Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 121

[p. 301]

De laatste ronde

Over de hond, onze trouwe makker

Ik moet er al wel dadelijk aan toevoegen dat ik veel meer van het fiere zelfstandige katteras hou, en dat we thuis ook een hond hebben. Ik heb dus al ruim de kans gehad hem te bestuderen en heb dat ook gedaan: hij is namelijk vriendelijk, aanhankelijk, trouw en laf. Hij ligt bij je op de sofa, aan tafel, in de keuken, de weecee, enzovoort. Hij wordt treurig als je hem alleen laat en razend als je hem te veel en te lang alleen laat. Hij houdt van spelen, zijn voerbak, z'n Meester en z'n Veiligheid. Zoals u misschien merkt ken ik hem dus vrij goed. Althans, dat dacht ik, want er is een essentiële gelijkenis - waarover deze verhandeling in feite handelt - die me pas opgevallen is bij een andere hond.

De hond in kwestie behoort toe aan een echtpaar dat daarnaast ook nog over een uitgestrekt grasperk met bomen en een flinke dochter beschikt. Welke twee laatste feiten overigens de reden waren waarom ik de familie zo dikwijls met mijn bezoeken vereerde.

Op een keer nu - om eindelijk ter zake te komen - was het echtpaar voor twee weken met vakantie, en de flinke dochter was boodschappend. Ik lag op het uitgestrekte grasperk met bomen te genieten van het voorlopig nog helemaal alleen zijn. De hond, een leverworstachtige pijp, was er ook. Hij genoot eveneens van de zon, maar was daarnaast onderhevig aan diepe eenzaamheidsgevoelens. Het ontbreken van een Meester in de onmiddellijke omgeving van zo'n beestje heeft blijkbaar directe gevolgen op de stand van oren: omlaag - melodramatisch omlaag.

Zo liep ik bijvoorbeeld naar binnen om te drinken, ging een plasje maken of veranderde van positie naargelang de zonnestand; altijd was de hond er. Toen ik uiteindelijk dan toch z'n lijden opmerkte, klopte ik hem begrijpend op de schouder en mompelde schijnheilig: ‘arme hond’. De arme hond wierp me een korte ontroostbare blik toe en draaide dan zijn omvangrijke achterste naar mij. De blik was nochtans lang genoeg geweest om er de diepmenselijke uitdrukking in te kunnen zien.

Xavier Vandeputte

Kennismaking met Proust

Op de eerste plaats was er natuurlijk het uitzicht van het boek. A la recherche du temps perdu diende zich aan in de vorm van een klein boekje, met een donkerbruine omslag, zonder enige versiering en gedrukt op het soort papier

[p. 302]

dat vroeger voornamelijk gebruikt werd om missaals te drukken. Op de rug stonden de titel en de naam van de auteur keurig rechtop in gouden lettertjes tegen een donkergroene achtergrond. Het volledige werk bestond uit drie soortgelijke boekjes, uiterlijk in niets van elkaar te onderscheiden. Ze stonden geschikt in een rek tussen een hele rij boeken uit dezelfde reeks (Châteaubriand, Saint-Simon, Stendhal, Madame de Sévigné, Pascal...) op de eerste verdieping van de stadsbibliotheek te Sint-Niklaas. Mijn eerste contact met Proust was oppervlakkig, nauwelijks een kennismaking, eerder een onverschillige handdruk. Ik nam het eerste deel uit het rek, stelde vast dat het uitgegeven was door de uitgeverij Gallimard op de achttiende februari van het jaar 1966 en dat het precies duizend en drie bladzijden telde. Daarna plaatste ik het, nog steeds vrij onverschillig, terug in het metalen rek, dat om de een of andere reden een uitermate ongeschikte omgeving voor een boek leek te zijn, en vergat het.

