Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 117]

Kroniek
Albert Westerlinck / Nederlandse letteren

Christian Emiel Marie Küpper (Utrecht 1833-Davos 1931) had drie deknamen: Theo van Doesburg, I.K. Bonset en Aldo Camini. De eerste is veruit de meest bekende in de wereld van de plastische kunsten, onder de tweede schreef hij modernistische gedichten, onder de derde een experimentele roman. Küpper was als Van Doesburg kunstcriticus en -theoreticus, schilder, architect en binnenhuisontwerper. Hij is vooral bekend als voornaam medeoprichter van het internationaal gerichte tijdschrift De Stijl (1917-1931). Het is minder bekend van Van Doesburg, die zich als theoreticus, practicus en animator fel deed gelden bij de vernieuwing van de plastische kunsten, ook de ambitie koesterde op het gebied van de letteren omwentelend op te treden. In De Stijl (1920) verscheen het manifest De literatuur, ondertekend door hem, Piet Mondriaan en Antony Kok (dichter). Een jaar later publiceerde hij in hetzelfde tijdschrift een Inleiding tot een nieuwe verskunst. Beide opstellen zijn sterk tegen de traditie, inzonderheid de gevoels- en stemmingspoëzie, gericht. De diepste tendens is de ontindividualisering van de taal door het weren van bewuste gedachtenassociaties en persoonlijke gevoelens, zodat het gedicht met taalklank, taalritme, taalbeeld een soort objectieve constructie wordt. De theorie doet denken aan wat Van Ostaijen, ietwat later, ‘organische’ poëzie noemde. Van Doesburg heeft deze theorie willen illustreren met gedichten. Onder deknaam I.K. Bonset (volgens sommigen een letterspel voor ‘ik ben sot’, doch volgens K. Schippers is deze uitleg gewaagd) heeft hij meer dan twintig gedichten laten afdrukken in De Stijl en een viertal in het dadaïstische tijdschrift Mécano, dat hij in 1922 heeft opgericht. Heel wat gedichten bleven echter tot op heden ongebundeld.

Voor het eerst, meer dan vijfentwintig jaar na zijn dood, wordt nu het volledige dichtwerk van Van Doesburg-Bonset uitgegeven (Uitg. Querido, Amsterdam), met een Nawoord van K. Schippers. Het grootste deel van deze mooi verzorgde uitgave wordt besteed aan de facsimile-afdruk van een dichtbundel in manuscript die zich in de nalatenschap bevond. Het titelblad luidt: Nieuwe Woordverbeeldingen (kubistische en expressionistische verzen) door I.K. Bonset (1913-1920). Daarna volgen onder de titel Andere

[p. 118]

gedichten verder doorgedreven experimenten van latere datum, vooral in de richting van loutere letterklankexpressie. Het zgn. gedicht bestaat dan enkel uit letters van verscheidene grootte, vetter of fijner onder elkaar afgedrukt. Bij elk van deze voortbrengselen geeft de dichter fonetische ‘leestekens en leesregels’. Met deze ‘Letterklankgedichten’, louter letters als klanken te horen, bereikt het experiment van Bonset in de richting van de abstractie zijn absoluut eindpunt.

Wie het hele werk overschouwt merkt in enkele jaren een ontwikkeling vanuit de neoromantische stemmingskunst en belijdenispoëzie, via een aantal modernistische vormexperimenten, naar de meest volstrekte abstractie. Ook vertoont zijn werk in verscheidenheid van invloeden een syncretistisch karakter (zoals bij vele dichters in die periode het geval is). Expressionisme, kubisme, futurisme en dadaïsme hebben hem beïnvloed.

Wie zich voor de stijlgeschiedenis en de literaire theorie van de twintigste-eeuwse poëzie, of meer speciaal voor de oorsprongen van het expressionisme in ons taalgebied, interesseert, zal aan de lectuur van Van Doesburgs werk veel genoegen beleven. De beschouwingen van K. Schippers in zijn ‘Nawoord’ zijn uitstekend. Het is alleen maar jammer dat, bij al het intellectueel genoegen dat men aan Van Doesburgs theorieën en experimenten beleeft, het poëtisch gehalte van zijn werk nergens ontroert of overtuigt. Getoetst aan zijn theorie, die van cerebrale intelligentie en nerveuze ironie getuigt, geven zijn gedichten de indruk van cerebrale onmacht.

In de vijftiger jaren verscheen het Verzameld Werk van Maurice Gilliams onder de titel Vita Brevis. De colofoon van de eerste drie delen was gebrekkig en vermeldde geen jaartal. In de colofoon van het vierde en laatste deel werd het jaartal 1959 vermeld. Oorspronkelijk uitgegeven door De Vries-Brouwers en later bij het Antiquariaat Overdiep te koop, is deze verzameling nu uitverkocht. In latere jaren verschenen uitgaven van de Verzamelde Gedichten in 1964, 1965 en een privé-druk voor vrienden in 1966. Wellicht heeft de dichter daarnaast nog drukken van zijn dichtwerk in zeer beperkte oplage laten verschijnen, want het is bekend dat hij een liefhebber is van semi- of volstrekt confidentiële publikaties.

Het stemt tot vreugde dat thans, door het verschijnen van een tweede druk van Vita Brevis (Uitg. Orion, Brugge), zijn dicht- en prozawerk weer voor een ruimer publiek zal toegankelijk zijn. Het geldt hier een ‘herziene en vermeerderde uitgaaf’.

