het onderzoek van de bronnen heeft Helmers op interessante wijze uitgevoerd, doordat hij zich niet alleen tot het naspeuren van de herkomst der ‘oude’ teksten beperkt heeft, maar omdat hij ook nauwkeurig heeft nagegaan

[p. 791]

welke wijzigingen de samensteller van de bundel in de overgenomen liederen aangebracht heeft en wat deze aanpassingen impliceren. De woordenschat werd vervlaamst, de zinsbouw werd zuiverder en op die manier beter verstaanbaar gemaakt, terwijl ook de metriek op sommige plaatsen verbeterd werd. Ook werden enkele anticalvinistische passages in hun uitdrukking verzacht.

Het artistiek gehalte van nieuwe liederen in de zangbundel moet niet hoog aangeslagen worden. De teksten die in deze studie als typische voorbeelden opgenomen werden laten inderdaad geen al te gunstige indruk van Maillarts poëtisch vermogen. De betekenis van het liedboek ligt dan ook elders. Dr. Helmers vat ze in zijn ‘Besluit’ als volgt samen: ‘Niet om de literaire waarde der oorspronkelijke teksten verdient het de aandacht van de hedendaagse lezer, maar wel om het feit dat enkele tendenties uit de ontwikkeling van het 17de-eeuwse geestelijk lied erin samenkomen: een groot aantal liederen van De Harduijn (de verdienste van Dambres ontdekking op dat stuk komt in Helmers' studie onvoldoende tot haar recht - L.R.) en Van Haeften raken nu voor het eerst in Holland verspreid; de heiligenverering krijgt een nieuwe impuls, de mondaine muziek van de vroege 17de eeuw wordt in het geestelijk lied geïntroduceerd, het tweestemmig vocaal of instrumentaal uitvoeren van geestelijke liederen nu ook in het noorden bevorderd.’

Is de kennismaking met deze Hollandse liedbundel dan ook geen openbaring van nog onbekende schoonheid geworden, toch verdient Dr. Helmers onze waardering om de wijze waarop hij zijn studie heeft aangepakt en waarbij hij zich door veel kritische zin en een duidelijke gerichtheid op het litterair en muzikaal karakter van de liederen laten leiden heeft. Zo werd zijn boek niet alleen een interessante bijdrage tot onze kennis van het geestelijk lied tijdens de zeventiende eeuw, maar voor de geïnteresseerden ook een stuk boeiende lectuur.