Vermoedelijk was het de naam van de reeks, Bibliothèque de la Pléiade, die me weer op het spoor van Proust bracht. Toen ik zonder een bepaald doel in een boekhandel stond, bemerkte ik ergens verscholen tussen lijvige standaardwerken enkele van de kleine boekjes. Hun formaat was me nu reeds enigszins vertrouwd geworden, aangezien ik gedurende een paar maanden Stendhal in de Pléiade-uitgave gelezen had. Hoewel de prijs redelijk was, liet mijn financiële situatie op dat ogenblik geen enkele onverantwoorde aankoop toe en ik liet het idee om het eerste deel van A la recherche te kopen dan ook tegen mijn zin varen.

‘Je kan het boek immers gratis lenen in de bibliotheek’, zei Sigrid bij het buitengaan, ‘waarom wil je het dan kopen?’ ‘Koop jij nooit een boek?’

‘Niet als ik nauwelijks geld heb om de huishuur te betalen en een rekening die vrijwel bestendig in de rode cijfertjes staat.’

‘Vanzelfsprekend heb je gelijk.’

‘Lees het tenminste eerst’, merkte ze nog op, want de schaduw van A la recherche of van Proust zweefde blijkbaar met ons mee in de kleine wagen en ze scheen het gevoel te hebben alsof het probleem van de aanschaf van het boek nog niet volledig uitgepraat was.

‘Dat zal ik doen’, antwoordde ik. ‘Misschien kan ik het meenemen naar Rimini.’

‘Ik neem helemaal niets mee’, zei Sigrid.

‘In Rimini ga ik veertien dagen lekker niets doen.’

Dat vond ik een uitstekend idee, want vorig jaar had ik op Sigrids verzoek een drietal boeken voor haar meegenomen, wat het gewicht van onze koffer aanzienlijk verzwaarde, en ze na drie weken in even ongerepte toestand weer mee naar huis genomen.

Een tiental dagen voor we naar Rimini zouden vertrekken ging ik opnieuw naar de bibliotheek, maar tot mijn ontstemming vond ik nergens het eerste deel van A la recherche du temps perdu. Het was een stralende dag en meer dan de helft van de bevolking was de stad ontvlucht. Ik stond, op een oud, kromgebogen ventje dat als een lome kraai tussen de boeken snuffelde en het nieuwe meisje na, helemaal alleen in de bibliotheek. Ze zat een kruiswoordraadsel op te lossen, vermoedelijk om de verveling van de lange zomernamiddag te verdrijven.

[p. 303]

Op de brede, houten trap kwam ik mijn vroegere leraar Nederlands tegen. Hij was nauwelijks veranderd en het verwonderde me dat hij zijn vakanties doorbracht met lezen en niet met het geven van extra-lessen. Vrijwel alle leraars Nederlands schijnen bij het begin van hun loopbaan literaire ambities te koesteren. Bij de ene manifesteert dit zich in de vorm van een aantal onverkochte dichtbundels, voornamelijk in eigen beheer of toch tenminste op eigen kosten uitgegeven, de ander begint aan een roman op vijfentwintigjarige leeftijd en beeindigt hem het jaar nadat hij op rust gesteld is. Aangezien ik een zeer groot respect heb voor illusies, liet ik dan ook niet na een praatje met hem te slaan vooraleer de bibliotheek te verlaten. Uit het gesprek bleek dat hij een nieuwe auto gekocht had, maar dat de ontsteking nogal wat te wensen overliet. Over literatuur werd niet gesproken.

De tweede dag van ons verblijf te Rimini kocht ik aan een boekenstalletje The Godfather van Mario Puzzo en afgaande op de paar bladzijden die ik reeds gelezen had, beloofde het een lollige boel te worden, met zeer beschaafde gangsterfiguren, die merkwaardig snel ontroerd waren als het hun eigen familieleden betrof en een even merkwaardig gebrek aan emotie manifesteerden wanneer het toevallig leden van een andere familie betrof.

Terug in Sint-Niklaas en met het nogal onprettige vooruitzicht van een gelukkig slechts twaalf maanden durende legerdienst, begaf ik mij op een van de weinige vrije dagen die me nog restten voor mijn indiensttreding opnieuw naar de bibliotheek. Ditmaal werd mijn bezoek helemaal een mislukking: het eerste deel van A la recherche was uitgeleend en ik werd geconfronteerd met een drukdoende mannelijke bediende, in wie ik een leraar van het Koninklijk Atheneum meende te herkennen, wat maar weer eens bewijst dat de toorts van de cultuur brandend gehouden wordt door het onderwijspersoneel.