Ons tijdschrift heeft in zijn 119de jaargang (1974) een gehele aflevering aan het werk van Gilliams gewijd en ik kan er mij dus van ontslagen achten andermaal op de inhoud van deze herdruk in te gaan. De wijzigingen in

[p. 119]

de tekst van dit eerste deel zijn niet ver reikend. Zo werd de afdeling Het werk der Leerjaren uitgebreid tot acht gedichten in plaats van drie in de eerste uitgave. Een sonnet dat uit zijn jeugd stamt (en vindbaar is in vroegere verzamelingen) en vier gedichten uit Eenzame Vroegte worden hier ondergebracht. Laatstgenoemde bundel, waarvan de ontstaansperiode 1920-1927, vroeger vermeld, hier wegvalt, wordt dan weer aangevuld met twee gedichten uit Landelijk Solo. Van dit bundeltje wordt de ontstaansperiode, vroeger 1927-1929, gewijzigd tot 1927. Aan de bundel Het Maria-Leven wordt een opdracht ‘aan mijne moeder’ toegevoegd met een toewijdingskwatrijn, die in de vorige uitgave niet te vinden waren. Het jaar waarin Libera nos Domine ontstond, was in de vorige uitgave 1927, nu 1928. De taal werd blijkbaar ook hier en daar gewijzigd, soms met een stilistische weerslag. Het Zuidnederlandse ‘ge’ wordt bijv. ‘jij’. Ik geef deze korte notities slechts om in het licht te stellen dat de schrijver blijkbaar zijn werk heeft herlezen en hier en daar veranderd. Voor de filoloog zal het een monnikenwerk zijn, nu of later, al de - meestal kleine - varianten in de talrijke herdrukken en herdrukjes van Gilliams op te sporen.

Er is steeds in de orale en geschreven letterkunde een zeer uitgebreide sector geweest die voldoet aan de diepe menselijke behoefte aan verbeeldingsleven in de sfeer van het wonderbare. Er bestaat een onmetelijke literatuur van mythen, sprookjes, legenden, sagen, epen, reis- en avontuurromans, enzovoort, die deze fundamentele behoefte van de mens verzadigen. Wat men hier bij ons het ‘magisch realisme’ noemt, hoort thuis in deze sector. De lezer kan er de concrete, rationele werkelijkheidsbeleving doorbreken en zich verplaatsen in vreemde aardse contreien, buitengewone psychische toestanden en buiten- of bovennatuurlijke belevingen. In deze drie voornoemde gebieden kan hij het wonderbare (‘le merveilleux’, zoals de Fransen dat noemen) beleven.

Het grote succes, dat Lampo op de boekenmarkt geniet, zowel met zijn essays waarin het wonderbare een rol speelt als met zijn romans, vindt zeker zijn oorsprong in de grote behoefte van vele hedendaagse lezers uit alle standen om zich te onttrekken aan het beklemmende van onze tijd, het neerdrukkende, rationaliserende, naturalistische en ontgoddelijkte klimaat van onze beschaving. Zij zoeken een verbeeldingswereld die hen niet ‘realistisch’ kwetst of verplettert, maar hen geestelijke ademruimte geeft, hen toelaat te evaderen of te idealiseren. Dit fenomeen is van alle tijden, doch geldt zeker in het huidige aevum.

In zijn jongste essayistische boek Kroniek van Madoc (Uitg. Meulenhoff, Amsterdam) is Hubert Lampo, zoals in zijn vorige werken, weer uitgegaan

[p. 120]

van empirische gegevens, die hij spoedig overstijgt naar de regionen van de herscheppende verbeelding, hypothese, conjectuur, droom, zonder evenwel zijn contact met de wereld te verliezen. Ditmaal vertrekt hij uit de middeleeuwse literatuurgeschiedenis: Willem, de schrijver van de Reinaert, staat in dit verhaal vermeld als de man die ook een Madoc schreef! De precieze gegevens zijn schaars. Wie is die Willem? Wie was die Madoc en wat behelsde het epos over hem? Vanuit deze vragen organiseert Lampo zijn speelse speurtocht doorheen de Reynaert-exegese, daarna op reis naar Wales waar Madoc zou hebben geleefd, doorheen de wirwar van de legendenschat en geschiedenis van Wales, daarna doorheen de oeverloze literatuur van de troebadours, de Kelten, over de ontdekkingen van Amerika, enzovoort. Heel deze haast grenzeloze literaire en historische wandeling op zoek naar die onvindbare Madoc en de even onvindbare tekst wordt afgewisseld met reisbeschrijvingen en archeologische bespiegelingen.

Prettig geschreven in lichtvoetige stijl, soms doorspeeld met zachte ironie of milde humor, is deze Madoc-queeste een specimen van meesterlijke vertelkunst, waarin spanning en humor elkaar in evenwicht houden. Hubert Lampo noemt zijn verhaal een ‘literairhistorische detectiveroman’, elders een ‘alternatief essay’ (121), dat zich elk ogenblik aan de rand van de ‘halsbrekerij’ (121) bevindt, doch meteen toont hij ons zeer duidelijk de charmes van het conjecturale denken, het tasten in het eindeloze rijk van mogelijkheden en soms waarschijnlijkheden, buiten het enge en soms benauwende domein van de feitelijke wetenschap. Dit positieve resultaat bereikt hij omdat hij beschikt over evenveel scheppend vernuft, briljante fantasie en lichtvoetige humor als de intelligente vader van Father Brown.