Gedurende mijn eerste maand als militair, doorgebracht in het Opleidingscentrum te Turnhout, beschikte ik over bedroevend weinig tijd. Toch zag ik de kans een boekje van John O'Hara, The Instrument, dat ik gekocht had bij De Slegte in Antwerpen, uit te lezen op een van de dagen na de inentingen toen we onze kamer alleen maar mochten verlaten om te gaan eten. Boeken waarin de hoofdpersoon een artiest is lees ik graag, ze zijn voor mij meestal een bron van bestendig amusement. Het was vanzelfsprekend een vakkundig geschreven roman, zoals vrijwel alle Angelsaksische romans, en de capriolen van Yank Lucas hielpen me de verveling van die eerste maand te verdrijven. Proust was in deze periode helemaal naar de achtergrond verdrongen. Allerhande triviale activiteiten, op zichzelf beschouwd niet zinlozer dan de activiteiten die ik na mijn legerdienst zou ontplooien, slorpten me op. Overdag leerde ik schieten, daarna hoe de legeradministratie werkte en 's avonds gaf ik les om mijn soldij een beetje aan te vullen. In het begin leek het leven zelfs enigszins opnieuw te zullen worden zoals het geweest was in mijn jeugd: onbezorgd, zonder veel problemen. Later ontdekte ik mijn vergissing; het is steeds onmogelijk de wijzers van de klok terug te zetten, de tijd is onbarmhartig en vernietigt genadeloos al onze dromen en verwachtingen, de enige werkelijke paradijzen zijn die paradijzen die we voor eeuwig

[p. 304]

verloren hebben.

Op een bijzonder waardige wijze nam ik afscheid van het leger, geruisloos en niet met het gevoel iets essentieels te verliezen. De noodzaak ergens werk te vinden drong zich op, de dodelijke maalstroom van wat men het echte leven noemt dreigde zich vraatzuchtig van mij meester te maken. Hetgeen ik bijna niet meer durfde hopen, gebeurde. Tijdens een bezoek aan de bibliotheek vooraleer we zouden vertrekken naar Lloret de Mar, in Spanje, bemachtigde ik het eerste deel van A la recherche. Het was met een gevoel van schroom dat ik de dunne, dichtbedrukte bladzijden door mijn vingers liet glijden.

Marcel Proust had mij altijd geïntrigeerd en de laatste jaren was ik het als een schrijnend gebrek gaan beschouwen dat ik zijn indrukwekkend werk nog niet gelezen had. Voor een man die gedurende vijftien jaar vrijwel onafgebroken werkt aan één enkele roman, zodat het einde van zijn roman samenvalt met het einde van zijn leven, die zich vrijwel volledig van de buitenwereld isoleert om zich op zijn werk te kunnen concentreren, heb ik het grootste respect. Nu, op een ogenblik dat ik het eerste deel van A la recherche bijna volledig doorgelezen heb, geloof ik dat wat me in Proust het meest fascineerde, zijn conceptie van het begrip tijd was. Bij geen enkel ander auteur heb ik tot nu toe een zo ontwikkeld gevoel voor de relativiteit, niet alleen van feiten en gebeurtenissen, maar ook van intieme emoties zoals liefde gevonden. Uit voorafgaande lectuur wist ik reeds een en ander over zijn wijze van werken, over zijn stijl, over zijn oeuvre, maar ik had nog niemand ontmoet die A la recherche volledig gelezen had, zodat het voor mij toch nog gedeeltelijk een reis in het onbekende bleef.

Ik begon met de lectuur van Du côté de chez Swann op het strand van Fanals. Het weer was heerlijk en in het Zuiden voel ik mij altijd vrijer dan in Vlaanderen. Waarschijnlijk is het anders niets dan de vakantiestemming, de wijn, het mooie weer en het feit niet te moeten werken. Pas na een paar dagen, toen ik gewend geraakt was aan het zeer trage ritme, aan de minutieuze beschrijvingen van kleine, alledaagse, op zichzelf onbelangrijke feiten, kreeg ik oog voor de prachtige zinsbouw, voor de beeldspraak, voor het nooit verzwakkende ritme, voor de ironie. Geleidelijk aan leefde ik in twee werelden; aan de ene kant lag ik aan het strand van Fanals, dronk ik Valdepenas, wandelde ik door Lloret, en aan de andere kant leefde ik in de kleine wereld van Combray, een stadje waar de dagen vergleden in het rustige ritme dat zo kenmerkend was voor het platteland op het einde van de vorige en in het begin van deze eeuw. Niet lang echter duurde deze pat-situatie; langzaam, naarmate de dagen van onze vakantie verliepen en mijn lectuur vorderde, versmolten deze beide werelden in elkaar, werden ze een onverbreekbaar geheel. De uiterlijke realiteit bleek vaak slechts een onderdeel van de echte realiteit te zijn en schijnbaar moeiteloos volgde ik in mijn geest de opbouw van dit werk, dat alleen maar vergeleken kan worden met een reusachtige kathedraal, waar alle bogen slechts dienen om het ranke gewelf te steunen.

In Lloret geraakte ik niet verder dan de eerste bladzijden van Un amour de Swann, en terug in België drong zich onmiddellijk en dringend de noodzaak

[p. 305]

op werk te vinden. Na weken onrust en almaar slinkende financiële middelen, geraakte ik juist op tijd aan een staatsbetrekking, het enige soort betrekking dat mij de zekerheid kon bieden die ik nodig had.

Nu, op dit ogenblik, ergens tussen dromen en waken, na vier weken werken, ben ik bijna klaar met het eerste deel van A la recherche. Een voor een heb ik een aantal personages voorbij zien defileren, hun motieven en hun gevoelens leren kennen, om ze dan weer opnieuw te zien verdwijnen in de duisternis van de alles vernietigende tijd. Ondanks alle pogingen heeft het leven zich onverbiddelijk van mij meester gemaakt, alle hoop op redding, zo ik die zelfs ooit gekoesterd heb, is zinloos en overbodig gebleken. Weldra zal ik afscheid moeten nemen, zowel van Swann, als van Odette de Grécy, als van Gilberte... Hun rol is uitgespeeld en het enige wat ik kan proberen om dit korte bestaan pijnloos te doen verlopen is, zoals Marcel Proust een modus vivendi te vinden tussen de vernietigende tijd en de reddende herinnering: Enfin le motif joyeux resta triomphant; ce n'était plus un appel presque inquiet lancé derrière un ciel vide; c'était une joie ineffable qui semblait venir du paradis... je savais bien que cette nuance nouvelle de la joie, cet appel vers une joie supraterrestre, je ne l'oublierais plus jamais.

Herwig Waterschoot

Netherlandic

Wij zijn er nog niet helemaal met Netherlandic als benaming voor onze taal, geloof ik. Zoals men weet verschijnt bij de Amerikaanse uitgever Twayne een ‘Library of Netherlandic Literature’. Kort na elkaar verschenen deel 5 - een vertaling van Frederik van Eedens Van de koele meren des doods - en deel 6 - een vertaling van Marnix Gijsens Klaaglied om Agnes. So far, so good. Nu zou je denken dat in een Library of Nederlandic Literature alle delen uit dezelfde taal vertaald zijn, namelijk uit wat wij gemeenlijk Nederlands noemen. Dat is voor Amerikaanse uitgevers kennelijk té eenvoudig. Want zie, Marnix Gijsens Lament for Agnes is door een mevrouw vertaald ‘from the Netherlandic’ (dat klopt dus met de titel van de reeks), maar Van Eedens The Deeps of Deliverance is door een andere mevrouw vertaald ‘from the Dutch’ (en dat klopt met het gangbare Angelsaksische spraakgebruik). So what?

Ludo Simons